Азаты лт-азатты озалысыны 100 жылдыына арналан ктеріліс жайлы мрааттаы мліметтер

СЖ

(реферат)

Таырыбы: лт-азатты озалыса 100 жыл

Орындаан: Рысл Е

Тобы: ЖМ-107а

абылдаан: Еркінбекова .С

Шымкент-2016

Жоспар:

I. Кіріспе

II. Негізгі блім

а) азаты лт-азатты озалысыны 100 жылдыына арналан ктеріліс жайлы мрааттаы мліметтер

) лт-азатты озалысына 100 жыл: Тайынтыдаы «Орай шап» оиасы

б)лт-азатты ктерілісіне – 100 жыл: кітап крмесі

III. орытынды

IV. Пайдаланылан дебиеттер

Кіріспе

Осынау атаулы тарихи оиаа келер 2016 жылы 100 жыл толмашы екен. Туелсіздікке талпынан бабаларымызды осы бір ктерілісі де отарлаушы ел тарапынан аяусыз жанышталаны тарихтан белгілі. Халымызды аяулы лдарыны бірі Мхамеджан Тынышбаевты келтірген 1 дерегінде 1916 жылы ктерілісте 92 мы адам лтірілгенін айтса, 2-мліметінде 99 мыа жуы адам ырыланын айтады. Оны 60 пайыздан кбі ырыздар, 35 пайызы азатар, 5 пайызы збек, орыс, йыр, днан т.б. лттар. Ктерілісті басты ошаы Жетісу, Ыстыкл жерлерінде орын аланы себепті, осы 35 пайыз азаты 95 пайызы Албан руыны азаматтары екен. Кптеген аза зиялыларыны бл таырыпа «мені йім ол жерден аулаыра» деп, осы кнге жман ауыздарын ашпауы да осы себепті болса керек. 1993 жылы мектеп бітірген тлек атарында, біз мектеп абырасында осы таырыпты басында Аралытаы ктеріліс басшысы Амангелді Иманов бабамызды ана кеінен оыды.

1916 жылы ктеріліс аза халыны кп асырлы лт-азатты озалысыны тарихында аса крнекті орын алады. Шындыында да, з туелсіздігі шін за жылдар бойы жргізген ерлік-кресіні дстрінде трбиеленген аза халы 1916 жылы лтты жне саяси бостанды алу масатымен Россия империясыны езгісіне арсы жойын креске шыты. Жаа тарихи кезеде, империализм мен бірінші дниежзілік соыс жадайында Амангелді Иманов, Бекболат шекеев, за Саурыов, Жмеке Ммбетов жне баса халы батырлары кезінде, Сырым Датов, Исатай Тайманов, Махамбет темісов, Кенесары мен Наурызбай асымовтар ктерген бостанды шін крес туын айтадан з олдарына алды. 1837-1847 жылдардаы Кенесары бастаан лт-азатты озалысынан кейін 1916 жылы ктеріліс бкіл азастанды сипата ие болып, лан-айыр азастанны барлы ірлерін амтыды. Ктеріліс е алдымен отарлыа арсы баытталды да, аза халыны лтты жне саяси туелсіздігін кздеді, ал оны леуметтік мні екінші кезекте болды да негізгі масатпен салыстыранда екінші дрежелі рл атарды.
1936 жылдан бастап Кеес Одаында, сіресе азастанда, андай да болмасын оиа, коммунистік идеологияа баындырылды, соны ішінде 1916-1917 жылды тарихи мселелеріне кзарас крт згерді: жеке адама табынушылы саясаты жргізілді. Доал соысында, жанын-тнін аямай ерлік крсеткен азаматтар дейі мыт болды, аруатарын ая асты етті.
Туелсіздігіміз бен егемендігімізді арасында гуманитарлы ылымдарды маызды салаларыны бірі - тарих ылымында да брыны коммунистік кзарастар мен трыда баа берілген тарихи зерттеулерге жаадан з баасын беруге ммкіндіктер пайда болды.

