Жнні физика-техникалы, технологиялы асиеттері.

Жнні техникалы асиеттеріне: зындыы, жіішкелігі, иректілігі, беріктігі, серпімділігі, созылыштыы, жылтырлыы, ылалдылыы жне тсі. Жнні осы асиеттері жн німдері мен оны сапасына тыыз байланысты.

Иректілігі. ой жні тікелей спей, иректеліп, толынданып келуі зіне тн ерекшелігі болып табылады. Жн ирегіні саны мен клемі кбінесе ой тымына, райсысыны жеке ерекшелігіне, азытандырылып, ктіп-бау жадайына, жндегі шайыра байланысты. Егер жнде шайыр аз немесе жо болса, жнні иректілігі бзыла бастайды. Ал жн иректілігі оны е басты техникалы асиеттеріні бірі. Жн иректілігін жеке жн талшыынан емес, тікелей ойды жалпы жнінен алынан, ешандай механикалы серге шырамаан табии алпындаы жн бліктерінен анытайды. Егер биязы жнді ойды жніні бір талшыын жлын алып ара аазды бетіне салып араанда, оны иректілігі аны байалады, біра сол ирегіні трі мен клемі бірдей болмайды. Енді осы талшыты жалпы жнге немесе бір блігіне осып араанда, млде баса крініс байалады. Иректер белгілі бір дрыс тр райды. Биязы жне биязылау жндегі иректерді трін негізінен арапайым алыпты, жазы жне биік деп шке блуге болады.

арапайым алыпты ирек жарты шебер трізді болып келеді, ирек табаныны зындыы оны биіктігіне араанда екі есеге жуы арты. Бл ирек те сапалы ша тоылатын биязы жнге тн, сондытан мндай жн нды болып саналады.

Жазы лгілі жн ирегі доасыны биіктігі табанымен салыстыранда кіші болады. Кейбір жадайда бл доа барынша созылып, жніні ирегі болар-болмас ана байалады. Иректі мндай трі толын трізді немесе созылмалы деп аталады. Жазы ирек жн ааулыа жатпайды, дегенмен арапайым алыпты иректі жнге араанда ол ірі жне технологиялы асиетіні ндылыы нашарлау келеді.

 

 

13 – сурет. Жн талшытарыны ирек трлері

 

Биік ирек доасыны биіктігі табанымен салыстыранда арты болады. Биік иректік трі ысылыы (тыыз); биік, маркирт (шиыршыты). Биік ирек, сіресе маркирт араласан жнні алыдыы шамалы, серпімділігі нашар, рі боса келеді, сондытан ол сапасыз деп саналады. Жалпы ой жніні кейбір жерінде, маркирт лгісі тза сиятанып таратылан шлыты жібі трізденеді. Мндай иректі маркирт деп атайды. Бл те сирек кездеседі. Жіп – лкен аау, ол кбінесе рса жнінде кездеседі, рі оны серпімділігі, майысатыы, созылыштыы, беріктілігі те тмен. Ктерем, сйегі жіішкерген, і жарып, жні азайан, кйі нашар ой жнінде маркирт кп кездеседі. Осы сипатталан жн ирегіні барлы трі тым уалап, бір рпатан екінші рпаа ауысып отырады. Сондытан жнні иректілігі олайсыз малды асыл тымды табын рамында алдырмай, брака шыарып отыру керек.

Жн иректілігі мен талшыы жіішкелігіні арасында белгілі бір задылы бар, сондытан практикада ирегіні санына арай жнні жіішкелігін, сортын анытайды. Жн нерлым жіішке болса, сорлым ирегі кп болады. сіресе тбіт жн иректі келеді. Аралы жн талшытарыны ирегі тбітке араанда ірілеу, рі аз. ылшыты талшытар толынды келеді, ал кейбір ірі ылшытарды толыны байалмай, тзу седі. Меринос ойы жніні рбір сантиметр зындыында 4-5 – тен 10-12 ирекке дейін болады. Жн иректері нерлым жиі болса, ол сорлым жіішке келеді. Мндай жннен даярланан мата серпімді жне зіне тн алпын бзбайды, алталанбайды, уалаанны зінде алашы алпына дереу айта келе алды.

