Адам ытарын соттан тыс орау механизміні тсінігі
Адам ытары мен бостандытарыны ндылыы бгінгі кні длелдеуді талап етпейтін мселе. Біра жалпы аланда осылай болса да, оан да кмн келтірушілер аз емес, соны ішінде оларды алымдар арасынан да табуа болады. Мысалы, азастанды алым С.Б. Булекбаев осыан атысты азастанды оамны батысты лгідегі лкен реформалаудан туін, сондай-а азастанды оамны санасына ркениетті негізін нарыты экономика, жеке меншік жне демократия алайды, ал батысты ркениет - лемдегі ркениет процесіні лгісі (эталоны) болып табылады деген идея белсенді енгізілуде деп крсетеді. Бл болса, алымны айтуынша еуроцентризм (немесе еуропоцентризм) идеологиясын райды [9, 18 б.].
Адам ытары мен бостандытары соы жылдары ерекше маыздылыа ие болып отыр. Мны себебі – лакестікпен ы арылы кресу ралдарыны кп жадайларда адам ытары мен бостандытары идеясына айшы келіп жататыны. Мны, мысалы, Халыаралы Хельсинкілік федерация деп аталатын халыаралы кіметтік емес йымны 2003 жылы Еуропадаы ауіпсіздік пен ынтыматасты йымыны рекет ететін кеістігіндегі адам ытары жадайына байланысты есебінен байауа болады. Бл жат «ЕЫ/ОБСЕ аймаындаы адам ытары: Еуропа, Орталы Азия жне Солтстік Америка», - деп аталады [10]. Жалпы алында жатта кейбір жаымды згерістермен атар негізгі адам ытары мен демократиялы жетістіктерді жзеге асыру крінісі кмескі болып крсетілген. Брыы кеестік республикаларды кбінде жадайды тмендеуімен атар Орталы Азия елдеріндегі адам ытарыны бзылуы туралы мліметтер сіресе аладатады, ал демократиясы брыннан орныан мемлекеттердегі лакестікпен жне йымдасан ылмыспен кресу бойынша абылданан шаралар адамны кейбір негізгі ытары мен бостандытарына елеулі атер тндіреді, - делінген бл жатта.
Сонымен бірге брыы социалистік елдерді, оны ішінде сіресе брыы кеестік республикаларды кпшілігінде экономикалы жне леуметтік ытара байланысты жадайды одан ары тмендеуіне назар аударылады. Кп елдерде басты мселе кедейшілікке байланысты. Жмыссызды кбейіп, болаша даму шін маызды салалара, оны ішінде білім беру мен денсаулыа блінген аржылар одан ары ысартылды.
ЕЫ/ОБСЕ елдеріні кпшілігінде сайлау мен референдум ткізуді халыаралы стандарттары бзылып келді. Мны мысалы ретінде Армения, зірбайжан, Грузия, ырызстан, Молдова, Ресей сияты елдер келтірілген. Есеп бойынша дауыс беру кезіндегі кптеген ы бзушылытармен атар ммкіндіктерді те болмауы жне мемлекеттік, сондай-а оамды ресурстарды билік басындаы Президент пен басарушы партия пайдасына теріс пайдалану аталан елдерді барлыына тн белгі болды. Мысалы, «ырызстандаы Парламенттен Президентке кілеттіктер беруге баытталан Конституцияны згерту бойынша референдум, згерістерді дайындауды демократиялы стандарттара сай келмейтінінен бастап орытынды нтижелерді есептеуге араласуа дейін, халыаралы стандарттар нормаларыны барлыыны бзылуына алып келді», ал Шешенстандаы жаа Конституция бойынша референдум, Президент пен Парламентті сайлау, ауіпсіздікті амтамасыз ету шараларыны жеткіліксіздігі, ашы оамды жарыссздерді болмауы, сайлаушыларды орыту жне олара ысым крсету, сайлаушылар тізімдеріндегі ателіктер жне сайлау нтижелерін брмалау фактілеріні ке тараланы шін ы орау йымдарымен сына алынды.
