Ой срыптау, жптау жне ошарларды саулытара таайындау.

ой шаруашылыында жалпы мал шаруашылыындаы сияты жаа, німдірек тым шыару жйелі бір масата баындырылан ажетті сападаы малды тадау арылы жргізіледі. Тадауды нтижелігі мал популяциясыны, табыныны генетикалы р-трлілігіне негізделеді. Популяциядаы мал нерлым ртрлі сапада болан сайын тадауды да ммкіншілігі арта тседі. Генетикалы ртрлілікті айнар кзі - тым уалайтын сапа крсеткіштеріні згергіштігі. Генетик–селекционерлерді е басты міндеті - малды рпатан-рпаа згергіштігін басаруды, баыттап отыруды прменді дістерін табу, соларды ндірісте олдану. Бл жніндегі алымдарды ебегі табыссыз да емес. Мысалы, микробиологтар химиялы мутагенез арылы антибиотиктерді аса пайдалы трлерін сіріп шыарды. Біра, зірше ол жеткен нтижелер аздау болып жатыр. мітсіз шайтан, жасы нтижелерге мтылыс ылымда жаластыруда. Пайдалы аяталатына сенейік.

Популяцияны генетикалы рылымын згертетін бірнеше факторлар бар екенін ылым анытады. Олар: мутация, гендерді кенеттен озалуы; оларды орта ауыстыруы; мал кілдеріні жер згертуі; тадау; іріктеу; кездейсо емес дейі олдан будандастыру. Осыларды ішінен е кеінен жай олданылатыны – іріктеу, тадау. Бл діс белгілі бір популяция малын баытты, масатты жасарту шін ммкіндік береді. Сондай-а кездейсо емес, дейі екі немесе бірнеше тымны тадаулы кілдерін будандастырып, солардан алынан буданны генетикалы орыны кбеюі де малды жасаруына, оны німділігіні артуына жасы ммкіндіктер ашады. Бл малдарды да нысаналы масата жету шін дайы баылап, зерттеп, іріктеп, тадап, намдысын ана алып сіріп отыру керек. азіргі азастандаы ой тымдары осындай баалау, іріктеу, тадау жне масатты жптау арылы шыарылан.

Елтірі беретін ойлар шін – шешуші крсеткіш, ол елтіріге баратын озы терісіні демі суреті мен бйра райтын жн тктеріні асиеті.

Етті майлы ойлар шін – негізгі талап тез жетіліп, жасы ет пен майды кп ндіргіштігі. Сонымен атар олар табиатты ата, шл-шлейт айматарына бейімділігі.

азір зоотехнияда малды баалаанда бірнеше алыптасан дістермен баалайды, олар мыналар:

1. зіні німі мен фенотипіне негізделіп;

2. шыан тегіне арай (жаттарымен);

3. рпа сапасымен (тексеру, тжірибе жасау арылы тлін алып, сіріп баалайды).

ойды сіру шін тадаанда да дл осындай алдына осындай масат ойып, соан жауап бере алатын ойларды, сіресе, ойларды тадап алу керек.

Шыан тегіне арай тадау – наты ойды (сіресе ошарды) тегін тексеріп, оны ата-анасыны, одан да брыны тегіні німділігін білу те дрыс. Біра сол ата-анасындай бола бермейді. Оны да ескеру керек.

Экстерьері, дене бітіміне жне німділігіне арай тадау. сіру шін малды дене бітімі жасы, німділігі жоары болуы тиіс. пішіні, бітімі намсыз болса, басалай кемістігі болса ондай мал тадап, алдыруа жатпайды. Бл діс жасы фенотипте жасы генотип болады деген тжырымнан бастау алады.

Малды дене бітімі, пішінімен бірге оны тымыны німдік баытына арай денесіні массасын, жндестігін, еттілігін жне оларды крсеткіштерін егжей-тегжейлі анытап, байыптап баалап барып тадау керек.

