АДАМ ЫТАРЫН СОТТАН ТЫС ОРАУ МЕХАНИЗМІНІ АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАЫ СИПАТТАМАСЫ

КІРІСПЕ

 

Жмысты жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертация адам ытарын орауды маызды ралы болып табылатын соттан тыс орау механизмін зерттеуге арналан. Магистрлік зерттеуде осы механизмні тсінігі мен элементтері, оны адам ытарын жалпы орау жйесіндегі орны арастырылады. Сонымен атар, жмыста соттан тыс орау механизміні маызды блігін райтын ыты орау нысандары, атап айтанда, адам ытарын ораудаы мемлекеттік органдарды ызметі, адамны зін-зі орау ыы мен халыаралы ы арылы орау ралдары талданып, тиісті орытындылар берілген.

Зерттеу таырыбыны зектілігі. Елбасы Н.. Назарбаев зіні «азастанны лемдегі бсекеге барынша абілетті 50 елді атарына кіру стратегиясында» 7 негізгі басымды ішінен алтыншысын «Демократия жне оамды саяси трыдан жаырту мселелеріне» арнаан [1]. Біз еркін, ашы жне демократиялы оам рудамыз, демократиялы дстрлерді дамыта отырып, оларды жеткілікті дегейде орайтын жйе алыптастыруымыз керек, - дейді Президент [2].

Адам ытары мен демократияны тыыз байланыста болуын ерекше атап ту керек, йткені демократия – бл тек елді басару тсілі ана емес, ол адам ытарыны жйесі де, себебі адам ытары демократиялы саяси институттарды ажырамас блігі болып табылады. Сондытан да, адам ытарын сатау демократиялы басару процесін райтын маызды материал болма [3, 14 б.]. Шынайы демократия азаматтарды мемлекетке сер етуіні тиімді механизмдері бар мемлекет пен азаматты оамны ажыратылуын талап етеді [4, 57 б.].

Адам ытары мен бостандытарын рмет ттатын демократиялы оамды ыты мемлекетті орнытырмай ру ммкін емес. азастан Президенті Н.. Назарбаев айтандай «егер біз шынымен де ыты мемлекет болымыз келсе, Конституцияны атал сатауымыз керек, йткені бірде-бір жадай занан жоары бола алмайды. кінішке орай, бізді идеологиямыз мемлекетті оам мен жеке адама атысты ыты жгенсіздігін оларды з мдделерін орау ажеттілігімен тым за жне жиі бркемелеп келді». Президент з ойын жаластыра отырып орта асырларды йгілі загер-алымы Гуго Гроцийді «ажеттілік – адам лсіздігіні лы баспанасы – кез-келген зады жояды», - деген сзін келтіреді [5]. Демек, ыты мемлекет ру жолында кез келген азамат, зады тла жне мемлекет зады рметтеуі тиіс, йткені зады рметтеу адам ытары саталуыны басты кепілдігі.

азастан Президенті Н..Назарбаевты 2007 жылды 16 мамыр кні Астанада азастан Республикасы Парламенті палаталарыны бірлескен отырысында «азастанды демократияландыруды жаа кезеі – еркін демократиялы оамды жедел дамыту» таырыбында сйлеген сзінде «Задылы пен конституциялы тртіп саталмайтын жерде, экономикалы жне леуметтік берекесіздік орын алан жерде, адамны іргелі ытары, азаматтарды армандары мен міттері амтамасыз етілмейтін келешегі блдыр жерде демократия ру ммкін емес екендігін бгінде лемдік тжірибе крсетіп отыр», деген ой айтылды. Сонымен атар, азастан Президенті ел Конституциясын згерту жніндегі жеті наты сынысты ішінде жетінші сынысы азаматтарды ытары мен бостандытарын орау жйесін ныайту болды. Оны айтуынша азастан азаматтарыны ытары мен бостандытарыны кепілдіктері лайтылатын болады. Бізде азастанда Адам ытары жніндегі укілді институты рылан. Президент жанында Адам ытары жніндегі комиссия жмыс істейді. Халыты оамды міріндегі оларды рлін ктеру керек. Бгінде лім жазасын адамдарды ырылуына кеп сотыратын тек лакестік ылмыстар шін жне соыс кезінде жасалан аса ауыр ылмыстар шін ана олдану ммкіндігі конституциялы дегейде белгілене отырып, азастан осы арылы лім жазасы іс жзінде олданылмайтын елге айналады [6].

