Ойды шыан жабайы тектері

олда сірілген й ойлары жабайы ой тымдас малдардан йретіліп шыарылан. азіргі кезде Натузус, Северцов, Насонов, Эверсам, Лейдеккер, Кюн, Неринг, Паллас, Келлер жне таы баса алымдарды зерттеулеріні нтижесінде мынадай ылыми тжырыма тотады: дние жзіндегі барлы ойларды шыан тегі азіргі кезде табии жадайда мір сріп жатан муфлон, арар, арали жне жалы бар жабайы ойлар. Бларды брі де ойменен шаылысанда жасы рпа береді.

Муфлон – бл жабайы ойлар, азіргі кезде Жерорта теізіні Сырдария, Корсика аралдарында, кнгей Кавказды таулы аудандарында, Иран, Тркия тауларында мір среді. Муфлондар жрдек, тауды олайсыз жадайына тзімді, дене бітімі берік болып келеді. Тр-тсі ызылттау, оыр-ошыл ылшы жнді, те атты болып келеді, оны астында те жіішке тбіт жні болады. Салмаы шаын, ошарлары 60-70 кг тартады. Муфлоннан Доман, Шотлан т.б. ыса йрыты ой тымдары таралан деп есептелінеді.

Арар - Арал жне Каспий теіздері аралыындаы стіртте, азастанны, Орта Азия таулы айматарында кездеседі. зын жіішке йрыты жне зын майлы йрыты ой тымдарыны ары тегі осы Арар болып есептелінеді. Арар муфлоннан ірілеу салмаы 80-85 кг дейін тартады. ылшы жнні астында тбіт седі, тр-тсі ызылт-ошыл болады.

Арали - йрыты ойларды ары тегі, азіргі жабайы ой тымдарыны е ірісі. Тірілей салмаы 180-200 кг, ал аса ірілері 240 кг-а дейін барады. Орталы Азия, Сібір тауларында, Сарыара, лытау, Жоар тауларында кездеседі. лжасыны мйізі лкен, тбі жуан, жалпа, дене тсі ср, бурыл, ылшы жнді болып келеді.

Жалы бар жабайы ойлар – Солтстік Африкада лі де жабайы трде мір среді. Олар те ірі, биік, денесі мыты, басы зынша, мадайы жалпа, мойны ыса болып келеді. Ерекшелігі мойныны астыы жаында жне алдыы аятарында зын жалы тсіп трады. Кейбір алымдар бл ойды Африкада сірілетін ойларды ары тегі деп есептейді.

азіргі табиатта бар ойды жабайы тектеріні барлыын ылыми трде талдап-тжырымдап, лкен екі трге блген (Калкин, 1970). Оны біреуі – жуан мйізділер. Бл жабайы ойлар Солтстік Батыс Америка мен Солтстік Шыыс Азияда да тараан. Екіншісі, жабайы ой трі – Азия, Африка жне Еуропада тараан жабайы ойлар муфлон мен арали. Бларды жергілікті жадайа байланысты ерекшеліктері бар 36 нсілі аныталан. Олар муфлоннан тараан кипрлік, анатомилік, кавказды, исфаханды, ларистанды, пенджабты, белудтистанды, тжіктік, бухарлы эльбрусты, ауанды ызылмды, ауанды, ызылмды болып блінсе, Аралидан тараан нсілдер аратаулы, тянь-Шяньды, памирлік, солтстік азастанды, батыс тибеттік, гималайлы т.б. болып блінеді. Сол сияты жалды ойдан шыан тымдарда баршылы.

Е басты биологиялы тжырым – осы табиатта бар жабайы ойларды барлыы да й ойларыны ай-айсысымен шаыластырса да мірше рпа береді. Ал, ешкі жне оны жабайы ой тегімен шаылыстыранда ешандай да рпа бермейді.

П.Н. Кулешов осы ылыми негіздерге сйене отырып, малды дене бітімін тмендегі трт трге блген.

1. Слекет – малды сйегі ірі, басы лкен, терісі алы, жуан ет блшытары толымды. Етіндегі май жне днекер лпалары нашар дамыан. Малды жалпы тр-тласы кзге рескел крінеді. Слекет дене бітімді ойларды жн талшытары жуандау болады. Мндай слекет бітімді мал, оршаан ортаны олайсыз жадайларына тзімді, ауруа кп шалдыпайтын болады.

2. Нзік - дене бітімдеріні крінісі аша, сйегі жіішке, терісі жа, жн талшытары те жіішке. Ас-орыту жйесі бір шама жасы дамыан, зат алмасуы азада жедел жреді, тынышсыз, ркек болады. Мндай бітімді ойлар жасы баып-ктуді алайды.