Жн жіішкелігі. Е жуан деген ылшы жіішкелігіні зін сызышпен лшеп, жй кзбен анытауа болмайды. Оны арнаулы микроскоп арылы ажыратып, миллиметрді мынан бір блігін (0,001) микронмен лшеп белгілейді. Практикада жнні жуан-жіішкелігі кзбен аныталып, шамалап бааланады. Ол шін тексеруші адамны тжірибесі мол жне дадыланан болуы керек. Мндай жадайда арнайы дайындалан эталондарды (лгілерді) пайдалану ажет.

ойды бкіл денесінде сетін жнні барлыы бірдей бола бермейді. йткені ойды терісіні р жеріні алыдыы р трлі. Биязы жнді ойды е жіішке жні арнына, е жуаны санында, басында, сиратарында седі. Сондытан ескеретін бір жйіт жеке жн талшыыны жіішкелігі мен жалпы жіішкелігін ажырата білу ажет. Талшытарды жіішкелігі деп оларды натылы жіішкелігін айтса, жн жіішкелігі деп, сол зерттеудегі жалпы жнні р жерінен алынып, тексерілген талшытарды орта есеппен шыарылан жіішкелігін айтады. Жалпы жн рамына кіретін талшытар нерлым біркелкі болса, сорлым талшытарды жіішкелігі жне сол жнні орта есеппен алынан жіішкелігіне жаындай тседі. Біркелкі жнде яни биязы жнде, р талшыты жіішкелігіні, жнні жалпы жіішкелігінен айырмашылыы те аз. Мндай жнді жіішкелігі жаынан біркелкі немесе бір текті жн деп атайды. Ал егер жалпы жн мен жеке жн талшытары жіішкелігіні арасында айтарлытай ауыту байалса, ондай жнні жіішкелігі жаынан аралас немесе р текті жн деп атайды. Мысалы, ылшыты ой жні рамында жіішкелігі р трлі жн талшытары болуы ммкін. Тбіт жіішкелігі 20 мк, аралы талшы 40 жне ірі ылшы 70 мк. Мндай жн біркелкі емес. Біркелкі жн биязы жне биязылау жнді ойлардан ырылады. Жн барлы талшыыны жіішкелігі жаынан нерлым біркелкі болып келсе, сорлым оны технологиялы ндылыы арта тседі жне одан тоылан жіптерді де сапасы жоары болады.

Барлы біркелкі жн жіішкелігі жаынан сапаа, класа блінеді, де мынадай цифлармен белгіленеді: 80, 70, 64, 60, 58, 56, 48, 46, 44, 40, 36; рбір сапаа микронмен лшенген белгілі бір биязылы сйкес келеді. Сапа жнні биязылылыы мен иірілгіштік асиетіні арасындаы байланысын крсетеді. Жн нерлым биязы болса, оны сапасын крсететін шартты цифр саны сорлым кп болады жне оны ирілу асиеті жоары келеді. Біркелкі жнні осындай сапаа блінуі алаш рет Англияда олданылып, Брадфорд жйесі деп аталды. Біркелкі жнді жіішкелігі жаынан жіктеп, топтастыратын Брадфордты бл жйесі бізді елімізде де кеінен олданылып келеді. азіргі уаытта ол отанды жіктеулермен згертілді, оны 1937 жылы Орталы жн ылыми зерттеу институты деп, дайындаан. Осы кесте бойынша 70-ші сападаы жнні орта есеппен алынан жіішкелігі 18,1 мк. тмен болады жне 20,5 мк. аспауы керек, ал жіішкелігі 20,6 мен 23 мк. арасындаы жн 64-ші сапаа жатады (15-кесте).