Адам ытарын сот арылы орау дебиеттерде мбебапты рал ретінде арастырылады, біра оны біратар кемшіліктеріні бар екендігі, ал адам ытарын орауды соттан тыс механизмі сотты орау механизмін толытырып отыруы тиіс екендігі мытылып жатады.

Адам ытары мен бостандытарын соттан тыс механизмдер арылы орауды халыаралы ырлары да бар екендігін айтып кетейік. Халыаралы дегейде адам ытарын соттан тыс орау механизмін райтын органдарды басым кпшілігін адам ытарын ораумен жне ынталандырумен айналысатын лтты мекемелер деп атайды.

«Адам ытары бойынша лтты мекемелерге деген кшейіп келе жатан ызыушылыты соы кезде кп елдерде орын алып отыран демократизация мен реформалар процестері трысынан арастыру керек». Сонымен атар, «...адам ытары саласындаы механизм мемлекеттер мен халыаралы ауымдасты тарапынан тиімді шешімін таба алмай отыран мселелерді шеше ояды деп сеніп алуа болмайды. Бл механизм Біріккен лттар йымыны адам ытары бойынша органдары мен осы салада рекет ететін кіметтік емес йымдарды орнын басу шін рылмайды. Оан осымша ретінде рл берілген жне мндай мекемелерді ныайту адам ытарын орау жне ынталандыру бойынша лтты болсын, халыаралы болсын жйелерді тиімділігін жоарылата алады» [7, 11 б.].

рине ытарды сот арылы орау механизмі мбебапты сипата ие, біра соттан тыс орау механизмін менсінбеушілікке жол берілмеуі тиіс, себебі оамды санада сотты орауды тиімділігі мен шапшадыына атысты жаымды пікір лі де алыптаса ойан жо, азаматтарды жалпы мдениеті мен ыты мдениетіні тмен дегейі сотты орау механизмін кеінен олдануа ммкіндік бермей отыр, сондай­а азаматтарды ытары мен бостандытарын орау атарушы органдарды маызды функцияларыны бірі болып ала бермек. Сонымен атар, сотты орауа араанда соттан тыс орау механизмінде шешім тездетіп шыарылады, азаматтара атал процедураларды сатау талабы ойылмайды, оматы аржы шыыны талап етілмейді. Осындай артышылытарына арамастан адам ытары мен бостандытарын орау тжірибесінде соттан тыс орау механизмі сотты ораудан кейін екінші орына ыыстырылып тасталандытан, азастан занамасы да мны жйелі трде реттей алмай келе жатыр. Осы сратарды реттеу аясында азастан Республикасыны 2020 жыла дейінгі Стратегиялы даму жоспарында мына мселелер айындалан [8]:

ыты мдениетті жоары болуы азаматтарды ыты бадарлануын амтамасыз етеді жне кез келген за бзушылытара, оны ішінде азаматтарды ытары мен бостандытарыны бзылуына тзбеуін алыптастырады.

Азаматтарды ыты санасыны дегейін арттыру шін мемлекетті негізгі кш-жігері ыты насихатты (оамды зады білім беруді жандандыру) кеейтуге жне азаматты оамны тиімді институттарын дамытуа баытталады. азастанды оамны жоары ыты мдениетін алыптастыру шеберінде адвокаттарды, сот жне ы орау органдары ызметкерлеріні ксіптік мдениетіні дегейін арттыруа, оларды сапалы ксіптік даярлыына ерекше кіл блінеді.