Жндестігін баалаанда оны зындыын, талшы жіішкелігін, жн оюлыын, жнділік коэфициентін, ырыандаы жн тсімін, таза талшы шыымын т.с.с. анытайды. Сонымен атар малды тез жетілгіштігін, су арынны дегейін, жем-шпті (мал азыын) тиімді пайдалануын, тлшілдігін, селекциялы баасын кешенді анытайды.

Малды рпа сапасына арай баалап тадау. Бл жерде аталыты жне аналыты баалап тадау бірдей емес екенін айту керек.

Аналытарды ішінде баса жасы асиеттерімен бірге екі рет атарынан екі-ш озыдан берген аналы аса жоары бааланып, аналы ялы басын райды.

Тымды ошарларды срыптау жне рпаыны сапасына арай баа беру.ой отарлары шін тымды ошарлар нды биологиялы асиеттері мен німділігін арттыру трысынан аланда табысты айнар кзі болып табылады. Себебі ошар жылына жзден бірнеше мыа дейін саулыты рытандырады. Осыны нтижесінде табын-отарды німділігін тездетіп, арттыруа тікелей сер етеді. Сондытан да тымды ошарларды тадап сіруге баса назар аударылады.

Асыл тымды ой шаруашылытары отарларында болаша аталы малды еркек озылардан іріктеп-срыптап сіруді бірнеше сатысын ткізеді. Алашыда оларды туан кезінде арап, тадап алады. Бл кезде тадаулы еркек озыларды саны ажетті аталы малды санынан 6-8 есе кп болуы тиіс.

Екінші рет озыны енесінен айыран со, 4-5 айлы кезінде арап іріктейді. Мнда е тадаулылары ана (ажетті санынан 3-4 есе кп) іріктеп алынады. Бл озыларды сапасы жоары, енесі элита болуы тиіс.

шінші рет озы бір жаса толанда ткізіледі. Мнда р тоты ошара жеке-жеке жргізілген бонитировка деректері, шыан тегі ескеріледі. Басы арты ошарлар баса шаруашылыа ауыстыру шін блініп зірленеді. Ал асыл тымды шаруашылыты зіне ажетті ошарлар рпаыны сапасына арай бааланады. Ол шін рбір тексерілетін ошара бір текті бірінші класты 100 саулы бекітіледі. Егер шаруашылыта бірінші класты саулытар аз болса, онда жасарту шін алдырылан саулытар мен шаылыстыру арылы баалайды.

ошарларды рпаыны сапасына арай былайша баалайды:

а) р трлі ошарлардан тараан элита жне 1 класс озыларды саны зара салыстырылады;

) тексерілетін ртрлі ошарды рпаы мен сол жастаы баса ошарлар рпаыны німділігі зара, сондай-а шаруашылы бойынша аландаы орташа крсеткішпен салыстырылады;

б) ошар мен оны рпаыны е басты асиеттері жаынан бір-біріне састы дрежесі аныталады;

в) німділігі, класы жне баса асиеттері бойынша аланда рашы озыны сапасы мен оны енесіні сапасы зара салыстырылады.

ошаралара озыларды енесінен айыран кезде алдын ала, рпаы бір жаса толанда наты баа беріледі. Егер ошар рпаына зіні ерекше асиеттерін (тірідей салмаыны жоарылыы, жніні молдыы, зындыы, тыыздыы т.т.с.) бере алса ол жасы.

ойды тадау мен бірге оан ала ойан селекциялы міндетке жеткізетін малды жптауды маызы зор. Себебі сол жптауды нтижесінде аталы пен аналыты е жасы, е ажетті асиеттерін, нім крсеткіштерін беретін жаа рпа алынуы тиіс. ой тымын асылдандыру жмысыны алдына ойан міндеті рпатан-рпаа ойды жасаруы, оны ажетті німділігіні артуы. Сондытан да жптау аса жауапты жмыс.