Кп елдерде соттарды атарушы биліктен туелсіздігі лі де толы амтамасыз етілмеген. Сот трелігін жзеге асыруды басты кедергісі кбінесе судьяларды те тмен жалаысына байланысты жеморлы болып отыр.
Жалпы аланда брыны кеестік республикалардаы адам ытарын орауа атысты жадай, бл саладаы тжірибе бір-біріне сас болып келеді, тіпті бл елдерді конституциялы занамалары да бір біріне те сас. Н.С. Михалева мны басты себептерін ТМД-а атысушы елдерді орта тарихи мрасыны болуымен, тадалан конституциялы рылыс лгісіні сас болуымен, конституциялы реттеу объектісіні бір тектестігімен, мемлекеттік–саяси реформаларды динамикасымен, халыаралы ыты серімен, конституциялы занаманы орауды ерекше механизмімен тсіндіреді [11, 73 б.].
рине, жаа конституцияларды арасында (бл жерде КСРО ыдырааннан кейін абылданан конституциялар туралы айтылады) азастан мен Орталы Азияны жаа туелсіз мемлекеттері лемдік ауымдастыты те ылы мшелеріне айналуы тиіс болды [12, 29-30 б.], біра бл конституциялар адам ытарыны оралуын кшейте алмады.
Мны 2006 жылы лемдегі адам ытары жніндегі жадай туралы АШ Мемлекеттік департаментіні баяндамасы длелдейді [13]. Бл баяндамада Орталы Азия елдері, оны ішінде азастан туралы да наты мліметтер бар. Соларды тек кейбіреулерін ана келтірейік. Сонымен, арулы кштердегі жадайа байланысты Р ораныс Министрлігіні мліметтері бойынша скери ызметкерлермен жасалатын ылмыстар саны бір жылды ішінде 28% ысаран, оны ішінде ызмет орнын пайдалану арылы жасалатын ылмыстар саны 48% азайан жне сарбаздарды скерден ашу жадайлары 61% кем тіркелген болып шыыпты. Мны себебі кімет келісім-шарт бойынша ызмет тетін сержанттар санын лайтып, адам ытары мен сержанттарды осымша жауапкершілігі саласындаы жаа оу бадарламасын абылдап, барлы дегейдегі скери ызметкерлерді засыз рекеттерді алдын алу бойынша арнайы дайындау бадарламаларын жзеге асырды. Сонымен атар, ораныс министрлігі ыбзушылытарды болдырмау масатында тртіпті атайтып, немі арнайы тексерулер жргізіп, барлы жоары лауазымдаы офицерлерден тиісті есеп алып отырды.
кіметтік емес йымдар (Е) жне халыаралы баылаушылар ділет министрлігіні басшылыымен жасы арым-атынас рыланын жне бл министрлікті амаудаы адамдарды жадайын жасартуа байланысты біратар белсенді шаралар абылдаанын хабарлап отыр. Соны ішінде медициналы кмек крсету дегейі, сіресе туберкулезке атысты едуір жасаран. Біра, байаушыларды айтуынша алдыы жыла араанда реформаларды арыны тмендеп алан.
азастандаы ы ораушы Е арасынан е белсенділері атарына Адам ытары жніндегі азастанды халыаралы бюро, Алматы Хельсинкілік комитеті, Республикалы туелсіз байаушылар торабы, Е-дар Конфедерациясы, пенитенциарлы жйені реформалау мселелері бойынша «Penal Reform International» халыаралы йымы жне діл сз йымы жатызылды. Жалпы аланда азаматты бостандытар, адам ытары жне азшылытарды орау мселелерімен айналысатын азастанды йымдар барлы Е саныны бар-жоы 10% тмен болып шыты. Тап осы Е атал мемлекеттік баылауа алынан жне тіркеу, офис жалдау жне техникалы жабдытар алу жаынан кптеген иындытардан туде, сондай-а салыты, аржылы жне ыты тексерулерден жиі ткізілуде. Жергілікті Е мшелері кейде билік органдары тарапынан удаланып, орытылады.
