Лт-азатты озалысына 100 жыл: Тайынтыдаы

Орай шап» оиасы

1914 жылы басталан бірінші дниежзілік соыс патшалы Ресейді экономикалы жаынан да, техникалы жаынан да лсіздігін айындап берді. 1915-1916 жылдары Батыстаы біраз жерлерінен айырылан Ресей армиясына адам кштері ауадай ажет болды. Біра братана халыа сенімсіздік білдірген Ресей азаты солдаттыа емес, майдандаы окоп жмыстарына ана жаратты. Неге?

Жалпы, азатар солдат алу мселесін алаш рет 1883 жылы ІІІ Александр патшаны тж киген тойына баран аза кілдеріні здері ктеріп, тініш жасаан екен. Алайда, ол жолы «азатан солдат алу лі ерте» деген жауап алыныпты. Кейінірек таы ктерілген бл мселені соыс министрі Сухомлинов натпаан екен. Мсылман депутаттар Сухомлиновты мнысын аза халын, м здерін кемсіту деп кпелескен крінеді. 1914 жылы шілдеде, на соыс басталар алдында ткізілген министрлер кеесінде де азатан солдат алмау керек деген тотам жасалыпты. йткені, «еркін скен аза казарма трмысына шыдамайды; бірауыз орысша білмейтін азаты соыс ылымына йрету оай жмыс емес; азаты метіркесі болмауы себепті оны жасын білу жолында толып жатан жмыс бар; скер жасындаы азатар саны аз, барлыы жиырма мынан аспайды – бл кп скер емес, еткен ебекке трмайды». Сйтіп, «азатан алынан скерді берекесі аз, бейнеті кп» деген тжырым жасалан крінеді («аза» газеті, 29.02.1916 ж.).
Сондытан да ІІ Николай патша 1916 жылы 25 маусымда «Соыс жріп жатан аудандарда бекіністер салуа, сондай-а, мемлекет оранысына ажетті баса да кез келген жмыстарды атару шін империяны братана халытарыны 19-43 жас аралыындаы ер адамдарын тыл жмыстарына шаыру туралы» жарлыын шыарады.
Шрайлы жерлеріні барлыынан айырылан, оны стіне соыс ажетіне деп малын, еті мен майын, киіз йлеріне дейін беріп, ондаан есе салыын тлеп, аналып, кйзеліп отыран аза халына бл жарлы ашы кнгі найзаайдай сер етіп, тарс етіп жарылардай сыздап тран бітеу жараны аузын ашып жібереді. Шаруа баып отыран еркек кіндіктіні барлыын отарып, бір мезгілде алып кету дегенііз – алдаы ыста жаппай жта рындырып, елді аштан ыру еді. Сондытан да бл жарлы азатар мен Орта Азия халытарыны Ресей отаршылдыына арсы лт-азатты озалысыны басталуына себеп болды.