Жптауды, детте екі трін ажыратады. Бірі біртекті (гомогенді) жптау - німділік асиеттері сас ойларды жптау, екіншісі - р текті (гетерогенді) жптау - німділік асиеттері р трлі, айырмашылыы бар ойларды жптау.

Біртекті жп тадау арылы селекционер аталы жне аналы ойларды намды сас асиеттерін рпатан-рпаа бекіту, намды асиеттері бар малдарды кбейту, оларды біртектілігін арттыру арылы нды белгіні онан рі жетілдіру жне намды мал тобын кбейту міндетін орындайды.

детте біртекті (гомогенді) жптауа шыан тегі бір, не те жаын малдар атынасады. Бл жадайда селекционер з алдына 3 масат оюы ммкін.

1. Аса жоары німді (элита, 1 класс), бір-біріне кп крсеткіштерімен сас (плюс вариантты) жні де, зындыы да, еттік асиеті де, конституциясы да т.т. тіпті жаын болса. Осы жасы асиеттерді жоалтпау, керісінше байыту шін жптайды. Мндай мал кп болмайды жне олардан аталы немесе аналы басы болатын мал алуа тырысады.

2. Бір асиетімен немесе бір-екі шаруашылы німдік крсеткішімен біртекті малдарды жптаанда селекционер з алдына осы крсеткіштерден аса жоары сапалы мал алу шін жптайды. Алатын жніні зындыы немесе тыыз, оюлыы бл да лкен табында жргізілмейді.

3. Біртекті жптау асыл тымды шаруашылыта, наты бір атаны сіретін фермада лшемді жргізіледі. Мндаы отарлар негізінен бір текті болып келеді, не жн тсімімен, не жн зындыынан.

4. Бір текті жп тадауды намсыз жатары да бар. детте намды асиеттері сас малды намсыз асиеттері де сас болады. Ол намсыз асиеттерді жою шін баса тектес малды пайдалануа тура келеді.

Сондытан селекционерлер р текті жптау дісін олданады. Оны біліктілікпен олданса жасы нтиже береді. Бл дісті ндылыы – келесі рпата жаа згешеліктер, жаа крсеткіштер пайда болады. Ол ртрлі гендерді осылып, жаа генотипті пайда болуыны нтижесі. Селекционерлерді шеберлігі – жаа алынан рпата алаан, жоспарланан асиеттерді пайда болуымен бааланады. р текті жптауды нтижесінде рпаты гетерозиготалыы сіп генефонды байи тседі. Ол болашата іріктеуге лкен ммкіндік ашады. Дрыс пайдаланбаса, ртекті жптауды да кемшіліктері орын алады. Ол е алдымен жаымсыз асиеттерді дамуынан біліне бастайды.

Гетерогенді жптауды пайдалы ммкіндігі – ол малды тымды орын кбейтеді, байытады, кейбір пайдасыз, ажетсіз асиеттерден арылуа ммкіндік береді. Сондытан ртекті жптауды малды ажетті кемшілігін тзетуге; ата-анасыны крсеткіштерінен шыатын орта асиеттері бар мал сіруге; мірлік кшін, міршедігін (гетерозис арылы) жасартуа баытталып жргізіледі.

ойды жптаанда селекционер:

а) сас малдардан сас мал седі;

б) жасы мен жасы малды жптаанда оларды рпаы жасара тседі;

в) малды асыл нсілін бекіте тсу шін гомогенді, ал нсілін байытып згерту шін – гетерогенді жптау олданылады деген аидаларды басшылыа алады.

Мысалы 2 – класс биязы жнді ойды жні ыса болады соны зарту шін жнді ошармен жптайды.

Ал 3 класта жні сиректеу жне денесінде р жеріндегі жн ркелкі болады. Міне осыларды тзеу шін ол ойлара ою жнді, денесіндегі жні біркелкі аталы бекітеді.

детте ойды бірімен-бірін жптау малды басты шаруашылы крсеткіштеріне арай жргізіледі.