3. Тыыз – дене бітімді ойды сйегі мыты, блшы еттері жасы жетілген, терісі алы, жн талшытары жуандау келеді. ан айналу, тыныс алу, ас орыту жйелері жасы жетілген, жйкесі мыты. Мндай ойлар табиатты згеруіне тзімді, ет ндіруге олайлы келеді.

4. Борпас (болбыр) – мндай бітімді малды денесі жалпа, ас орыту азалары жасы дамыан, зат алмасу аымы баяу жреді. Жуас, баяу имылдайды. Мндай бітімді ойлар бордаылауа жасы, тез семіреді.

М.Ф. Иванов жоарыда айтылан трт дене бітіміне бесінші трді, яни мыты деген дене бітімін осты. Бл ылымда ндіріске енді.

Мыты дене бітімі бар ойда нзіктік немесе босады белгілер болмайды, сонымен атар слекет те емес, ой жалпы келбетіні, жарасымдылыымен кзге тседі. Терісі алы емес, тыыз, жні орта жуандыта, денесіні барлы жерінде де бір алыпты скен, сйегі жасы дамыан, біра ірі, ая, бас сйектері орташа дамыан. Мндай ой кзге келбетті, айратты болып крінеді, алыпты ортада траты мол нім береді.

Экстерьер туралы ылымны алыптасуына малды дене бітімі, сырты трі (пішіні) мен німділік асиетіні тыыз байланысты болуы негіз болан. Сондытан, ой тымын асылдандыру жмысында ойа сырты пішініне арап, баа беруге лкен мн беріледі.

ойды сырт пішініне арап, тмендегі:

- дене бітімін баалау;

- тымды састыын анытау;

- зіндік ерекшеліктері мен нім баытын анытау;

- жасын анытау;

- оын анытау;

- денсаулыын тексеру сияты селекциялы мселелерді шешеді.

Малды пішініне дрыс баа беру шін, оларды дене мшелеріні сырты крінісін, ішкі азалары мен, мір-тіршілігін жне наты німділік асиеттерімен байланысын таразылаан жн.

ойды дене пішініне баа бергенде, тмендегі негізгі денелерді сырты крінісіне яни бас, мойын, шоты, кеуде, ара, бел, бксе, ая, желін, жыныс мшелеріне йлесімділігіне, келбетті келісімділігіне жеке-жеке мн беру ажет.

Мал пішінін баалау малды дене бітіміне (конституциясы) кешенді тсінік берген кезде басты крсеткіштеріні бірі болып саналады. Себебі, ол бір дене бітіміні типіні ішінде малды даму дрежесіні ртрлі екендігін ажыратуа ммкіндік береді. Мысалы: бізді алдымызда дене бітімді мыты екі ой тр делік. Біреуіні кеудесі жасы дамыан, рі жалпа, рі тере. Екіншісіні кеудесі жіішкелеу, таяздау. Бл крсеткіштер ойды мыты бітімдіден шыарып, баса нзік немесе тыыз бітімге жатызуа жеткіліксіз. Бл жерде бірінші ой жоарыра баамен мыты бітімге, ал екіншісі тменірек баамен сол бітімге жатызылуы тиіс.

ойды дене бітімі ет німін тез анытауа кмектеседі. Денесіні дгеленіп келуі, арасыны жалпатыы, беліні зындыы, сандарыны тыыздыы ойды етті екендігін анытайды.

ойды бонитировкалаанда дене бітіміні толы сипатталып, баалануына пішініні крсеткіштері аны длелдеме ретінде пайдаланылады. Сондытан пішінді дрыс баалай білу ажет.

Дене пішіні крсеткіштері ойды бонитировкалаанда зоотехнияда абылданан шартты белгілермен, кілттермен жата жазылады.

ойды дене пішініне баа бергенде тмендегі крсетілген негізгі азалармен, тіршілігімен жне наты німдік асиеттерімен байланысын жасы білу керек. Баалайтын дене мшелері: бас, тіс, мойын, жоты, ара, кеуде, бел, бксе, ая, сырты жыныс органдары.

Бас - басты пішініне, млшеріне, сйектілігіне арап, ойды жалпы сйегіні жетілу дрежесін, тр-тласыны, келбетіні кемістілігін анытауа болады. алыпты басты зындыымен клденеіні 8/3 атынаста болуы тиіс. Бл мыты дене бітімді длелдейді. 8/4 атынаста болуы слекет дене бітіміне длел, ал 8/2 атынаста болса, бл ойды дене бітіміні нзік екенін крсетеді.

ой тымыны дес болып келуі дене бітіміні мытылыын, табиата жасы йлесімді екенін крсетеді. ойды шортан тмсыты болып келуі - лкен кемістік болып есептеледі.