Азаматтарды ытарын соттан тыс орау механизміні толыымен жне жеткілікті болатындай дегейде даму ала алмай келе жатаны жне бл механизміні олдану кезіндегі иындытарды болуы дауларды соттан тыс жолымен шешу процедураларыны наты реттелмегендігінен туындап отыр деген ойдамыз. Осыан орай аталан мселелерді е алдымен ылыми трыдан жан­жаты саралау керек. Бл болса сынылып отыран диссертациялы ебекті зектілігін білдіреді.

Диссертациялы зерттеу таырыбыны зерттелу дегейі. азастанны ы ылымында адам мен азамат ытары мен бостандытарын орау мселелеріне арналан зерттеулер кп боландыымен, ткен он бес жыл ішінде ытарды соттан тыс орау механизміне атысты бірде­бір арнайы зерттеу жргізілмеген. Бл мселеге байланысты проблемалар адам ытарын орауды жалпы мселелері, сондай­а субъективтік ытарды орау нысандарын зерттеу барысында озалып келді. Мны наты длелі адам мен азамат ытары мен бостандытарын орауды соттан тыс механизміне арналан бірде­бір монографиялы зерттеуді осы кнге дейін шыарылмауы. Біра жалпы аланда ытарды соттан тыс орау механизміні ртрлі бліктеріне байланысты мселелер азастанды ытанушы алымдарды ебектерінде жанама трде озалан. Осы орайда келесі алымдарды атап ту керек: С.З. Зиманов, С.С. Сартаев, .С. Сапаралиев, С.Н. Сабикенов, .. опабаев, М.А. Срсембаев, Ж.Н. Баишев жне т.с.с.

Бларды атарына туелсіздік аланнан кейін ылыма жолдама алан азіргі азастанды алымдарды да осу керек, олар: С.Ж. Айдарбаев, А.А. Айкибаева, М.С. Башимов, М.С. Бейбитов, Т.К. Ерджанов, Б.А. Есентемирова, С.М. Жалыбин, С.К. Журсимбаев, А.В. Казакова, М.Б. Кудайбергенов, Б.С. Курмангалиев, Д.О. Кусаинов, Е.С. Мерзадинов, Б.Б. Мусина, Д.И. Нурумов, А.И. Пильников, Н.З. Сеитова, Р.Ж. Таужанова, С.К. Шокатаев, М.Б. Усенова, Б.А.дербаева жне т.б.

азіргі ресейлік ытану ылымында адам мен азамат ытары мен бостандытарына арналан сас мселелерді арастыран біратар ебектерді бар екендігін айтып, оларды авторларын атаан жн, олар: К.А. Бекяшев, Т.Б. Бекназар­Юзбашев, Т.Д. Васильева, В.А. Карташкин, Ю.М. Колосов, Е.А. Лукашева, М.Н. Марченко, Е.Я. Мотовиловкер, О.И. Тиунов, В.Е. Чиркин, В.Н. Хропанюк жне т.б.

Сйтіп туелсіз азастанны ы ылымында осы кнге дейін адам мен азамат ытары мен бостандытарын соттан тыс орау механизмі жеке ылыми зерттеуді объектісі болмаандытан, магистрлік зерттеу таырыбыны зерттелу дегейі жеткіліксіз болып отыр.

Зерттеуді объекті мен пні.Магистрлік зерттеудіобъектісі азастан Республикасындаы адам мен азамат ытары мен бостандытарын орау саласы жне осы салада алыптасан оамды арым­атынастар рап отыр. Магистрлік зерттеудіпні ретінде азастан Республикасындаы адам ытары мен бостандытарын орауды соттан тыс механизмі, оны ерекшеліктері белгіленіп отыр.

Зерттеуді масаты мен міндеттері.Магистрлік зерттеуді масатыболып азастан Республикасындаы адам ытары мен бостандытарын орауды соттан тыс механизміні ызмет етуін, ерекшеліктері мен тиімділігін анытап, соны негізінде ылыми негізделген сыныстар жасау табылады.