Тыл жмыстарына шаыруа арсылы жер-жердегі азатар арасында болыс кеселерін шабуылдап, е алдымен отбасылы тізімдерді ртуа баытталды. йткені, метіркелік куліктері болмаан азатарды жасын анытайтын жалыз ресми жат осы отбасылы тізім болатын ол кезде. Оны стіне сол аласапыран кезінде шыарылан Дала генерал-губернаторы Н.Сухомлиновты «А сйек тобына жататын, рі бл туралы олында кулігі бар а сйек азатар тыл жмыстарына алынбайды» деген бйрыы да халыты ашу-ызасын тудырды. Тізімге иелік ететін болыстар мен хатшылар, ауыл старшындары оны алай згертсе де здері білді. Пара берген малдылар мен лділерді жиырмадаы балалары он алтыда, отыза келгендері елуде делініп тыл жмыстарынан алып алынып жатса, олында тгі жо кедей-кепшікті елудегі шалы ырыта, он бестегі баласы жиырмада делініп окоп жмысына кете беретін. Сондытан да араы халы плені е лкені болыс пен тізімде деп есептеді.
Жетісу, Торай ірлеріндегі алаш бр еткен озалыстар арулы ктеріліске ласты. Клік айдаушы жмшіктер, кптеген ндіріс орындарындаы аза жмыскерлері де жмыс орындарын тастап, ел ішіне кетіп, ктерілісшілер атарына осылды. Патшаны арулы жазалаушы отрядтарыны ысымына ттеп бере алмаан азаты аншама боздаы ыр асып, батыс ытайа ауып кетті.
«Окоп» жылы ктеріліске аза оыандарыны кзарастары да трліше болды. лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов «аза» газетінде (11.08.1916 ж.) «Алашты азаматына» ашы хат жариялады. «…Бл соысты ылаын ешкім тілеп алмаан шыар, бізді де крейік деген кніміз бл емес еді, – деп жазады олар. – Біра елден алабтен аман аламыз деуге бола ма? Отандастарымыз орыс халы, діндес-андастарымыз ноай халы, м сондай сыбайлас жрттар отына кйіп жатанда, жалынына бізді шарпылмай алуымыз иын крінеді. Бізді жрта айтатынымыз: бан кнбеске болмайды, мны брын да сан рет айтты… Кнбегенде кретін ауырлы: баынып тран кіметті жарлыынан бас тартса, жау жаадан аланда, бас орап, йде аламыз деп мемлекетке амшымызды шын бермесек, кімет бізге р кпелеп оймас, кш жмсар. Ол кшті закона сйеніп істер… Военное положение илан етілген жерде тймедей жазыа тйедей жаза болады»…
Алайда, халыты толуы ел клеміне рттей жайылып, кп жерлерде арулы ктерілістерге ласты. Сондай атыысты бірі 1916 жылы жазда скемен уезіне арасты, негізінен алты старшын теміс руы мекен еткен Тайынты болысында орын алан. Ол жергілікті халыты жадында «Орай шап» оиасы деген атаумен саталып алан. Бл оиа туралы р кездері жазушы асым айсенов («Лениншіл жас», 1967 ж.), тарихшы Зейнолла айсенов («Дидар», 1996 ж.), педагог апаш айыржанлы («Дидар», 1996 ж.), Жсіпбек Улитов («Мдениет жне трмыс», 1968 ж.), журналист Збер Баянов ертеректе «Коммунизм туында» маалалар жариялаан болатын. Біз ресми мраатты деректерге кбірек кіл бле отырып, ктерілісті бір асырлы айтулы датасына орай, оырман назарын іріміздегі «Орай шап» оиасына таы бір аударуды жн крдік.

