Дегерес ой тымы, тымішілік типтері.

Дегерес ойы – биязы жнді, йрыты ой тымы. Ол 1930 – 1980 ж. аралыында Алматы облысында жергілікті ылшы жнді, йрыты ой саулыын шропшир жне прекос ошарларымен крделі зауытты будандастыру арылы шыарылан. Жаа тым ретінде 1980 ж. бекітілді. Дене бітімі шымыр, сйегі берік, кеудесі ке, йрыы орташа. Жыл бойы жайылымда бауа бейімделген, за жруге тзімді. ошары тірідей 100 – 110 кг, саулыы 58 – 63 кг салма тартады. ошардан 6 – 7 кг, саулытан 3 – 3,5 кг жн ырылады. Жн талшыыны зындыы 9 – 16 см. р 100 саулытан 90 – 120 озы алынады. Енесінен блген кезде озылары 32 – 35 кг салма тартады. рашы тоты 70 кг, еркек тоты 93 кг салма тартады, шасынан 16 – 19 кг ет алынады, сойыс шыымы 49 – 51%. Таза жн тсімі 66 – 68%. Дегерес ойы азастан мен Орталы Азияда сірілетін жергілікті ылшы жнді ойларды жн німділігін кбейту мен оны сапасын арттыруа кеінен пайдаланылады. Сондай-а Дегерес ойыТрікменстанда, збекстанда, ырызстанда, Грузияда жне Моолияда ой тымдарын асылдандыру жмысында олданылады. Дегерес ойы Алматы облысындаы «Баанас», араанды облысындаы «Жмші», т.б. асыл тымды ой шаруашылытарында, азаты мал сіру ылыми-зерттеу институтыны Мыбаев атындаы тжірибе шаруашылыында сіріледі.

Дегерес ой тымы ерте кезден шыарыла бастаан. Алматы облысыны Дегерес ауылында патша кіметі кезінде бір орыс помещигіні шаруашылыы болан. 1914 жылы осы шаруашылыа аылшынны шропшир атты етті-жнді ойыны ошары келінген. Сол ошармен жергілікті азаы ойды саулытары будандастырылан. Кеес кіметі кезінде йымдастырылан Дегерес кешарына алынан будан тгелдей берілген. Біра, кешарды негізгі міндеті жылы сіру боландытан, ой сіруге кіл блінбеген. Сондытан бл шропшир –азаы ойлар будандарын йымдастырылан Жетісу ауыл шаруашылы тжірибе бекетіне берген. Ол кезде бекетте ызмет істеген мал мамандары К. М. Николаев, В. Н. Калинин аза ойыны йрыы мен шропшир ойыны жнін штастыру жолында едуір ебек сіірді. Жаа пайда болып жатан дегерес ойын аса сйіп, мпелеп сірушіні бірі бекетті мал сірушісі Мхаметжан Крібозлы болды.

Бл ойларды 1929 жылы бірінші рет В. А. Бальмонт, М. . Ермеков кріп, сынап шыаран. В. А. Бальмонт олда бар дегерес будандарын 4 класа блді:

І– біркелкі биязылау жнді дгелек йрыты будандар;

ІІ – біркелкі биязылау жнді келте йрыты будандар;

ІІІ– ртекті жнді, дгелек йрыты будандар;

ІV– ртекті жнді, келте йрыты будандар.

Сынау бойынша барлы дегерес ойлары тмендегіше блінді: 1 класс – 13,0%; 2 класс – 25%; 3 класс – 31,5%; 4 класс – 30,5%. орытып айтанда, дгелек йрыты ойлар 44,5%, келте йрыты – 55,5% болды.

1931-1932 жылдары «аралы» тжірибе шаруашылыына дегересті 20 ошар жне саулытары тлдерімен келінді. Соынан ол ойлар Мыбаев атындаы тжірибе шаруашылыына беріліп, ылыми тжірибе, селекциялы жмыстары алыптасты. Сол кезден бастап жмыса Т. Бкенбаев кірісіп, кейін жетекші болды. Жмысты бас кезінде (1931-1936 ж.ж.) йрыты саулытарды шаылыстыру шін жасартушы тым ретінде йрыты биязылау жнді ошарлар (йрыты азаы ой мен шропшир ошарыны будандарын “зара” сіруден алынан) пайдаланылды. Кйекке жіберілген саулытар са (56 кг) жн тсімі де тмен (2 кг) болды.

