Шаылыстыруды еркін, йірлі, класты, олдан жне жасанды трлері олданылады.

Еркін шаылыстыруда саулытар мен ошарларды жалпы табында 1,5-2 ай стайды. Кйге келген саулытар шаылысу кезеіні кез келген уаытында адамны баылауынсыз шаылыса береді. Еркін шаылысу кезінде асыл тымды уаытты аздыына байланысты аталытар тез шаршайды. рбір 100 саулыа 3-4 аталы ажет. Егер саулытар табынына бірнеше аталыты жіберсе, онда оларды екі топа бліп, оларды саулытара кнара кезекпен жіберу ажет. Сонымен атар ошарларды тнде саулытара осып, кндіз бліп алып, азытандырып отыруа болады, ал егер саулытар жайылымда баып ктілсе, онда ошарларды табына кндіз жіберіп, тнде азытандырады.

Баылаусыз шалыс кезінде, яни еркін шаылысу сау малды ауруа шалдыуына жол береді, сонымен атар ойларды кп млшері йрыындаы май орыны кптігіне байланысты шаылысуы иындап, ысырлыа шырайды. Еркін шаылыстыруды ткізу мен йымдастыру нерлым арапайым жне ебек шыынын аз ажет ететін операция, біра, нды ошарларды трасыз жне баылаусыз пайдалану асыл тымды жмысты наты нтижелілігін иындатады.

йірлі (гаремная) шаылыстыруалынатын рпаты шыу-тегін баылауа ммкіндік береді. ткізу шін 30-50 бас аналытан тратын рбір топа бір айа арналан азы оры бар жайылым аумаын оршау ажет. Сонымен атар аналы тобыны санвна байланысты онша лкен емес оршаулар жасауа болады, оан бір ай ішінде жем-шпті тасымалдау арылы саулытарды азытандырады. Саулытарды ошарлармен бір ай стааннан кейін, р оршаудаы саулытарды бір табына біріктіріп шаылыстыруды аятайды.

Класты шаылыстыруда шаылыс кезеінде саулытарды белгілі бір класына наты аталытар бекітіледі. Еркін шаылыстырудан айырмашылыы мал саны аз олданылады.

олдан шаылыстыру адам баылауымен іске асады. Бл малды жекелеп жптастыру мен асыл тымды жмысты тиімді жргізуге ммкіндік береді; асыл тымды ошарларды пайдалану жасарады. Алайда олдан шаылыстыру кезінде те жасы аталытарды пайдалану шектеулі, йткені оан кп ебек шыымы ажет, аталытар ауру жтырып таратуы ммкін сондытан олдан шаылыстыруды мал басы аз жеке жптау жргізетін шаруалышытарда пайдалану тиімді.

олдан шаылыстыру кезінде кйге келген аналытарды кйттеуші аталытар кмегімен тадап алады. Кйге келген саулытарды олара бекітілген ошарлармен шаылыстырады. Шаылыстыру шін саулыты станока бекіткен дрыс, аталы аналыа кшпен итеріліп, секіргенде ана рытанан болып есептеледі. Бір саулыа айта-айта аталыты секірту ажет емес. Бір рет алыпты секіру, рытану шін жеткілікті.

Аталыты рытандыраннан кейін аталыты тратын оршауына, ал саулыты – рытанан малдар атарына осады. Одан кейін дл осы жолмен келесі саулы рытандырылады. Аталы бр тулікте ш трт саулыты рытандыруы ажет, ал жаасы ктіммен кшті азытандырудаы аталы шін 5-6 саулы бекітіледі, секірту аралыы 1-2 сааттан кем болмауы керек. ры сапасын 5кнде бір тексеріп отырады.

Егер ры сапасы тыммен тмен болса, аталыты шаылыстыруа жібермей оан арнайы жасы ктіммен толы нды азы беріп, жадайлар жасалады. Мндай аталытарды тек ры сапасы жасаран жадайда ана шаылыстыруа жібереді.

Шаылыстыру кезеі мен затыы 1,5-2 ай. олдан шаылыстыру кезінде бір аталы 60-80 жне одан да кп аналыты рытандыра алады. олдан шаылыстыру аяталаннан кейін аталытарды рытанбай алан саулытар шін, саулы табынына 25-30 кнге еркін шаылысуа жібереді.

Жасанды рытандыру аналытарды рытандыруды наты дістеріні бірі болып табылады. Жасанды немесе олдан рытандыру асыл тымды аталытарда нерлым кп пайдалануа ммкіндік беріп, малды німділік жне асыл тымды сапасын жоарылатуа зор ыпалын тигізеді. Сонымен атар, бл дісті олдану баса рытандыру дістерімен салыстыранда аналытарды ысырлыына жол бермеуді бірден бір кресушісі. Бл діс жыныс жолдары арылы берілетін ауруларды алдын алады.

Біра олдан рытандыру дісі имарат, ралдарымен жабдытап, реактивтер жне осымша жмыс кшін ажет етеді. Сондытан, бл ажеттіліктермен кез-келген шаруашылы амтамасыз етіле бермейді, ол тек мал басы аз фермаларда (500-1000 бас саулы) ана олданылады.

Кейінгі жылдары елімізді біратар айматарында ойларды атырылан рыен рытандыру олданыс табуда. Мндай рыты шаруашылыа жеткізу мен оны сатауды олдан рытандыру станциялары жзеге асырады. Алайда, атырылан рыты жібігенімен кейінгі рытандыру сапасы нерлым тмендеу.