Магистрлік зерттеудіміндеттерізерттеу масатына сйкес аныталып, оан ол жеткізуді кздеп тжырымдалды. Олар:

­ азастан Республикасындаы адам ытарын соттан тыс орау механизміні тсінігін алыптастыру;

­ соттан тыс орау механизміні адам ытарын орау жйесіндегі орнын белгілеу;

­азастан Республикасындаы адам ытарын соттан тыс орау механизміні элементтерін анытау;

­адам ытарын орау бойынша атарушы билік органдары ызметін ыты реттеу мселесін арастыру;

­ адам ытарын соттан тыс орау механизміндегі халыаралы орауды орнын айындау;

­ азастан Республикасындаы адам ытарын соттан тыс орау механизмін жетілдіру жолдарын белгілеу жне оны даму болашаына атысты негізделген сыныстар дайындау.

Магистрлік зерттеу жмысыны дістемелік негізін танымны жалпы философиялы диалектика дісі, жйелік жне кешенді талдау мен синтез дісі, сондай­а салыстырмалы жне функционалды­рылымды тсілдер рады. Аталан дістерді олдану арылы ала ойылан масата ол жеткізу жне міндеттерді шешуге ммкіндік алынды.

Магистрлік зерттеу жмысыны ылыми жаалыы зерттеу объектісі ретінде тадалан проблеманы ою жне саралауа алынан мселелер тізімін белгілеу арылы з крінісін табады. Адам ытары мен бостандытарын соттан тыс орау мселелері азастанды ы ылымында тере зерттелмеген. Зерттеуде тжырымдалан ойлар мен орытындылар азастанны ы ылымында алаш рет сынылып отыр. Оларды атарына адам ытарын орауды соттан тыс механизміні анытамасын, белгілерін, элементтері мен ерекшеліктерін, осы механизміні ызмет етуіндегі кейбір проблемалар мен оларды шешу жолдарын, адам ытарын халыаралы орау механизмін жалпы соттан тыс орау механизміні рамына кіргізу ажеттілігін жатызуа болады.

орауа сынылатын негізгі тжырымдар:

1. Конституциялы ытар мен бостандытар барлы жадайларда негізгі ытар болып табылады. Ал тланы негізгі ытары мен бостандытары болса тек конституциялы ытар мен бостандытардан ана ралмайды, оларды рамына халыаралы ыты актілерде бекітіліген ытар мен бостандытар да кіреді.

Халыаралы жаттарды барлыына осылмай, олара ішінара атысушы мемлекеттерде адам ытарыны барлы кешені амтамасыз етілмейді. Осындай мемлекеттер шін (оларды ішінде азастан да бар) адамны конституциялы ытары жніндегі мселе аса маызды болып табылады. Мндай мемлекеттерді адам ытары бойынша негізгі халыаралы актілерге атыспауы жадайында аталан кемшілік тланы е маызды ытарыны конституциялы ытар мен бостандытар жйесімен нерлым ке амтылуы арылы телуі тиіс.

2. Адам ытарын соттан тыс орау механизмі ретінде соттан баса мемлекеттік органдара жгіну арылы (немесе осы органдарды ызметі арылы), сондай-а ыы бзылан субъектіні з рекеттері арылы, бзылан субъективтік ытарды алпына келтіру тртібін тсіну керек.

Адам ытарын соттан тыс орау механизміні екі трлі тсінігі бар: ке жне тар маынадаы тсінігі. Ке маынадаы тсінік бойынша бл механизмге кез-келген зыретті мемлекеттік органны жне жеке адамны бзылан ыты орау бойынша рекеттері жатызылады. Тар маынадаы тсінік бойынша адам ытарын соттан тыс орау механизмі деп – тек кімшілік (яни, мемлекеттік) органдар арылы жзеге асырылатын тртіпті тану керек.

