Ойды бонитировкалау ымы, оны дістері жне жргізу мезгілдері.
Бонитировка– малды конституциясы, экстерьері, тымды асиеті жне німділік жаынан кешенді баалау. Бонитировканы тпкі масаты - ой сіруді абылданан баытына сай келетін е жасы малды тадап алу жне тымдылыы мен німділік сапасы тмен малдарды брака шыару болып табылады. Селекциялы жмыс шін тадап алынан малдарды жыл сайын байаудан ткізіп, олардаы негізгі белгілерді біліну, айталану дрежесіне баа беріп, оларды алдаы уаытта ай баытта пайдалану керек екендігін анытап, адаалап отырады.
Бонитировка тымды есеп жаттары негізінде жне бонитировка ережесіне сай малды тексеріп-байау арылы жргізіледі. Оны жргізілу уаыты - ойды негізгі беретін німдері толы кемеліне келген уаытында болуы тиіс. Мселен, биязы, биязылау, я жне ылшы жнді ойларды бір жаса толанда, ой ыру алдында бонитировкаласа, аракл ойын туаннан кейін 2-3 кндігінде бонитировкалайды. я, ылшы жнді жне аракл ойларын 1,5 жасында осымша бонитировкалайды. Бл кезде оларды еттік жне жндік асиеттерін анытай тседі. Бонитер ойды барлы жаынан жасы кріп баалау шін з бойына арай шыр азіп, немесе арнаулы станок - ондырыда жмыс істеу тиіс.
ойды ирап, бонитировкалаанда, озыларды блгенде, зоотехниялы жне мал дрігерлік тексеруден ткізгенде, ан аланда алдын ала еккенде істелетін жмыстарды механикаландыру шін, сонымен атар малды автоматты жолмен таразыдан ткізу шін аза ой шаруашылыы технологиясы ылыми-зерттеу институтыны механикаландыру зертханасы (М. Абдоллаев, .С. Сбденов, Ж.Л. арабаев жне т.б.) ойларды арауа арналан рылы мен жабды жасаан.
Оны конструкциясы крделі емес, сондытан шаруашылытар з кшімен немесе ауыл шаруашылыы техникасы ксіпорындары жасай алады. рылыны жмыс істеуі шін осымша энергия ажет емес, сондытан электр энергиясы кзіні бар-жоына арамастан, оны жылжымалы нсасын жайлауларда пайдалана беруге болады.
рыланы шаын блімшесі болады, ойды блетін ткелегі бар, ол ттас алан оршаулардан трады, аландар бір-бірімен жне ондырыны салма тсетін рамасымен топса арылы жаластырылып бекітілген. ткелекті жан-жаындаы оршауыны тіреулеріні тменгі жаында П тріздес планкілер тріндегі р ойды озалуын шектегіштер бар, ткелекті зына бойындаы осіне перпендикуляр етіп бліп тастайтын аландар орнатылан. ондырыны негізгі рамасына роликті механизм арылы платформаны серіппелі механизміні есебінен жылжып тратын тік тор орнатылан, тор лшейтін аспаппен (динамометрмен) жабдыталан, лшегіш рылыны трт тіреуге орнатылан ені тарыла беретін бекіткіші бар. Негізгі раманы алдыы жне арты бліктерінде жылжып орын ауыстырып отыратын есіктері бар. Жмысты оайлату, сенімдірек ету жне жмыса ыайлы болуы шін бонитер жаынан клбеу жылжытып отыруа ммкіндік беретін роликтерге орнатылан перде ойылан.
50 Сурет. ойды арап, бонитировкалауа арналан рылы:
1 - шаын блімше; 2 - ткелек; 3 - блгіштер; 4 негізгі (салма тсетін) рама; 5 — динамометр; 6-роликтер; 7-жылжымалы рама; 8-11 - реттейтін тлкелер; 9 -тор; 10 - рама-перде.
