Биязы жнді ой тымдары.

Аскания ой тымы (1924-1934 ж.ж.) Украина, херсон “Аскания-Нова” табии орыы шаруашылыында шыарылан. Сол жерде Фаль-Фейн деген помещикті шаруашылыынан алан меринос ойлары негіз болан. Біра ол ойлар уа (40-42 кг) жндестігі тмен (сирек жне жні жуандау), еттік асиеттері де жеткіліксіз болатын. Жн німділігі 4,0-4,5 кг, ал таза жн шыымы 33-35% ана болатын.

Сол ойлардан жасы биязы жнді, етті де жасы беретін ой тымын шыару шін М.Ф. Иванов зі Америкаа барып тадап жріп Америка рамбульесін ошарларын алып келген. Олар ірі жндес, жні зын болатын. Жаа тымны еттілігін ктеру шін –Прекос тымын да пайдаланан.

те ата, тадау, бонитировкалауды нтижесінде жарты анды, 1/4 жне 3/4 анды малдарды ірілігіне, жндестігіне, су арынына арай жптау арылы те тез – он жыл ішінде шыарылан е ірі е тадаулы биязы жнді ой тымы болып шыты.

Оны дене бітімі мыты, сйегі жасы жетілген, кесек келеді. Терісіні ыртысы аз, кейбіреулерінде тіпті болмайды. детте, мойнында 1-2 жасы жетілген атпары болады. ошарлары мйізді келеді. Жні тыыз, 64-ші сапада, жн талшытарыны зындыы 7-9 см, жніні таза шыымдыы 38-42%, р жз саулытан 125-130 озы алынан. ошарыны салмаы 100-110 кг, саулыы 60-65 кг тартады. ошарынан 10-14 кг, саулыынан 5,5-6,0 кг жн ырылады. Бізді Республикамызда осы кезге дейін Аскания ошарлары биязы жнді ой тымдарын жетілдіру шін пайдаланып келді.

Кавказ ой тымы – 1923-1936 ж.ж. ставрополь лкесінде шыарылан. Сларкевич В.В. мен Айва В.П., кейін К.Д.Филянский ой тымын бекітуге жеткізген, сол шін мемлекеттік сыйлыты лауреаты болды. Алашы негіз болан ойлар – жаа кавказ тымы болды. Сол ойларды Америка рамбульесімен будандастырды. атты талап ойып тадау, жндестерін, ірілерін, жні оюын жне зынын алып алып, оларды зара будандастыру арылы шыарылан ой тымы.

Аскания ойларынан аз кем кішілеу, дене бітімі шымыр, кеуделі, тры біршама зын, сйегі берік, аятары лді келеді. Басы мен аятары жндес, денесінде са атпар, ал мойнында 1-3 ірі де тере атпарлары болады.

Бл ой тымыны ошарлары 90-100 кг, саулытары 55-60 кг, аталытарынан 10-12 кг, аналытарынан 5,8-6,5 кг жн ырылды. Таза жн шыымдылыы 38-43%, жн зындыы 7-8 см. Жн шайыры жеткілікті, кбінесе ашы ызылт, жн сапасы – 64, кейде ошарларынікі – 58. Жз саулытан 130-140 озы алынады. Саулытары стті келеді.

Алтай ой тымы – Алтай лкесінде 1930-1948 жылдар арасында Г.Р. Литовченконы басаруымен жергілікті меринос ойлары Америка Рамбульесімен будандастырылып шыарылан. Бл тымны ойлары ірі, сйектері мыты, тры зын, ара сйегі тегіс, йымшаы аздап сйірлеу, аятары мыты. Денелерінде са атпар, мойнында 2-3 шеберлі, тайыздау атпарлары бар. ошарлары 90-100 кг, ал саулытары 60-65 кг.

ошарларынан 9,0-11,0, ал саулытарынан 5,5-6,5 кг жн ырылады. Жн зындыы 7,5-10 см, сапасы – 64. Жнні таза шыымдылыы 42-44%. р 100 саулытан 125-150 озы алуа болады.

Бл ой тымы азастанны Солтстігіне, Шыысына жасы бейімделген, те кнбіс мал. Бізді мемлекетімізде таза тым ретінде де бар биязы ойларды жасарту шін де олданылып келеді.