азаты лт-азатты озалысыны 100 жылдыына арналан ктеріліс жайлы мрааттаы мліметтер

Кейіннен мрааттан табылан материалдардан сол аншегелді а ортасында з аталарымны арпалысып жргенін біліп, олыма алам алдым. Ал Амангелді атамыз, осы ктерілістен ырылуа айналан жетісулытарды ажал аузынан арашалап алу шін рылан комитетті белсенді мшесі болып, Алаш айраткерлері арасында, з елінде жріпті. Газетіміз арылы, жанашыр лт зиялылары талабымен мірге келген «Мдени мра» бадарламасы аясында шыан “аза лт-азатты ктерілісі” жинаында топтастырылан мраатты материалдарды жне т.б. нды деректерді келесі нмірлерден бере бастаса деген ойымыз бар. Ол материалдар ішінде А.Керенский, Шингарёв, Родичев сынды Ресей демократтарыны Думада сйлеген сздеріні аудармалары, халына араша тсіп жанталасан Алаш айраткерлеріні, ктеріліс басшыларыны іс-имылдары, ктеріліс шыындары, лтына арсы рекет еткен сатындарды тізімдері. Жалпы Орта Азия жерінде жарлы шыан 25 маусымнан бастап, ай-ай жерде толулар болып, ткені туралы кптеген нды материалдар бар. Алдын ала осы нды мліметтерді табуда табанды ебек еткен тарих саласындаы мамандарымыза, атап айтанда, Ммбет ойгелдиев, Шмек Тілеубаев, Рашид Оразовтара рамет айтуымыз керек.
Тркістан генерал-губернаторы Куролаткин Жетісу губернаторы Фольбаума (Соколов-Соколинский) жолдаан телеграммасында Жетісудаы азатар мен ырыздарды арсылыын басуа жіберген кштерді (8750 штаптан тратын 95 рота, 3900 ылыштан тратын 24 жздік, 16 зебірек пен 47 пулемет) тізе отырып, «Черняев, Романовский, Кауфман, Сюбелев, Сырдария, Самаран жне Ферана облыстарын бдан аз кшпен жаулап алан», — деп крсетеді. Жетісу халыны кллі Орта Азия халытарыны м-зарын аралап, рбандыа шалынуларыны пиясы оларды ынтымаында еді. Баса жерлердегі ктерілістерді тез жаншылуы сол жердегі болыстарды алауыздытарынан болды. Олар орыс билеушілеріне пара беріп, з балаларыны орнына кедейлерді тізімдетті. Ал Жетісу халыны ру басшылары тапа блінбей, ктерілісті лтты сипат алуына лкен лес осты. Мысалы, ырыз жеріндегі ктерілісті сонша ауымды болуыны себебі, ктерілісшілерді басында Жантайды бес немересі тгел жрді. Ал Жантай — азаты соы ханы Кенені басы шін патшадан млн. “крімдік” алып, Жетісуда олына ару стауа алаш рсат алан ырыз билеушісі. Патша скеріне сйенген бл улетті кейіннен Алматы, Тараз арасында істемегендері алмаан. Ш.Улихановты зерттеу ебектерінде блар осы екі ортадаы кейбір азатарды дара асып лтіріп, «мны жерлейтін болсадар, здеріе соны істейміз» деп орытып кететіні туралы, ліктер айлап ілініп траны туралы смды оиалар айтылады. Осы тентек ырыздарды Албан руы билетпек тгілі, керек болса барымталап, малдарын айдап алан кездері болан. Орыс пен оана кезек араан иын кезедерімізде біршама тыныш мір срген руларды бірі де осы Албандар екен. Осы уаыттар аралыында ана стіне тойып, біршама рпа мірге келіпті. Соларды бірі, Албанны ожбанбетінен шыан Ердене байды баласы Мергенбай заманында зады некемен тоыз йел алан екен. Тоыз йеліні екеуі ырызбен шекаралас ызылбрік руыны ыздары, біреуі ырызды ызы екен. ызылбріктер ыздарын ырыза алдыран йірлі жылыларын стемесімен айтарып беретін 500 жігіттік топты бастап келген Мергенбайа шын кілдерімен осан екен. ырыз ызы алай келгені тсінікті болар. Ал йыр йелі Айаннан туан Айтаын, Тоай атты лдары кейіннен Шыыс Тркістан мемлекетіні басшылары — А.