3. Халыаралы жаттарда аталатын жне соттан тыс орау механизміні маызды блігін райтын «адам ытарын орау мен ынталандыру бойынша лтты мекеме» дегеніміз – Конституция не за негізінде рылатын, ызметі мемлекетке туелді емес, негізгі баыттары адам ытарыны бзылу жадайлары жнінде уатылы хабардар бола отырып, олар жнінде толы малматтара ол жеткізіп, ы бзушылытарды тотату масатында тиісті мемлекеттік органдара хабарлап, ал ажетті шаралар абылданбай жатса жртшылы кмегіне сйену арылы жадайды тзеуді кздейтін кеесуші-аылдасушы орган.

4. Адам ытары мен бостандытарын орауды соттан тыс механизмі келесі элементтерден трады, олар:

­ орау объектісі (адам ытары мен бостандытары);

­ орау субъектілері (мемлекеттік органдар; оамды йымдар; адамны зі);

­ орауды ыты жне фактілік негізі;

­ орауды нысаны (формалары);

5. азіргі кезде азастандаы адам ытарын орауды соттан тыс механизмі белгілі бірттас жйені рай алмай отыр. Соттан тыс орау механизміне жататын нормалар ртрлі ы салаларында, трлі масаттарды кздеп абылданып жатады. Бл нормаларды зара йлесімділігі лі де жетіспейді. Сондытан осыларды белгілі бір жйеге келтіру шін кодификация жмысын жргізіп, арнайы «азастан Республикасы азаматтарыны ытары мен бостандытарын соттан тыс орау туралы» за актісін абылдау керек.

Магистрлік зерттеу жмысыны теориялы жне тжірибелік маызы. Жмысты теориялы маызы ылыми нтижелерді, диссертациядаы баса да сыныстарды адам мен азамат ытары мен бостандытарын орау мселесі баытында келешекте жргізілетін ылыми ебектерде пайдалануа болатындыанан крініс табады. Сонымен атар зерттеуде тжырымдалан орытындылар мен ережелерді жоары оу орындарында «азастан Республикасыны конституциялы ыы», «азастан Республикасында адам мен азамат ытарын орау» сияты оу пндерін жргізу барысында олдану ммкіндігінен де крініс табады.

Адам мен азамат ытары мен бостандытарын орауды соттан тыс механизмін реттейтін ыты нормаларды жетілдіру бойынша сыныстарды ртрлі мемлекеттік органдарды ызметінде олдану ммкіндігі диссертацияны тжірибелік маызын аартады.

Магистрлік диссертация нтижелеріні сынатан туі. Магистрлік зерттеуді нтижелері 2 ылыми маала жариялау негізінде кпшілік мамандар арасында сынатан тті. Атап айтанда:

1) Адам ытарын соттан тыс орау механизміні халыаралы ыта крініс табуы // Д.А.онаев атындаы клік жне ы университетіні Хабаршысы. – 2015. - №2. - 94-101 бб.

2) азастан Республикасындаы адам ытарын соттан тыс орау механизміні кейбір зекті мселелері // «азастан Республикасыны Конституциясы: болашаы, жзеге асырылуы жне леуметтік-ыты бадарлары»: Студенттер мен магистранттарды халыаралы ылыми-теориялы конференциясыны материалдары. –Алматы, 2015, 79-83 бб.

Магистрлік диссертацияны рылымы мен клемізерттеу жргізу исынымен, авторды алдына ойылан масата жету жне белгіленген міндеттерді шешу ажеттілігімен аныталады. Жмысты рылымы ысартулар мен белгілеулерден, кіріспеден, 2 блім мен 5 блімшеден, орытынды мен пайдаланылан дебиеттер тізімінен, сондай-а ш осымшадан трады.

Зерттеуді жалпы клемі компьютерлік тсілмен терілген 93 беттен трады.

АДАМ ЫТАРЫН СОТТАН ТЫС ОРАУ МЕХАНИЗМІНІ АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАЫ СИПАТТАМАСЫ