1944 жылды кзінен бастап Алматы облысыны “Октябрь” кешарында прекос – азаы йрыты ойды будан саулытарын дегересті намды типке жататын ошарларымен шаылыстырады. Онан рі будандарды тадаулы блігі “Сарыбла” асыл тымды ой кешарына жіберілді, йткені мнда етті-майлы жн тсімі мол отарлары шоырланан болатын. Пайдаланылан саулытар жні жаынан биязыдан я жнге дейін алуан трлі еді, оларды шаын апа йрыы кбінесе, келте йрытар болды. німділігі де жоары емес, салмаы 57,9 кг, жн тсімі 2-2,5 кг айналды.

Тек 1947 алашы рет Мыбаев тжірибе шаруашылыынан алынан німі жоары екі ошар (салмаы-112-122 кг, жн тсімі 5-5,6 кг) шаылыса пайдаланылды.

Бл жмыста ала ойылан масат –азаы йрыты ойды ет німділігі мен жергілікті жадайа бейімділігін сатай отырып, жні біркелкі биязылау, 56-46 сапада жн інім зындыы 12-14 см болатын ой тымын сіру болды. Жаа шыарылатын тымны ойы мыты, тез жетілгіш, дене бітімі жасы, йрыты, ет-май рау белгілері айын крінуі тиіс. Осы масата сай негізгі тымды отара іріктеліп алынатын ойа ойылатын талаптар белгіленді. Сол талаптара сай е тменгі межелер мыналар еді: ошарларды салмаы 80-90 кг, жн тсімі 4-4,5 кг, сапасы 46 –дан тмен емес, жн талшыыны зындыы 10 см-ден жоары, таза тсімі 60-62%, саулытардікі, тиісінше: 60-65 кг, 2,4-2,6 кг, 46,10 см, 60-62%.

азаы ойды нды асиеттерін сатау шін (азы таламайтыны, жайылымда кнбістігі жне т.б.) жмысты бкіл кезедерінде ой шл жне шлейт айма жайылымында баылды. Тымды ошарлара ыста, кйекке зірлеу жне кйек кезінде ана, ал саулытара тлдеген кезде ана стеме жем берілді.

Жоарыда айтыландай, крделі будандастыру арылы екі шаруашылыта да (Мынбаев атындаы жне «Сарыбла») бірінші жне екінші рпаты будандары срыпталып, тадалып, “зара” шаылыстырылды. Жмысты алашы кезеінде намды типті малы аз боландытан “зара” сіру шін апа йрыты саулыта, сондай-а ркелкі я жнді ойлар пайдаланылды.

орыта айтанда, дегерес тымы крделі ндіре будандастыру дісін олданып, одан алынан тлдерді тадау, талдау, срыптау, жптау арылы шыарылан кп жылы ебекті орытындысы 1980 жылы тым ретінде бекіп, оны авторлары – В. А. Бальмонт, Т. Бкенбаев, А. В. Голоднов, М. Алетов, Т. Садыкулов, . Байжуманов, С. М. Перегудов жне таы басалары болып табылды.

азіргі дегерес ойыны сйегі берік, баса йрыты ойлара араанда йрыы аз –кем кішірек, дене бітімі мыты, тез жетілгіш, жн тсімі анааттанарлы, сапасы 50-56, зындыы 12-13 см, биязылау жн береді. Соы жылдары істелген селекциялы жмыстарды нтижесінде жн сапасы 50-46, талшыыны зындыы 14-16 см ойлар кбейеді. Республикамызды отстік аудандарындаы шл жне шлейт айматарды маусымды жайылымдарын жыл бойы пайдаланып арзан етпен бірге тамаша жн ндіруде дегерес ойына бсекелес келетін ой тымы жоты асы.

Орталы азастанны суы та ата, ра ке жайылымын пайдалануда дегерес ойыны я жн беретін типі бар. Оны еттік майыны асиеті те жоары. Жалпы дегерес ой тымы те мол етпен жн беретін тым. ошарларыны салмаы 100-110 кг, саулытары 60-65 кг, аталытарынан 4,0-4,5 кг, аналыынан 2,5-3,6 кг жн алынды. Жн шыымдылыы 60-70%. ойды тсі кбіне а, абоз, оыр тстілер де кездеседі. азір Алматы, араанды облыстарында сіріледі. Барлы селекциялы жмыстарды профессор Т. Садыкулов басарады.