 

 

2 – сурет. ойды дене мшелері:

1 - тмсыы; 2 - мадайы; 3 - кзі; 4 - кз ойыы; 5 - лаы; 6 - мйізі; 7 - желкесі; 8 - мойыны; 9 – шотыы; 10 - жотасы; 11 - белі; 12 - йымшаы; 13 - йрыы; 14 - банасы; 15 - абырасы; 16 - саны; 17 - рсаы; 18 – алдыы аятары; 19 - арты аятары; 20 - дорбасы; 21 - білек сйегі; 22 - серіппелі буын; 23 - кше сйегі; 24 - табан сйегі; 25 - тятары

 

Мйіз -ойды жынысты ерекшеліктерін сипаттайды. Еркек ойларды мйізіні мыты болуы дене бітіміні жасылыын крсетеді. Егер мйізі нашар дамыан болса, ол малды лсіз, нзіктік асиетін білдіреді. Ал аналы ойларды тоал боланы жаымды крініс.

Басында жн суі де біраз сипаттама береді. Егер денесіні жні а, ал бас жні ара, оыр болып келсе, бл малды тегінде аылшын биязылау жнді ой тымыны аны барлыын крсетеді. Биязы жнді ой тымдарында бас жні сіп, кзіне дейін тсіп кетеді. Бл оны тымды асиеті. Ол асиет жаымсыз, йткені жайылымда мал айналасын крмей иналады, міріне кесірі тиеді.

ла та дрыс баалануы тиіс. Тымына байланысты р трлі болады. Пішіні, зындыы, жндестігі.

Тіс - ой тісіне ерекше мн беріп, баалау керек. Себебі, ой малы - жайылым малы. Тіс те ажет. ойда 32 тіс болады, оны 24 азу тістер, 8 крек тіс астыы жаында ана болады. Сол тістерге арап ойды жасын айыруа жне оны жайылыма жарамдыын баалайды.

Мойын – желке сйегінен иыты алдына дейін немесе латы тбінен жауырын ырына дейінгі дене мшесі. Мойына баа бергенде оны зындыын, жуандыын жне жалпатыын анытайды. Мойын зындыы малды тымына сйкес болуы тиіс. Бларды ара атынасы орта есеппен денені жал зындыыны 27-30% болуы керек.

Аылшын етті-жнді ойлары тектес етті малдарды мойыны ыса, жуан болып келеді. Ал биязы жнді жне азаы ойларды мойны зындау болады. Биязы жнді ойларды мойынында атпарлар болуы зады былыс.

Шоты жауырынны стіндегі е биік омырталар орналасан денені блігі. Етті ойларда арамен бірдей ттасып жалпа крінеді. Жндес ойларда шотыы жіішке, биік болады. Шотыты олмен стап баалау керек, себебі алы жн кемістігін крсете бермейді.

Ара.Араны сйек негізі – омырталар, кеудені сті. Бл ара омырталарына кеуде бекітілгендіктен, ол мыты болуы тиіс. Ара тегіс, жалпа, зын боланы жасы. Араны жіішке болуы, айы немесе бкір болуы, рине, кемістік – мал бітіміні лсіздігін крсетеді.

Кеуде – шоты омырталар мен абыралар мен тменде тс сйегімен оршалан денені кескін блігі. Оны ішінде жрек, кпе т.б. басты органдар орналасан. Сондытан кеуде ке, дгеленген боланы жасы. Кеудесі тар, таяз, ысыы болса – бл кемістік дене бітіміне, денсаулыына сзсіз сер етеді.

Бел– бл бел омырталарды тсы. ойды белі тзу, зын жне жалпа боланы дрыс. Белді жіішкелігі, ысалыы малды дене бітіміні нашарлыын, денсаулыыны тмендігін крсетеді.

Бксе – жамбас, ортан (топан) жілік, йымша сйектеріні зара байланысына арай алыптасады. Бксе алды-артынан ттас ке боланы дрыс. Бксені зоотехния трысынан екі жаты маызы бар. Біріншіден, бксені клеміне арап рашы ойды жыныс азаларыны рылымын, даму дрежесін баалауа болады, екіншіден, ой малыны еттілігі, еттілік-малыны асиеттері бксені дамуына байланысты. Мыыны ке, сауыры жалпа, тегіс боланы дрыс. Бксесі ыса, ушиан болса – ол кемістік.

Аятар - ой малыны аятарына лкен мн беріледі. Жайылым малы боландытан ой дайы жріп – трады. Сондытан ая сйектері тзу, блшы еттері жасы дамыан, аятары тзу ойылан болуы тиіс. Аятарын алдынан, артынан арап тзулігін баалайды. айшы аяты, ара тілерсектік – кемшілік болып есептелінеді. Тятара да арау керек. ойды тяы тзу, атты болуы тиіс. Биязылау жнді етті ойларды аяы азаы ойлармен салыстыранда ыса болады. Тыныс органдарынан сіресе орталы малды жыныс бездерін, ашу алтасын кіл аударып арау керек. Бездері бірдей, сыртынан згеріссіз болса дрыс. Крипторхизм болса ол аталы, бракталады.