Дегенменде АШ Мемлекеттік департаментіні баяндамасында азастанны ресми органдары кез келген ы ораумен айналысатын Е мен халыаралы йымдарды жергілікті Е-мен жне мемлекеттік лауазым иелерімен кездесу шін елге келуге ешбір кедергі жасамайды делінген. Р кіметі бл жаынан ЕЫ/ОБСЕ-мен жне оны миссиясымен, сондай-а Б, Миграция бойынша халыаралы йым жне ызыл Крестті Халыаралы оамымен бірігіп жмыс істеуде.
Сонымен атар, Бас Прокуратура Конституция негізінде саяси партияларды ызметін жетілдіру бойынша шетелдік Е ызметін тотатты. Саяси емес салада ызмет ететін Е-а, мысалы, йелдер мен балалара олдау крсететін немесе оршаан орта мселелерімен айналысатын Е-а билік кзарасы жасы.
азастанны дадарыс орталытары Одаыны апараты бойынша елімізде йелдерге кмек крсететін 22 дадарыс орталыы жмыс істейді. Сонымен бірге, біратар шаын Е йелдерге тиісті кмек крсетеді. Осы орталытарды тртеуінде зорлы-зомбылы рбандарына баспана беріледі, ал екеуі кімет есебінен аржыландырылады.
Таы бір лкен мселе – адам саудасы. ділет министрлігіні апараты бойынша 2006 жылды алашы 8 айы ішінде адам саудасына атысты 18 ылмысты іс озалып, 5 іс сота берілген. 2005 жылы болса адам саудасы бойынша 29 ылмысты іс жргізіліп, 13 адам сотталан екен. Біра адам саудасына кінлі адамдар кбінесе шартты трде ана сотталып, трмеге отырызылмайды.
Бізді тсінігімізше, кез-келген мемлекеттегі адам ытары мен бостандытарыны кепілдендірілу дегейі демократия идеалдарына жаындыы жніндегі ел басшыларыны млімдемелеріне емес, тіпті конституция мен жалпы занамада бекітілген адам ытарыны тізіміне де емес, е алдымен адам мен азаматты ытары мен бостандытарын орау кезінде олданылатын ралдар мен зге де шараларды жетік болуына жне тиісті механизмдеріні даму дрежесіне байланысты болады.
Адам ытарын орау осы ытарды жзеге асыруды е маызды элементтеріні бірі екендігіне ешбір кмн жо. Адам ытарын орау институты болса зіні клемділігіне байланысты ыты дебиеттерде жан-жаты арастырылуды талап ететіні де сзсіз.
Адам ытары мен бостандытарын орау ажеттілігі осы ытар мен бостандытарды рбір бзылан жадайында немесе оларды жзеге асыру кезінде белгілі бір кедергілер не дау пайда болса туындайды. Бізді елімізде баса да брыны КСРО мемлекеттеріндегідей мндай жадайлар жиі пайда болып отырады, йткені оны басты себептеріні бірі ыты нигилизмні орын алуы деп ойлаймыз.
лкен Кеестік Энциклопедия ыты нигилизмді «ыты леуметтік ндылыын жоа шыаратын жне оамды атынастарды реттеудегі дістерді арасында оны е олайсызы деп есептейтін оамды-саяси ойды баыты» ретінде анытайды [14].
азастанды алымдар ыты нигилизм ретінде «ы пен задылыты девальвациясы, задарды менсінбеушілік немесе оларды реттеуші, леуметтік ролін тмен баалау арылы крініс табатын» ыты мдениетті антиподын тсінеді [15, 91 б.]. Ал Е.В. Милованы тсінігі бойынша ыты нигилизм деп «ыа, оны леуметтік ндылыына жне тланы ытары мен бостандытарын, оам мдделерін амтамасыз етуіндегі оны роліне теріс кзарасты білдіретін жне индивидтер мен леуметтік топтарды ыты мдениеттен, ы пен ыты тртіптен аластату нысаны ретінде крініс табатын леуметтік нигилизмні бір трін» тану керек [16, 115 б.].