Сондытан ойларды рытандыруды тиімді дісін тадау наты шаруашылы жадайына байланысты, ондаы маманны шешуі бойынша жргізіледі.

олдан рытандыруды ой мен ешкіні олдан рытандыру нсаулыын (1986) басшылыа ала отырып, жргізеді.

рытандыру нтижел ту шін кйге келмеген саулытарды кн сайын жне мият тадау ажет. Бл сынашы аталытар кмегімен жргізіледі.

Сынашы аталытарды дайындауды бірінші дісі сынылан, олар: алжапыш (кйек) байлау, вазоэктология, жыныс мшесін кпекпен брышына арай орналастыру, жыныс мшесін S-трізді иілдірі стау жне т.б. Кбінесе сынашы ошарларды алжапышпен (8.1.1.сурет) пайдаланады. Бл те арапайым тсіл; зындыы 60 см, ені 40 см алжапышты кек тсына байлайды, біра алжапышты тау мен шешу кп ебек шыынын ажет етеді, сонымен атар сынашы аталытар кйттеу кезінде алжапыштарын жоалтып, аналытарды рытандырады. Сондытан тадау кезінде сынашылар алжапыштарын жоалтпауын мият адаалауы ажет.

8.1.1 сурет. Сынашы ошар

Сынашылар ретінде вазоэктомияланан ошарларды (шует жолы кмегімен) пайдалану нерлым сенімді жіне ебек клемі аз жмсалады.

Кйлеген аналытарды тадауды танертен ерте бастайды. Оан дейін сынашыларды екі ш топа бледі, 180-200 м² ауматаы оршаулара 150-200 бастан топтап оймайды ды олара кйлегендерді анытау шін 2-3 бас сынашылар жіберіледі. Кйге келген саулы сынашы ошар секіргенде ашпай трады. Кйге келмеген саулытарды шінші оршауа (300 м² ) амап орнына малдарды жаа тобын енгізеді. Осылай бкіл табынды тексеріп бьіткенше айталайды. Бірінші топ сынашыларыны аналытарды тадап тмендей бастаанда оларды келесілерімен алмастырады.

Кйге келген ойларды тадауды екі мезгіл таерте жне кешкі уаытта жргзуге болады. Тадау аяталан со, сынашыларды табыннан шыарады да кйге келген саулытарды рытандыру пунктіне алып кетеді. Табынды жайылымды жібереді, ал малды орада стау кезінде азытандыру базына ояды.

Кйге келген аналытарды тадау - ауырда ажырлы жмыс. Сондытан ебекті жеілдету шін сынашыларды табалауышпен де пайдаланады. Табалауыш ретінде аылтырдан жасалан 50 х 20 мм клемдегі арнайы ралды пайдаланады. рала дл сондай клемде о салынады. О 15-20 бояудан трады, ол 5-8 кндік жмыса жеткілікті бояу біткеннен кейін айта толтырылады немесе ауыстырылады.

Кйге келген аналытарды тадауды сынашы табалаыштармен келесідей жргізеді: рбір саулы табынына 10-12 вазэктомиоланан ошар - табалаыштарды бекітеді. Шаылыстыру уаытында оларды екі топа бліп, табына кезекпен жібереді. Олар кйге келген аналытара секіру кезінде жндеріне блдірмейтін бояумен таба алдырады. Танертен ойшылар саулытарды ткелек арылы шыарып барлы табаланан саулытарды рытандыруа алдырады.

Аналытарды тадау аятала салысымен кніне бір немесе екі рет, таертен немесе кешке рытандырады. рытандырудан кейін де, бір туліктен арты кйлеген саулытарды айтадан тадап рытандырады (8.1.2. сурет).

8.1.2 сурет.

Жатыр мойнына рыты кататер кмегімен енгізу

олдан рытануды 35-40 кн жргізеді, одан кейін табына ошарларды еркін шаылыстыру шін 20 кнге жібереді. Ол шін ошарларды 2 топа бледі, олар шаылыса кнара жіберіледі немесе бірінші топты кндіз, екіншісін – тнде пайдаланады. Демеалыстаы ошарларды жасы ктім мен азыпен амтамасыз ету ажет.

Бір орында рытандыратын мал басы те кп млшерде (4-6 табын) болан жадайда, рытандыруды циклдік трін пайдалануа болады. Егер бес немесе алты аналы табын жне тлдеуге арналан екі жылы ора жай бір аумата болса, циклдік йымдастыруды келесідей йымдастырылады. Кн сайын барлы отардан кйге келген аналытарды тадап алады да, рытандырады жне олардан рытанан саулытар табынын жасатайды. Егер табын 750 саулытан тру керек болса, бастапыда ол 850 – 900 бас болады, ал алан кейінгі кйлеген 20 – 25% саулытар баса табындара жіберіледі. Бірінші табынны жасаталуына 5-6 кн ажет. Екінші табын (жылыланан екі ораны аланда) біріншіден кейін зіліссіз жасаталады. Екі табын толытай жасаталаннан со, шаылыстыру 2-3 аптаа зіледі. рытандырудаы бл зіліс, рытануды бірінші циклындаы саулытар мен оларды 2-3 апталы озыларын жылы орадан арнайы тл алуа жабдыталан оралара ауыстыру шін жасалады. Босатылан жылы ораларды рытандыруды екінші циклындаы буаз саулытарды абылдау шін тазалап, дезинфекциялайды.

рытануды екінші немесе шінші цикл табындарын да, дл біріншідегідей жасатайды.

рытану басталанына 12 кн ткеннен кейін аналы тобына немесе табынына айта кйге келген аналытарды анытау шін сынашылар жіберіледі.