Совет мериносы – жергілікті Мазаев, Жаа Кавкааз мериностарын рамбульесімен будандастырып шыарылан Кеес одаында е кп тараан биязы жнді ой тымы. Бл тымны ойлары ірі, сйек бітімі мыты, ая басулары дрыс, кеуделі денелерінде ептеген, ал мойнында 1-2 клдене тартылан атпарлары бар. Жні тыыз, басы, аяы, бауыры жндес келеді. Жні 60-64 сапада, те демі крінеді, иректері аны. Жн шайыры сары не сарыш, таза жн шыымы 38-42%. ошарлары 70-80 кг, саулытары 45-55 кг тартады. ошарларынан 10-12 кг жн ырылады. Жн зындыы 7,5-10 см. р 100 саулытан 120-130 озы береді. Саулытары стті, екі озыны жарытады.

Кеес мериносы азастанны солтстігінде биязы ой тымын шыаруа кп лес осан ой тымы.

Ставрополь ой тымы – 1923-1930 жылдары шыарылан. Авторлары В.В. Сладкевич, С.Ф. Пастухов, В.В. Снеговой, М.З. Донцов. Ставрополь ойыны дене бітімі орташа. Терілері денелеріне ке, тері ыртыстары мол, мойнында 2-3 атпарлы укелері болады. Жні тыыз, иректігі біралыпты, аны крінеді. Жн сапасы 64 кейде 70. Жн шайыры ашы ызылт, бауыры, бас, аятары жндес, тыыз жнді. Жалпы бл тымыны жн зындыы жасы 10-11см, тадаулы ойларда 12-14 см болады.

ошарлары 110-115 кг, саулытары 50-60 кг тартады. ошарларынан 16-19 кг, саулытарынан 6,5-7,5 кг жн ырылады. Таза жн шыымдылыы 40-42%. р 100 саулытан 130-140 озы сіріледі. Саулытары стті келеді.

Ставрополь ой тымы баса биязы жне биязылау жнді ой тымдарын жетілдіру шін кейінен олданылады. азастанда кейіннен пайдаланылан.

Сальск ой тымы – 1922-1950 жылдары Ростов облысында шыарылан. Авторлары В.П. Башкатов, П.Ф. Карпов, М.И. Чумаков. Сальск ойы ірі, сйектері мыты, жергілікті жерді ата жадайына, алыса айдауа бден кнбіс, шлейт жерлерді жайылымдарына жасы бейімделген. Терілері ке, мойындарында 1-2 шеберлі атпарлы бар. Кеудесі ке, ара сйегі тегіс, тры зындау болып келеді. Жндес, жні 64 сапада. Бауыр жні жасы дамыан, тыыз. Жалпы жніні таза шыымы 40-42%. ошарларыны тірі салмаы 90-107 кг, саулытары 55 кг тартады. ошарларынан 10,6-11,7 кг, саулытарынан 5,8-6,9 кг жн ырылады. Жн зындыы 12-13 см, жз саулыа 110-120 озы береді.

Сальск ой тымы азастанда биязы жнді ойларды шыаруа пайдаланылан.

Грозный ой тымы – ТМД елдеріндегі е тадаулы, аса баалы биязы жн беретін ой тымы. Даыстан республикасыны “Червленые буруны” кешарында 1929-1950 жылдарда А.А. Дылкин, А.В. Панков т.б. селекционерді басшылыымен шыарылан. Австралиядан 1929 жылы келінген 5000 бас мериностар бл тымны шыарылуына негіз болды.

Австралия мериностары электораль ойын Америка жне Француз рамбульелерімен будандастыру нтижесінде шыарылан. Олар баса мериностардан са, тірілей салмаы тмен (40-45 кг) болады. Біра жніні ерекше асиеттері бар: жні аппа болып жылтырап трады, жмса, сапалы, зындыы 8-9 см болады.

Жніні таза тсімі баса мериностардан жоары (48-55%), жн сапасы те жоары біркелкі болып келеді.

Австралия мериносы Кеес одаына е алаш 1928 жылы келінген. Ол жылы келінген 7000 бас ой еді. Масат – біріншіден, таза алпында сіру болса, екіншіден, жергілікті биязы жнді ой тымдарыны жн сапасын, німділігін жасарту болды. Австралия мериносы Ресейді Даыстан Республикасында жне Ставрополь лкесінде сірілді. Даыстанны “Червленые буруны” кешарында австралия мериносын баса жаа кавказ жне мазаев ойларыны лкен тобы сірілетін. Сол тымдарды аналытары австралия мериносыны ошарларымен рытандырылып ол будандарды сіре будандастыру, іріктеу, срыптау арылы жмыс жргізілді.