Тланы ытары мен бостандытарын жзеге асыруды кез-келген сатысында оларды бзылу ммкіндігін ескерсек, оларды кез-келген сатыда орау да керек, - дейді кеестік кезедегі йгілі алым Н.В. Витрук [17, 100 б.].
Конституциядаы 13-ші бапты 2-ші тармаын ескерсек (ол жерде ркімні з ытары мен бостандытарыны сот арылы оралуына ыы бар делінген), жоарыда крсетілген 1-ші тармата сотты ораумен атар соттан тыс орау тсілдері жнінде де айтыланын тсінуге болады.
азастан Республикасы Конституциясыны тсіндірме сздігінде адам ытары мен бостандытарын соттан тыс орау туралы ештее айтылмаанымен, оны есесіне ытар мен бостандытарды сот арылы орау жнінде тсінік берілген. Ол жерде «ы пен бостандыты сотты орауы - зіні ыы мен бостандыын орау шін сота жгіну рбір азаматты ыы. азастан Республикасында заа айшы келмейтін барлы тсілдер арылы зіні ыы мен бостандыын орауа ркім хаылы. Адамны айсыбір ы пен бостандытара не оларды бір блігіне ие болуы жнінде дау туан стте сот ы пен бостандыты орап, оны алпына келтіруді барынша тімді трі болып табылады. ы пен бостандытарды тріне байланысты оларды орау ылмысты, азаматты немесе Конституцияда белгіленген сот ісін жргізуді баса трлері бойынша жргізілуі ммкін. Бл ретте, соттарды Конституцияда баянды етілген адамны жне азаматты ытары мен бостандытарына нсан келтіретін задар мен зге де нормативтік-ыты актілерді олдануа хаысы жо (Конституцияны 78 бабы). Сот тртібімен кез келген ы пен бостандыты орауа болады», - делінген [18, 83-84 бб.].
Ал енді осы тсініктемеге талдау жасап крейік:
біріншіден, ытар мен бостандытар кез келген заа айшы келмейтін тсілдер арылы орала алады;
екіншіден, ытар мен бостандытарды сот арылы орау кптеген орау трлеріні бірі;
шіншіден, сот арылы кез келген ы пен бостандыты орауа болатын болса, осындай кез келген ы пен бостандыты баса заа айшы келмейтін тсіл арылы да орауа болады;
тртіншіден, соттара Конституцияда белгіленген адам мен азамат ытары мен бостандытарына нсан келтіретін задар мен зге де нормативтік ыты актілерді олдануа тыйым салынса, бл тыйым ытар мен бостандытарды орауды баса да тсілдеріне атысты міндетті болып табылады;
бесіншіден, ытары мен бостандытарын орау ыы кез келген адама берілген (яни оны азаматтыы бары-жоына байланысты емес, тіпті шетелдік азаматты да з ытары мен бостандытарын орауа ыы бар).
Конституциялы ытар мен бостандытар конституциялы ыты атынастарды басты элементі болып табылады жне бл атынастар адам (немесе азамат) мен мемлекет арасында пайда болады. Бл атынастарда мемлекет рбір жекелеген адам мен азаматты ытары мен бостандытарын орауа жне сатауа міндет абылдайды. Субъект мемлекет тарапынан ажырамас жне табии деп танылан ытарын орау талабын оя алады, йткені оам мемлекетті з мшелеріні ытары мен бостандытарын орау шін рып отыр. Адам ытары табии (жаратылыс) ыынан пайда болса, азамат ытары – позитивтік ытан пайда болан, біра осы ытарды екеуі де ажыратылмау сипатына ие болады [19, 161-162 б.].