Ктерілісті жетекшісі кім?

Тайынты ктерілісіні жетекшісі болан Саымбай Жетпіслы 1911-12 жылдары ауыла Тгелбаев Мса болыс жалдап келген орыс малімінен екі жыл орысша оыан, одан со Ккпекті жатаы наашылары Ж.Боланбаев алып кетіп, таы да екі жыл орысша оыан кзі ашы, ккірегі ояу азамат болан. Ол 1916 жылы Тайынтыа айтып келеді. Оны патша кіметіне деген кзарасына, жалпы ктеріліске сол кезде «Правда» газетіні тілшісі болып жрген наашысы Жбанды Боланбаевты біраз сері тиген сияты. Жсіпбек Улитовті жазуы бойынша, бл ктеріліске дем бергендерді таы бірі – он жасында жетім алып, шешектен екі кзінен бірдей айырылан, Трысын жатаы революциялы пиылдаы ашын орыстармен тыыз байланыста болан жергілікті аын Еламан Баулылы болан. «Орай шап» ктерілісіні алдында тайынтылы жігіттер Еламанмен аылдасып келуге алаба руынан Дулатты Аманбегі мен босмойын руынан Бйімбетті анапиясын тнделетіп жібереді. Кіл кзі ашы, соыр аын олара: «Бл соыс Ресейге ырыс ндіретін соыс емес. Аылшын мен француз капиталистеріне ырыс болар соыс. Осыны тсінген орыс солдаттары майданнан ашып, йлеріне келіп жатыр. Енді брын солдат алмаан лттардан азаматтарды жинап, о астына апарып салалы отыр. Патшаны татан тайдырмай бл соыс басылмайды. Шынды, міне, осы! Ктеріл, я баын деп мен кесіп кеес бермеймін. Жеіліп, ырына шырасадар, обалдарыды маан артасыдар. Ал енді арсы шайаспай, ан тгіспей, ол істі тынбайтынын мен де білем, сендер де білесідер. Мені бар айтарым осы» дейді Еламан.
– Майданда ліп, денемізді ит пен са азы еткенше, осы туан жерден-а топыра бйырсын! – деп белдерін бекем буан екі жігіт аына алыстарын айтып, шыл жріп кетеді…
Тарихи оиа ойдан шыаруа немесе брмалауа келмейді. Сондытан ір тарихын зерттеу ісіне кп ебек сіірген, кптеген маала, бірнеше кітаптар жазан тарихшы Зейнолла айсеновті «Орай шап» ктерілісіне атысан тайынтылы Отыншы Ерінбесов асаалдан 1972 жылы жазып алан мааласынан зінді келтіруді жн крдік.
… Маусым айыны соында Тайынты болысын мекендеген алы ел арабалапан, йгентас жайлауына кшіп, онды. Кпшілік ыы-жыы киіз й тігіп, мал сойып, оныс майлар ретінде бірін-бірі онаа шаырысып, мре-сре болып жатты…
Тыл жмыстарына шаыруды дапырты ел ішінде дрбеле туызып, ауылды бір топ жастары шп шай дайындаймыз деп, араай арасында жиі-жиі жиналыс ткізетін болды. Ал Мса болыс зіні старшындарымен ткізген жиналыста да жігерлі арсылыа тап болып, халыты аарынан орып, «ел окопа кісі бермейміз деп жатыр» деп Бтырмаа, жандарала кісі шаптырады. Осындай шиеленісті барлыын естіп, кріп отыран бір топ жігіт аттанып барып, Мса болысты Шыбынды зені бойындаы алты блмелі кесесіні терезесін иратып, ішіндегі шкафты аузын бзып, сатаулы тран жаттарды жыртанын жыртып, жыртылмаанын далаа шашты. Кесені ішіне кірген жаса басшылары болысты стап алып, терезеден сырта латырды. Дайын тран жігіттер болысты ккпара тартан латай аып алып, арабалапан жатаы алы араай ішіне алып кеткен болатын…
Болыстан хабар жетісімен, 31-шілде кні арабалапана скер де жетеді. арулы солдаттарды кпшілігін киіз йге жасырып ойып, тске таман елді жинап, скемен уезі бастыыны кмекшісі Брюханов деген офицер жиын ткізеді: «Мса болысты тез тауып келіп, сол жасаан тізім бойынша алынатын адамдарды тезірек аттандырыдар» деп сес крсетеді. Жиналандарды ішінен Аманбай атып трып, «Біз окопа кісі бермейміз, солдата таы бармаймыз. Не крсек те осы жерде креміз. Істеріді істей бер. Осы отыран баршамызды сзіміз біреу-а» деп, топтан шыып, бркін шешіп, алы араай жаа блап, орнына айта келіп отырды. Сол-а екен, араай ішінде тосып тран салт атты, олдарында сойылдары бар жігіттер йылды-ау келіп…
Аып келе жатан топ ішінен біреулерді «Орай шап!.. Ора!.. Ора!..» деген айайлары естілді. Онысы – солдаттарды оршап алып, ола тсірідер дегендері. Бл айай солдаттарды ктерілісшілер «Ура!» лап келе жатандай састыран болуы керек. Офицер жандрмен айай саланда жанымыздаы киіз йден дайын тран арулы солдаттар атып-атып шыты да, командирлеріні бйрыынан со, жаындап алан аттылара о жаудырды. Жиналан халы быт-шыт безіп, жылап-сытап, берекесі шты. Азана уаытта оннан аса жігіт, ыры-елу ат оа шты. Жаындап келген жасашылар сойылмен бірнеше солдатты жаралады да, жауан оа алай ттеп берсін, араай ішіне айта ашуа мжбр болды…

Ресми деректер не дейді?