Жаа тым алыптастыруды селекциялы дісі мына тмендегіше болды:

а) жергілікті меринос саулытарды Австралия мериносыны ошарларымен будандастыру;

б) будандарды ішінен намдыларын зара сіру;

в) аталытарды те ата талаптармен тадап алу;

г) жас малды жасы азытандырып сіру, тсатарды 2,5 жаста ана рытандыруа жіберу.

Осылай кп жылды ата тртіппен сіруді нтижесінде Австралия мериносыны згертілген трі Грозный ой тымы дниеге келді. Бл ой австралия мериносыны жн німділігі асиеттеріні кбін бойына сіірген, біра одан ірі рі мыты болды.

азіргі кезде бл ойлар аса сапалы да нды биязы жн беретін бірден бір тым.

Грозный ойыны сырт бейнесі австралия биязы жнді ойларына саса, біра одан грі ірі. Мойындарында 2-3 шеберлі ірі атпарларыда бар. Мндай атпарлар кейбір ойларды санында, абыраларыны стінде де кездеседі. Денелері ышам, сйектері біралыпты мыты, арасы тегіс, кеудесі ке болады. ошарлары мйізді, саулытары тоал. Жндері те тыыз, жн талшытары зын, жмсатыы жібектей.

Жніні иректігі аны біркелкі. Жніні шайыры а, асары, те траты, суы суа ерімейтін, ысты суа тез жуылатын сапалы болып келеді. Таза жн шыымы 45-50%. ошарларыны салмаы 70-90 кг, саулытарыны 43-50 кг. ошарлары 9-14,4 кг, саулытары 5,5-7,0 кг жн береді. Жн зындыы 8-10 см. р 100 саулытан 120-140 озы алынады.

Грозный ойын кп жерлерде (азастанда да) биязы жнді ой тымдарыны жндестігін жасарту шін пайдаланады. Жн сапасы 70-64.

ГПЗ Червленые буруны, Даыстан, Шешен-Ингуш, ара-алпак Республикасы кеінен сіреді.

Прекос ой тымы – ІX асырды ортасында, Еуропадаы алаларды халы крт кбейген кезде, етке деген сранысты суіне байланысты Франция мериностарын, сіресе рамбулье саулытарын Англияны зын жнді, етті лейстер ойымен будандастыру арылы шыарылан. “Прекос” деген атты зі “Precoses” деген француз сзінен алынан. Ол сзді маынасы “тез жетілгіш”, “тез скіш” деген ымды білдіреді. Шынында да бл тымны малы тез седі, тез жетіледі. 6-7 айында тірі салмаы 35-40 кг жетіп 16-18 кг таза ет береді.

Прекосты рамбульеден сырт пішіні жаынан айырмасы-тласы дгеленіп келеді, еттілік асиеттері кзге айын крініп трады, кеудесі ке, жалпа, белі жазы болады, терісі атпарсыз, бас аятарында баса мериностара араанда, жабаы жні аздау седі, біра етіні сапасы жасы, дмді келеді. Прекосты етті жнді меринос деп те атайды. ошарыны кбі, саулыы тгелдей мйізсіз болады.

азіргі кездегі ТМД елдерінде жне азастанда сірілетін прекос ой тымы – биязы жнді, тез жетілгіш, те етті ой тымы. ойды сырты трі мериностара сайды, биязы жн береді. Біра атпарлы теріде млдем жо, ошарлары мйізсіз болады. Денелері жасы жетілген, кеуделі, арасы тегіс, жалпа, сан еттері толы, аятары жасы ойылан жне здері ірі болады. Жн жіішкелігіні сапасы 60-64, шайыры ашы, ызылт, жн иректігі біркелкі жне аны.

ошарыны салмаы 80-100 кг, саулыы 60-65 кг тартады, жндестігі тиісініше 5,5-13,2 кг жне 3,5-11,0 кг. Жніні зындыы 7-8 см, кейде 12 см дейін. Жніні таза шыымы 48-50%. Жз саулытан 130-140 озы береді.

Прекос ойы азастанда таза да сіріген жне кптеген биязы жнді, биязылау жнді ой тымдарыны шыаруа атынасан.

азаты е алашы биязы жнді ой тымын шыаруда басты згертуші тым осы прекос ой тымы.