Адам мен азаматты конституциялы ытары мен бостандытары ретінде осы субъектілерді Конституцияда бекітіліген ытары мен бостандытары тсініледі. Кейде бл ытарды тланы негізгі ытары мен бостандытары деп атайды. Осы мселеге кеірек кіл бліп крейік.
дебиетте «азіргі кезде адамны негізгі ытары ретінде …мемлекетті конституциясы мен адам ытары жнінде халыаралы ыты жаттарда белгіленген ытарды тсіну керек…», - делінген ой бар [20, 133 б.].
Сонымен атар «адамны кез келген негізгі ыы конституциялы бекітілуіне арамастан рбір атысушы мемлекет тарапынан танылуы ажет», - деген пікірді де айтып кетуіміз керек [20, 134 б.]. Осы кзарас кптеген загер алымдармен пталады. Мселен, Л.Д. Воеводин адам мен азаматты ытары мен бостандытары жнінде гіме ктерілгенде, е алдымен Адам ытарыны Жалпы бірдей Декларациясы мен Халыаралы пактілерде жарияланан, сондай-а лтты конституцияларда жазылан ытар туралы айтылады, жне де осы ытар, бостандытар мен міндеттер барлы жйені аз ана блігін раанымен, оны символы болып табылады, - деп айтады. Бл алым конституциялы ытар мен бостандытар туралы айта келе, олара біратар белгілер тн дейді. Атап айтса:
1) конституциялы ытар, бостандытар жне міндеттер негізгі болып табылады;
2) олар ытарды, бостандытар мен міндеттерді барлы жйесі шін заи негіз болып табылады;
3) олар е жоары зады кшке ие;
4) олар кшейтілген трде оралуы тиіс;
5) бл ытар мен міндеттерді конституцияда болу-болмауына арамастан, оамды сана сезімде олар дстр бойынша негізгілер атарына жатызылады [20, 147 б.].
Іргелі ытар ретінде конституциялы ытарды тану жне соыларды негізгі ытар ретінде арастыру детке айналды, - деген де пікір алыптасан [20, 134 б.].
Демек, дебиеттерде адам мен азаматты ытары мен бостандытары негізгі жне зге, яни негізгі емес, деген екі топа блінеді. Біра бл дегеніміз, негізгі емес ытарды екінші срыптаылара жатызу емес, негізгі ытар мен бостандытарды тланы ыты мртебесіні ядросын райтынын жне осылардан кптеген баса да ытарды туындау ммкіндігін крсетеді [20, 136 б.].
Жоарыдаыларды негізінде таы бір орытынды шыаруа болады – тланы негізгі ытары мен бостандытары екі топтан трады деген орытынды. Олар:
1) конституциялы ытар мен бостандытар (конституцияларда бекітілген ытар мен бостандытар);
2) негізгі халыаралы ыты актілерде бекітілген тланы ытары мен бостандытары.
Демек, конституциялы ытар мен бостандытар барлы жадайларда негізгі ытар болып табылады. Ал тланы негізгі ытары мен бостандытары болса тек конституциялы ытар мен бостандытардан ана ралмайды, оларды рамына халыаралы ыты актілерде бекітіліген ытар мен бостандытар да кіреді.
Бл орытындымыз те маызды, йткені халыаралы жаттарда бекітіліген ытар мен бостандытарды барлыы конституцияларда жазыла бермейді.
Сонымен атар, халыаралы ыты актілерді здері шін міндетті деп тану рбір мемлекетті егеменді ыы екендігін мытпауымыз керек. Яни, негізгі халыаралы ыты актілерге кейбір мемлекеттер атыспауы да ммкін.
Ал, негізгі халыаралы ыты актілерге андай жаттарды жатызуа болады? Олар: 1948 жылы Адам ытарыны Жалпыа бірдей Декларациясы [21], 1966 жылы Азаматты жне саяси ытар туралы Халыаралы Пакті [22] мен оан екі осымша хаттама, 1966 жылы Экономикалы, леуметтік жне мдени ытар туралы Халыаралы Пакті [23].
