Азаты арар- меринос ой тымы.

азастанны биік тауларында 20 млн. гектардан астам жайылымдар бар. Сол жерде сетін аса жасы, ртрлі мала жымды шптер пайдалануды экономикалы маызы зор. ХХ-шы асырды ортасына дейін осы биік тау жайылымдары тгел жасы пайдаланылмай келді.

Таудаы, теіз биігінен 2000-3500 метр биіктіктегі жайылымдарды пайдалану масатымен тау жадайына жасы бейімделген, сол жерлерде толыанды жан-жаты мір сріп жоары нім беретін биязы жнді ойды жаа тымын шыару жмысын азастан алым-селекционерлері 1930 жылдарда ола алды. Бл жмысты 1934 жылды кзінде КСРО ылым академиясыны генетика институтыны Н. С. Бутарин бастаан ылыми ызметкерлері ырыз КСР-іні “ызыл Октябрь” асыл тымды кеншарында бастады, 1933 жылдан онан рі азастанда жргізілді.

Бан дейін М. Ф. Иванов ойды ары тегі – муфлонды биязы жнді ойды саулытарымен шаылыстырып, ойды жаа тымын шыаран еді. Ол жмыстар Украинада Аскания–Нова орыында тегіс жерде жргізілген еді. Н. С. Бутарин з жмысында таулы жерде сірілетін тым шыару шін муфлонны орнына арарды пайдаланды, йткені арар биік 3000-4000 метрден астам тауда сетін ой тектес жануар. Сонымен атар арар муфлоннан ірі. Оны лжасы (еркегі) 200-250 кг дейін салма тартады, бойы да биік (125 см). Арар йрыты ойларды ары тегі болып саналады, жні ылшыты, тбіті ыса келеді.

Биязы жнді ойларды арармен табии шаылыстыру ммкін болмаан со, ойды кйек алу маусымы кезінде арарды лжаларын атып алып, оны рыын лтірмей жедел трде ойды олдан рытандыратын пунктке жеткізіп, кйлеп тран меринос саулытарын олдан рытандыру жмыстары жргізілді.

Арармен будандастыру шін алаш кеес меринос, кейінірек рамбулье, прекос жне оларды будандары пайдаланылды.

1935 жылы алашы гибрид рпатар алынды. 1936 жылды кзінде алашы алынан гибрид рпатарды ішінен сірілген 4 ошар арар – меринос ойыны тпкі атасы болды.

азастанда бл жмыс Алматы облысы «аралы» асыл тымды жне Шыыс азастан “Тасбла” кешарында, азіргі Мыбаев атындаы тжірибе шаруашылыында жргізілді. 1936 жылы бл шаруашылытарда гибрид ошарларыны рыымен 300 бастан астам прекос жне рамбулье саулытары олдан рытандырылды. 1937 жылы жазытрым бл саулытардан гибрид екінші рпаы (376 бас) алынды.

Алайда “Тасбла” жне “аралы” кешарларыны табиаты мен ауа райы жне шаруашылы жадайлары таулы аймаа сай келмегендіктен биязы жнді ойды “таулы” тымын сіруде ала ойан масатты орындай алмайтын болды. Сондытан 1938 жылы Каза КСР Министрлер Кеесіні арнаулы аулысымен Кнгей жне Іле Алатауында Алматы облысы Кеген ауданыны биік таулы жерінен “Крмекті” ылым академиясыны экспериментальды базасы йымдастырылды. Мнда 1938 жылы жоарыдаы екі кеншардан алынан гибрид ойлар жне оларды рамбулье тымынан болан енелері келінді.

азаты арар-мериносын шыару масатында шаылыстыруды сііре будандастыру жне зауытты будандастыру тсілдері олданылды. шінші рпаа дейін сііре будандастыру дісі олданылды, яни рпатарда 7/8 блігі биязы жнді ойды, 1/8 блігі арарды аны болды. Онан рі екінші жне шінші рпатар зауытты дісімен зара шаылыстырылды.

Бндай жмыстаы негізгі масат: біріншіден, сііре будандастыру арылы шінші рпаты намды типке жататын саулытарын кбейту, екіншіден, шаылыстыруды заводты дісі арылы келесі рпаа шаруашылыа пайдалы белгілері мен ата-енесіні биологиялы асиеттерін сііру жне жетілдіру арылы ойды тымды жаа тобын шыару. Мны одан рі жетілдіріп биік таулы жерді жадайына бейімделген биязы жнді ой тымын шыару болды.

азаты арар-меринос ой тымын шыаруда (1934-1950 ж.ж.) гибридтерді ішінде кейбір белгілері жаынан арара немесе биязы жнді ойа кбірек саандары болды. Мнымен атар ата-енесіні биологиялы ерекшеліктерімен шаруашылыа пайдалы белгілері атар байалан будандар да кездеседі. Мндай гибридтер селекциялы жмыс шін те олайлы еді. Олар арара немесе биязы жнді ойа кбірек саан баса гибридтермен сііре будандастыруа пайдаланылды.

Іріктеу жне жп тадау, сондай-а баса да крделі жмыстарды зор ыыласпен орындауды нтижесінде ойды отанды жаа тымы азаты арар–мериносы шыарылды. Тымны авторлары Н.С. Бутарин, А.И. Жандеркин, А.Е. Есенжолов, Е.В. Большакова осы ебектері шін райсысы мемлекеттік сыйлыты лауреаты атаына ие болды.

Бл жаа тым будандастыру жоспарына сйкес Алматы облысыны биік таулы Кеген, Нарынол, Шыыс азастан облысыны таулы аудандарында жне Павлодар облысыны са таулы аудандарында сірілді.

Арар меринос ой тымы жасы крсеткіштерге ие болды, аталан айматарда зіні лайыты орнын алды. алым –селекционерлерді немі жргізген жмыстарыны нтижесінде Ленин, Крупская жымшарлары, Шыыс азастанда “Алтай”, Алматы облысында зынбла кеншары, Павлодар облысында .И. Стпаев кеншары арар меринос сіруді асыл–тымды шаруашылытары атанды.

азіргі арар-мериностар конституциясы те мыты, имылдары жедел, таулы-тасты жерге жасы бейімделген ойлар. Денелері зын жне биік, жотасы мен белі тзу жне жалпа. Аятары тзу, тятары те берік. ошарларыны мйіздері лкен, саулытарыны ішінде мйіздісі де тоалы да кездесе береді. Денесіні терісі атпарсыз. Арар-меринос таулы жерді табиатына, ырат жерлерге де жерсіне береді. Жніні тыыздыы біркелкі, орташа, сапасы кбінше 60, біра 64 сапада бола береді. Бас, бауыр, сира жндері сиректеу жне ысалау болады.

ошарларыны салмаы 100-110 кг, саулытары 60-65 кг. ошары 7-10 кг, саулыы 3,5-5,0 кг жн береді, таза жн шыымы 50-55%. 100 саулытан 120-130 озы алынады.

Алматы облысыны таулы айматарыны шаруашылытарында 280 мыа баса жуы архар-меринос сіріледі.

Тірі салмаыны 57-60 кг боландаынан саулыты алынатын жуылан жн талшыы 2,1-2,5 кг, селекциялы топта 2,7-3,0 кг-ды райды. ндіруші ошарлар орташа есеппен 4,5-5,3 кг таза жн береді жне оларды тірі салмаы 97,0-110,0 кг-нан ауытиды.

Арар-меринос ойлары Алматы, Шыыс азастан, Павлодар облыстарында сіріледі. Бл таулы, ыратты жерлерде сіруге те олайлы ой тымы.