рылы былай жмыс істейді. Шаын блімшеге кіргізілген ойлар ткелекке барады да, блетін аланнан оай аттап тіп, трады, блгіш алан оны айтадан жібермейді. Жылжымалы раманы топтаы ойларды кеуде ені бойынша реттейді, бл ойларды крылыа еркін кіруіне ммкіндік береді. Содан со алдыы есігін клдене жылжыта отырып, жолды жабады. ой торда еркін орналасады. Ол мал массасыны серінен бастапы орнынан жылжиды. Беліктері бар шкаламен жабдыталан динамометр автоматты трде ойдын массасын крсетеді. Бонитер пердені ысырып, малды арап, лшейді. Содан со ой ашы есікке арай жіберіледі, ал ткелекке келесі ой кіргізіледі. Жмыс рдісі осылай жаласа береді.
сынылып отыран рылыны конструкциясы арапайым, жне ойды сенімді трде бонитерді асына бекітуге, лшеуге, арауа, емдеп, бонитировкалауа ммкіндік береді.
Бонитировканы екі трі бар. Біріншісі - класты, екіншісі – жеке бонитировкалау. Класты бонитировкалау тауарлы баыттаы шаруашылытарда жргізіледі. Мнда ойды жеке асиеттері жазылмайды, оны жататын класы аныталан со, сол класты малыны жалпы санына осылады. Жеке бонитировкалау асыл тымды ой шаруашылытарында, фермаларында жргізіледі. Мнда арнаулы бонитировканы дісі бойынша ойды бойындаы барлы ерекшеліктері мен асиеттері жата тсіріледі. Бдан алынан нтижелер онан ары селекция жмысында пайдаланылады.
Жеке бонитировкалауа жататындар:
а) элита (тадаулы) тобына блінген ойлар, асыл тымды ой зауыттар мен ой шаруашылытарында зауытты 1 класты малдар;
б) з табынын толытыру шін алдырылатын жне баса шаруашылытара тым шін сатылатын жас малдар;
в) класына арамастан ошарларды рпаына арай тексеруге пайдаланылан саулытар мен олардан алынан тл;
г) элита жне 1 класс саулытарыны тлдері.
ошарларды оларды жасына арамастан жыл сайын жеке бонитировкалау жне сол жылы кзде ойды олдан рытандыру науанынан брын бааланып, малдрігерлік байаудан ткізеді.
Элита жне бірінші класты ойларды, сол сияты оларды кейбіреулеріні тлдерін, есеп шін жне ерекшеліктерін баалау шін барлы ережелерге сай лшеп отырады. ырылан жнні тсімін, жнні класын, таза талшы шыымын анытайды. Таза талшы шыымын отар жне рбір аталы ошар бойынша анытап отыру шін ой тымын асылдандыру шаруашылытарыны райсысында міндетті трде жн зертханасы боланы жн.
Отарлардаы ойды жасы азытандырып, ктіп-баан жадайда, селекция жмысын дйекті жргізгенде ндірілетін жнні німділігі, баса німдері де жасара тседі. Мны немі жргізіп отыран есепті мліметтерінен айын круге болады. ойды 1-ші з німділігімен, 2-ші тегіні крсеткіштерімен, 3-ші рпа сапасымен баалайды.
Тым шін тадап алынан ошарларды тымды асиетін жне німділік сапасын жеке баалап, бден зерттейді. ошарды з рпаын жасарту немесе нашарлату асиеттері оны рпаын баалау арылы жргізіледі. Ал ошарды шыу тегі бойынша баалау, оны генетикалы жаратылысы жніндегі малматтар арылы жргізіледі. ошарды аталы жне аналы тегі жніндегі деректер оны тымды кулігі бойынша аныталады. Егер ата тегіні німі рекордты, белгілі бір ата ізге жатса, не мемлекеттік тым мал кітабында жазылса, ондай ошарлар жоары бааланады.
Тжірибеде ошарларды брі бірдей рпаына зіні жасы асиеттерін бере бермейді. Сондытан да, ошарлара рпаыны сапасы бойынша баа беру селекция жмысын жасартуа ммкіндік береді.