Аталан жаттарды осып, ысаша трде Адам ытарыны Халыаралы Биллі деп атайды.
Бл жаттарды атарына айматы сипаттаы халыаралы ыты актілер жатызылмайды.
Жоарыда аталан халыаралы актілерге кейбір мемлекеттерді атыспауын мселе ретінде айтып кету керек. Мысалы, азастан осы кнге дейін адам ытары жніндегі екі халыаралы пактіге осыланымен, оларды факультативтік Хаттамаларына осылмай келеді. Республикамыз бл жаттара ертелі-кеш брі бір атысатыны кмн туызбайды, біра бгінгі кні осы Хаттамаларда бекітілген ытар мен бостандытар бізді елімізде аншалыты саталып, олара аншалыты кепілдік берілетінін айту иын.
Таы бір мселе – аталан халыаралы жаттардаы адам ытарыны тізімі бір-біріне сйкес келмейді. Мысалы, 1966 жылы Азаматты жне саяси ытар туралы Пактіде бекітілгенімен, 1948 жылы Декларацияда орын таппаан ытарды атарына келесілерді жатызуа болады:
1) арызды тленбеуі шін амауа алынудан бостанды;
2) бас бостандыынан айырылан барлы тлаларды адам баласына тн адыр-асиетін рметтеу жне олара адамгершілік кзараспен арау ыы;
3) рбір баланы азаматты алу ыы жне жасына арай орау шараларына ие болуы.
Осы сияты аталмыш Халыаралы Пактіде крсетілмеген, біра 1948 жылы Декларацияда белгіленген ытара келсек, олар:
1) меншікті иелену ыы;
2) саяси баспана срау жне оан ол жеткізу ыы;
3) азаматтыа ие болу ыы.
Экономикалы, леуметтік жне мдени ытар туралы Пактіні мтінінде де 1948 жылы Декларацияа араанда адам ытарыны тізімі лдеайда кеірек [24, 52 б., 62 б.].
Осы ережелерден андай орытынды шыаруа болады?
Яни, жоарыда аталан халыаралы жаттарды барлыына осылмай, олара ішінара атысушы мемлекеттерде адам ытарыны барлы кешені амтамасыз етіле алмайды.
Сондытан да, осындай мемлекеттер шін (оларды ішінде азастан да бар) адамны конституциялы ытары жніндегі мселе аса маызды болып табылады. Мндай мемлекеттерді адам ытары бойынша негізгі халыаралы актілерге атыспауы жадайында аталан кемшілік тланы е маызды ытарыны конституциялы ытар мен бостандытар жйесімен нерлым ке амтылуы арылы телуі тиіс.
Таы бір тотала кететін мселе – кейбір ытар мен бостандытарды конституцияларда бекітіліп, ал таы біреулеріні жй задарда белгіленуіні себебі. Жалпы аланда, адам мен азамат ытарыны конституцияларда бекітілуіні дебиетте мынадай себептері крсетілген:
1) бл ытар мен бостандытарды адам мен оам шін маызды болуы;
2) адама тн ытар мен бостандытарды бастапы, тумыс жне ажырамас сипаты;
3) конституциялы ытар мен бостандытарды жоары болып, ал баса (зге) ытарды туынды сипата ие болуы;
4) негізгі ытар мен бостандытарды рбір адам мен азаматты немесе рбір азаматты иелігінде болуы;
5) негізгі ытарды, бостандытар мен міндеттерді жалпыа бірдей болуы, яни олар рбір тлаа те жне бірдей болып табылады;
6) негізгі ытар, бостандытар мен міндеттер азаматты еркі бойынша ола тсіп ажыратылмайды;
7) олар мемлекетті барлы аумаында рекет етеді [25, 70-71 бб.].