асым, Длелхан Сгірбаевтармен бірге атылыпты. 1916 жыл арсаында бірнеше партия боп алыптасан топтарды ішінде Шлкде жайлауын уысында стаан Мергенбай 73 жаста екен. Орыс билеушілеріне салы тлемеу масатында тетін арара жрмекесіні «тнгі базары» осы кісіні айтуымен жргізілген. Тнгі базарда ару-жара, апиын, дрі-дрмек, ымбат блдар, малды тадаулысы сияты нды дниелер саудасы жрген. Таы бір лкен топты басында лмерек тегі Псырман, оны баласы Тазабек тымы трды. араол трмесінде 12 тамыз кнгі ырында тірі кеткендерді бірі убкір Солтанбеклы осы Тазабекті немересі. М.уезов осы кісіден «илы заман» романына кп материал алан. Таы бір немересі Жаыпбердіні ерліктері туралы Албан руы аыз ып айтады. Жаыпбердіні шешесі Мергенбайды туан арындасы екен. Наашыларына бла боп скен Жаыпбердіге кезінде сыйланан бесатар Албан руыны талай мселесін шешіпті кейінде. 1916 жылды 3 тамызында ызылбрік болысында басталан алашы атыстан кейін 1,5 ай ткенде Жетісу скери губернаторына мынадай хат жазылады: «рімші тірегіндегі днандар баса мсылмандармен бірігіп, ытай билігін латпашы деген мліметтер бар. Осы жадай біздегі мсылмандарды атты дрліктіріп, асиетті діни соыса итермелеуде. Сондытан тез шара олданып, 14 болыса бас боп тран Шлкде бандысын ауыздытамаса, іс насыра шабады. Ол шін лкен скери кмек керек. Онсыз мселе шешілмейді, олар бдан да атерлі рекетке баруы ммкін. Брінен брын Нарынол-Шарын алабымен Пржевальск (араол) кре жолы Шлкдеден басарылып отыр. «Асыыс, те шыл!» деп, мр ойылады.
И, ауыр артиллерия, пулемета арсы дрменсіз ктерілісшілер жан-жаа бытырап кетеді. Баайшыына дейін мылты асынан Мергенбай тымы айналасымен бірге лжаны Текес, Кнес аудандары арасына оныстанып, жан сатайды. Сйтіп, аза-ырыз лжа айналасында брыннан мір срген азатарды арасына уаытша кімет жегенше паналайды. ашанда жайбасар аза кіметі тыныш жатанмен, крші ырыз елі осы жылды 27 мамырында кіметтен аулыны бекітіп те жіберіпті. азатан ырыза аша ала салып, 1916 жылы «ркіншілікке» деп 4 баытта миллиондаан ашаларын да бліп, тапсырмаларын беріп лгерді. Ресейді клекесінен оратындарды осы ырыздан баса, збек, тркімен, йыр секілді ортамызда 30 миллионнан аса трік тілді бауырларымыз бар екенін естеріне салып, рухтарын оятым келеді. ырыз кіметіні 4 баыта блген аржысыны 3-шісі сзбе-сз былай берілген: 1916 жылы ркін, ол лт-азатты ктерілісіні 100 жылдыыны леуметтік бастамаларын олдау масатында Президенттік леуметтік орау орынан аржы блінсін: 3 000 000 млн. сом, ырыз елі кіметіні Ыстыкл облысындаы кіліне ырыз Республикасы Ттенше жадайлар Министрлігі жне баса мемлекеттік жауапты мекемелерімен бірлесе отырып, таулы жерлерде алан ліктерді алдытарын арулап айта жерлеу шараларын йымдастыру ісіне, — дейді. Блінген ашалары біз шін аздау крінгенмен, жеморлыы шін патшасын уып шыатын ырыз шін бл аз аша емес. Бл асиетті аржыны 3000000 млн. доллардан асыра астерлейтіндеріне дау жо.