Солтстік аза мериносы.

азастанны солтстігінде, солтстік-шыысында, сондай-а Ресейді Сібір жерінде меринос ой сіруді кксеген ксіпкер – помещиктер ертеде де болан. Меринос ойын Шыыс Сібірге келіп сірмекші болан адамдар-декабристер еді. Олар білімді, сол кездегі прогресшіл жандар боланымен, декабристерді бл тжірибесі стсіздікке шырады. Аайынды М.А. жне Н.А. Бестужевтер стсіздікті себебін ойды лжуаздыынан жне жергілікті халыты меринос ойын сіргісі келмегендігінен деп тсінді. Олар: «Біз 500 меринос ойын сатып алды, йткені бізге блінген шабынды жерден, оны ішінде 500 ондыын сату шін арты пішен жинамашы болды. Алайда бл ісіміз жеміссіз болды. Меринос жнін тіпті арапайым жергілікті ойды жніндегі баамен де сатып алмады. Жергілікті халы арапайым ойын “блдірмес” шін мериносты тлін сатып та алмады, йткені меринос ойы боярлар секілді, олара жыл бойы немі азы беру керек болатын»,–деп жазды.

1902 жылдан бастап азастанны Ертіс бойына келінген мериностар да осындай жадайа шыраан сияты. Статист –экономист Ф. И. Пермин 1904 жылы мнда 5500 меринос болды деп крсетті. Онан рі оларды жаа жадайда сіруге кездескен иыншылыа байланысты су орнына керісінше жылдам кеми берді.

Жаа жерде меринос ойыны жоарыда крсеткендей сіп рістемеуіні негізгі себебі – мемлекет тарапынан бл жмыс аморлыа алынбады, ылыми негізде маманды жетілдіру, жерсіндіру жмыстары жргізілмеді, е бастысы –келінген мал жаа жерге жерсінбей, йрене алмады. келінген меринос ойларды туып– скен жері Солтстік Кавказда, ысы жмса, небрі 3-4 айа ана созылады, ал Ертіс бойында ыс 6-ай жне суы, ал жазы те ысты, ра, не брі 200-240 мм ана ылал тседі. Мазай мериносы з отанында лжуаз, сйегі жеіл, самарау озалатын, азы пен ктімді алайтын ой. Осындай мал ата табиат жадайына тскенде жаа жадайа йрене алмай, жадай алмай ауырып, німділігі тмендеп, тіпті ле бастады. Жніні шайырлыынан суыта атып алып, ауруа душар етті.

Кеес кіметі орнаан жылдары помещиктерді ірі ой шаруашылыы мемлекет меншігіне алынып, ойы жаадан рылан “Шырсу” (азіргі Бесараай) “Шптікл”, “Жайыр”, “Кенжекл” кеншарларына берілді.

Семейде “Овцезавод” атты бкілодаты акционерлік оамны блімшесі рылып, оан уездегі бкіл ой кешарлары берілуіне байланысты 1927 жылдан бастап, брыны Павлодар уезінде меринос ойын сіру жедел дамытыла бастады. Едуір аражата ие болан бл оам олда бар кеншарларды кеейте отырып, жааран кеншарлар да йымдастырылды. Олар 1927 жылы шет елдерден “Кенжекл” кешарына Рамбулье тымыны 200 саулыы мен 8 ошарын келді. Бл жергілікті жердегі мазай мен жаа кавказ типтегі мериностарды жасарту шін жасалан алашы адам еді. 1932 жылы “Шырсу” кешары негізінде “Бесараай” асыл тымды мал кешары йымдастырылып, оан “Шптікл”, “Кенжекл” т.б. кешарларды тадаулы мериностарын жинады. Мнда тымды асиеті жаынан е нды шеттен келінген рамбулье саулытары мен ошарлары, оларды будандары да жиналды. 1933 жылды кктемінде “Бесараай” кешарында 1523 меринос саулыы болды. Олар са, р саулыты салмаы орта есеппен 42,6 кг болды, райсысынан 3,35 кг жн ырылды. Жніні шайыры мол боландытан таза талшы шыымы тмен (33,7-35,3%) болды. Бл ойларды жасарту шін шет елден мол німді, ірі рамбулье ой тымыны саулытары мен ошарлары келінді. Біра, келінген Рамбулье ойлары жергілікті климат жадайына нашар кндікті. Сондытан келінген мериностар рпаыны табиатын згерту, яни ойды жергілікті жадайа бейімделген жаа тымын шыару керек болды. Ол жмыс азаты мал шаруашылыы ылыми зерттеу институтына жктелді, оны сол кездегі е ірі маман академик В. А. Бальмонт зі басарды.