1. Жнні жалпы тсіміне арай жптау арылы ойды (отарды) жн німділігін арттыруа бден болады. Жалпы жніні салмаы мен таза талшы шыымыны арасында о корреляция бар. Сондытан селекция жмысын жргізуде жн тсіміне арай жптау арылы жетістікке жетуге болады. 1-1,5 жасындаы бонитировкада крсетілген крсеткіштер кейінгі жылдары згеріп тру ммкін. Ол былыс малды баып ауына кбірек байланысты болады.

2. Тірі салмаына арай жптау арылы малды дене бітімін жасартып, рпаты ірі болып суін амтамасыз етуге болады.

3. Малды еттік асиетіне арай жптау арылы еттілігіні суін, длдігіні жасаруына жетуге болады.

4. Жніні зындыына арай жптау арылы жн німіділігін кбейтуге болады. Жнні 1 см зындыы 80-90 г жн осады. Осылай жн зарту арылы німді 13-15% кбейтуге болады.

5. Жнні жіішкелігіне арай жптау да нсіл уалайды. Сонымен атар жнні денеде суін біртектіге жаындатуа болады.

6. Жнні оюлыына арай жптау да жасы нтиже береді. 1 мм² теріде 60 талшы скенде 64 сападаы жні бар ой 3,5 кг жн береді, ал 70 сападаы – 2,7 кг, 80 сападаы 2,2 кг жн береді. Бл крсеткіштер фенотиппен генотип арасында о корреляциялы болады.

7. Теріні атпарларына арай жптау те нды емес. Жн німі тері атпарымен о корреляцияда емес.

8. Тлдегіштігіне арай жптау те жасы нтиже бере бермейді, дей транмен будандастыруда пайда болады – 2,5-4,0% дейін.

9. Мал азыын пайдалану асиетіне арай жптау біраз сер етіп, 8,5-11,8%-а дейін жасартады.

Зоотехния ілімінде жне ндірісте мынандай:

дейі жптау – р класа блек аталыты белгілеу;

Жеке жптау – селекциялы ядрода, топта олданылады;

Класты жптау – бір кластаы саулыа бір ошарды бекіту.

Ата ізбен жптау – ата із малын жптаулар бар.

Универсалды жптау – те жасы аталы ошар барлы кластаы оймен жптала береді.

Осыларды райсысыны ерекшелігі де, ажеттілігі де бар.

1. ойларда жн тсіміне арай жптау. сіресе биязы жне биязылау ой тымдарында пайдалы. ойдан ырылан жнні салмаы мен оны таза жн шыымы бір-бірімен тыыз байланысты жне о корреляцияда болады.

Дегенмен жнні таза талшы шыымы кп нрсеге байланысты. сіресе малды баан ортаа арай згеріп отырды. м-майт немесе айдалан жерде баылатын малды жабаысында кір, ша тоза кп болады. Шыым пайызы аз болады. Жн тсімі жасына арай да згеріп трады.

ой жн тсімі жндестігі, малды рпаына нсілдік берілуі, ойды тымына, шаруашылы жадайына, баып-кту дрежесіне арай лкен алшатыта згеріп трады.

Кптеген ылыми тжірибені орытындысына сйене отырып, жн тсіміне арай ойды жптауды пайдалы екендігін айтуа болады. Бл былысты гендермен байланыста екендігі селекция жмысын жоары дрежеде жргізуді талап етеді.

2. ой сіргенде оны тірі салмаыны маызы лкен. Оны жан-жаты нім крсеткіштеріне оды сер етеді. Тлдегіштігі, жндестігі, еті таы сол сияты.

Малды тірі салмаы да мірінде кп згеріске шырап отырады. Е сенімді крсеткіш ретінде ойды 2–3 жасында лшеген дрыс.

Асыл нсілдігі жоары аталы ошарлар мір бойы жоары крсеткішке ие болып трады. Ал асыл тымдыы жоары емес, лі де трылыты болмаан мал зі де згеріп трады. Одан алынан рпата тиянаты трде мол німді бола бермейді.