Ал енді осы атыыс туралы ресми деректер не дейді, соларды арап крелік. Жазалаушы отряд командирі С.Воробьевті Сібір казак скерлері атаманыны кмекшісі П.Ягодкинге жолдаан рапортында былай деп жазады:
31-шілде кні жиналан Тайынты болысыны ырыздары тыл жмыстарына мобилизациялау жніндегі хабарды тыдаан со, ктерілді. Жиыны екі-ш мы адам аттарына мініп, айайлап, кптігімен таптап кетпек болып, бізді елулікке (полусотня) лап ойды. Жадайды ушыанын крген елулікті командирі уезд бастыыны кмекшісінен рсат алып, бір взвод казактарды жаалата трызып, ырыздар жаындаанда атуа бйры берді. Шабуылшыларды бетпе-бет келгендері тез сиреп, кейінгілері екі бліне шауып, солдаттарды оршап алма болды. Прапорщик Балакинні ол астындаы келесі бір атты взвод оршама болан ырыздарды алдын орай о жаудырды. Шыына батан ырыздарды беті тез айтып, тау жаа безіп кетті.
ырыздар сойылмен жне ткір темірден ш орнатан зын таятармен аруланан. атыыс жарты сааттан асан жо. Ктерілісшілерді з сздеріне араанда, ырыздар жаынан лгені мен жараланандары бар алпыстай адам мен соншама ат шыын болды («Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане», Москва, 1960 г.).
арабалапанды сол кні ана бктірген анішерлерді здері де оналыа алудан орып, суыт аттанып, отыз шаырым жердегі Пантелеймоновка деревнясына кетеді. Ол жерден азатар арасындаы бас ктерулерді жою шін арнайы рылан капитан Гуринні 712-ротасын кмекке алып, ертеінде Тайынты болысына айтадан аттанады. Бл жолы ктерілісшілерді барлыын ырып салудан тайынбай, анына арайып келген Брюханов арабалапаннан екі-ш ариядан баса адам таппайды. Барлыы, тіпті, йелдер мен балалара дейін араай ішіне, одан ары Тарын болысына босып кеткен. Олар жандрмен болысты бірер кілін тауып, олара елді жинау жнінде ата бйры береді.
Оны ертеінде, 2-тамыз кні босып, жан-жаа шашылан халы жинала бастайды. Мздай аруланып, тіпті пулеметтеріне дейін сйреп келген Брюханов «Енді болыстарыды келіп бермеседер, барлыыды ырып саламыз» деп тіпті кшейеді.
Аыры, арусыз ктерілісшілер араай ішіндегі ол-аяы байлаулы Мса болыс Тгелбаевты алып келіп, Брюхановты олына тапсырады. Енді болыс аарына мініп, туан інісі Рстемді осып, он сегіз адамды Бтырмаа жаяу айдатып, пароходпен апартып, скеменні трмесіне жаптырады.
Бл жнінде белгілі алым-тарихшы Г.Сапаралиев зіні «Карательная политика царизма» деген кітабында былай жазады: «…Сегіз адам сота тартылады. 17-арашада скеменні уаытша скери соты Саымбай Жетпісовті, Аманбай Кештібаевты, Оралбай Тілемісовті, айыржан Маймаовты, сыман Олжабаевты, Аманбек Дулатовты, анапия Бйімбетовті жне Дйсембай алиевты Жазалау Ережелеріні 13-бабы жне 266-бабыны 3-тармаына (мемлекет Жарлыына арсылы крсету) сйкес ылмыскер деп тауып, райсысын трт ай мерзімге трмеге амау жнінде кім шыарады» (Омбы мем. мрааты, -190, 1; іс-358).
аза жерінде патшалы Ресейді отарлау саясатына арсы кеінен анат жайан арулы ктерілісті – он алты болыс арайтын скемен уезіні Тайынты болысындаы бр ете алан бір шыны осылай болан екен. арабалапандаы анды атыыста орысты оынан шейіт болан он ш боздаты басына келіп, ран баыштаан Еламан аын олара арнап ле шыарыпты:
Мен разы еліме,
Сендерді ер ып сірген.
Кмсе риза ем мені де,
Шайас деп тілі шешілген!

Шаит болан ерлерім,
Болсын жайлы бесігі.
Тгілген ан мен терлері,
Жоалтпас мгі есімі!

айы шегіп ан жтан,
йлеріе барармын.
Ата, ана, жары амыан,
Кілін аулап баармын!

Бостанды пен еркіндік,
рбансыз келмек емес ой.
Бркітше жастар желпініп,
Блт бергіш жауа бермес бой!..

азір де сонау 1916 жылды 31-шілдесіндегі анды оианы рбандары, ділдік пен азатты жолында ыршынынан иылан он ш батыр бабаларымызды зираттары – мгілік мекендері сол арабалапанда. Олар: Дайырбаев Толыбай, Толыбаев Трбала, Томышкенов ылжыбай, адыров Клен, Бйімбетов асен, Жылайдаров Наымбет, амшыбаев Кембай, Темірбаев Мылтыбай, Тілемісов Оралбай, Малбааров Оарбай, Бектасов Ахметжан, Наурызов Хамит, Тпенов айырбек.
Диірменні тасындай шыр айналан дние-тарих содан бері де бір асырды арта тастапты. Алайда сол бір анды ырынны срапылы нерлым алыстаан сайын Мгілікті бекетінде алан сол арыстарды бейнесі, оларды киелі рухы солрлым зорайып, зіні халына, артындаы рпаына жаындай тсетіндей.
Мндай елеулі тарихи дата республика клемінде атаусыз алмайтын болар деген сенімдеміз. 1916 жылы мндай толулар, ктерілістер Шыыс азастанны Зайсан, Бкен болыстарында да, Семей ірінде де болан. Сондытан осы лт-азатты ктерілісіні 100 жылдыы, Туелсіздікті 25 жылдыы аясында ткізілетін шаралар тізіміне енгізіліп, облысымызда да, лан ауданында да лайыты трде атап тіліп, сол оиаа арналып бір еселі ескерткіш орнатылса, лтты азаттыы жолында аза болан бабаларымыза да, сол маызды тарихи кезеге де крсетілген рмет пен сауабы мол лкен бір шара болан болар еді.