“Бесараай” кеншары йымдастырыланнан бастап 1937 жылды аяына дейін ой санын кбейтіп, оны сапасын жасарту шін кптеген селекциялы мал тымын асылдандыру жмыстары іске асырылды. 1938 жылы 6683 ойды рбіреуінен орта есеппен 3,8 кг жн ырылды, р ойдан 1,44 кг таза талшы алынды.

лы Отан соысы жылдарында кешар жымы сан алуан ауыртпалытарды басынан кешірді. Бл кезеде отарларда селекциялы мал тымын асылдандыру жмысы жргізілмеді, зоотехникалы есеп саласып кетті, малды азытандыру мен ктіп-бау тым нашарлап кетті. Мны брі ойды німділігіне серін тигізбей ойан жо. 1943 жылы р ойдан орта есеппен ырылан жн 2,5 кг, таза талшы 1,08 кг ана болды.

1947 жылы азаты мал шаруашылыы ылыми-зерттеу институттарыны Шыыс азастан тжірибе бекеті “Бесараай” кеншарында ылыми-ндірістік жмысты айта жандандырды. 1948-1952 жылдары іріктеліп жне тадалып алынан меринос саулытарына алтай жне аскания кавказ тымыны ошарларын зара шаылыстырды. 1953-1961 жылдары жоарыдаы зара шаылыстардан пайда болан рпатарды ішінен керекті типтерін, сіресе тымды кешарларда срыптап, олара ыпты жптау жмыстары жргізілді. Нашарлау типтегі саулытара те сапалы типтегі ошарлар жпталып отырылды. 1960-1961 жылдары жніні сапасын жасарту шін, грозный тымыны ошарлары таы да сііре будандастыруа пайдаланылды. Бл жетілдіруден алынан малды бір типтегі ойларды зара шаылыстырып, зауытты діспен сірілді. Барлы жмыстар барысында малды азытандыру мен ктіп баылу жасы дрежеде жрігізілді. Осындай кп жылы крделі селекциялы жмыстарды нтижесінде жоары німді Бесараай мериносы тым болып шыты.

Бл солтстік Бесараай мериносыны бір типті – Семей, Павлодар облыстары шаруашылытарында кеінен тарады. Бл ой типіні ошарыны орташа салмаы 80-100 кг, саулытары 55-60 кг тартады.

Солтстік аза мериносыны екінші типі “Слукл” мериносы останай облысыны “Слукл” асыл тымды кешарында шыарылды. Алашы уаытта, 1936 жыла дейін жергілікті ой рамбулье тымдарыны ошарларымен шаылыстырды. Нтижесінде биязы жнді ойа айналдырылан. 1936-1942 жылдар аралыында оны еттілігін арттыру шін прекос тымыны ошарлары пайдаланылды. 1950 жылдан кейін ойды жнділік асиетін жасарту шін аскания жне ставрополь тымдарыны ошарларымен сііре будандастырылды. Керекті типтегі ойлар ажетті сана жеткенде, олар зара шаылыстырылып, срыптау, жптау жмыстарыны жоары дегейде жргізілуіні нтижесінде ойды тымды жне німдік асиеттері сті. Слукл мериностары здеріні ірілігімен, жніні жоары сапалыымен ерекшелінді. Саа саулытары 60-63 кг, ошарлары 100-110 кг тартады. Негізгі тараан айматары останай облысы, Солтстік азастанда да бар.

Солтстік аза мериносы –азастандаы е жоары німді меринос ойы. Аудандастыру жоспарына сйкес бл тым Павлодар, Семей, останай, Амола, Солтстік азастанда сіріледі. азіргі кезде Солтстік аза мериносыны сипаттамасы мынадай. Малды дене бітімі мыты, денесі ірі, жергілікті жерде жасы жерсінген. Аталы ошарлары 100-110 кг, аналытары 55-60 кг, аталыы 13-15 кг, аналыы 6-7 кг жн береді. Жнні таза шыымы 4,8-5,5%, зындыы –ошарларында 9-9,5 см, ал саулытарында 7,5-8 см. Жні таза мериноса жатады, сапасы 64. Жабаысы жабы, а, а-сары, шайыры бар. Тері атпарлары алыпты, мойнында 1-2 атпар болады. Тлшілдігі 110-120%. 1981 жылдан бері австралиялы мериноспен жасартылуда.