Жоарыда арастырылан ережелерді негізінде конституциялы ытар мен бостандытарды анытамасын беріп кету керек. Бларды бір-бірінен айыру иындыа соады, йткені тланы ыы да оны бостандыы да ы теориясы бойынша ммкін болып табылатын жріс-трыс (немесе іс-рекет) ережесі ретінде аныталады.
ытар мен бостандытар бір-біріне те сас терминдер. дебиеттерде кп жадайларда оларды айыратындай белгілер тіптен крсетілмейді. Мысалы, оулытарды біреуінде субъективтік ы туралы айтан кезде осы ыа сйкес келетін міндет жктелетін наты субъектіні болуы жорамалданады, ал бостанды туралы айтан кезде саны жаынан натыланбаан субъектілер атарына баытталан осы бостандыты рметтеуге міндетті орындалуы белгіленеді, - делінген. Біра тап осы жерде ы пен бостандыты крсетілген айырмашылыы барлы жадайлара жарай бермейді деген де сз бар [26, 108 б.].
Осы ережелерге сйенсек конституциялы ытар мен конституциялы бостандытарды блек анытамасын беруді ажеті жо болып крінеді.
Сонымен, тланы конституциялы ытары мен бостандытары – конституцияда бекітілген, мемлекет шін е маызды болып табылатын жне халыаралы ыты жалпы танылан аидалары мен нормаларына сйкес келетін, тланы негізгі ытары мен бостандытарыны бір блігі.
Конституцияларды жоары кші тланы ытары мен бостандытарын жй задар мен зге де ыты актілер абылдау арылы бзылудан орауы тиіс [26, 45 б.]. Бл мселе азастан Республикасыны олданыстаы Конституциясыны 4-ші бабында (2-ші тарма) наты баяндалан: «Конституцияны е жоары зады кші бар жне Республиканы бкіл аумаында ол тікелей олданылады».
Адам мен азаматты ытарын сотты жне сотты емес орау механизмдерін олдану шін маызды болып табылатын мселе – ол, осы субъектілерді конституциялы ытары мен бостандытарын сыныптау. дебиеттерде мндай сыныптау шін ртрлі белгілер олданылады, біра сыныптау шартты трде жасалатынын мытпауымыз керек.
Мемлекеттерді конституцияларына кіл блсек, оларды мтіндерінде бекітілген конституциялы ытар мен бостандытар, кп жадайларда былайша сыныпталады:
1) адамны ытары мен бостандытары жне азаматты ытары мен бостандытары;
2) жеке (азаматты), саяси жне леуметтік-экономикалы ытар.
Сондай-а, за ылымында конституциялы ытар мен бостандытар бірінші, екінші жне шінші буындаы ытар деп те блінеді.
Субъектілерге арай ытар мен бостандытарды сыныптау те ке тараан, йткені ытар мен бостандытарды клемі индивидті адам не азамат ретінде арастырылуына арай ртрлі болады. Белгілі азастанды алым .С. Сапаралиев бл жнінде былай дейді: «азамат ытарыны адам ытарына араанда айырмашылыы мемлекет з азаматтарына клемдірек ытар мен бостандытар беруінен жне кепілдендіруінен, сондай-а мемлекетті з азаматтарымен арым-атынас ерекшеліктеріне байланысты айрыша міндеттер жктеуінен крініс табады» [27, 89 б.].
Ресей алымдары болса адам мен азаматты индивидті екі ыры ретінде бліп арастыруды мнін азаматты оам мен мемлекетті блу арылы креді. Шынымен де, мндай тсіл адам ытарын тек мемлекетке атысты арастырудан сатайды, йткені адамны азаматты оамдаы міріне мемлекетті араласпауы жне ол судан орауы тиіс. Сонымен атар, азамат ытары индивидті мемлекетпен арым-атынас саласын амтиды жне бл салада ол (индивид) з ытарына засыз ол судан орану ана емес, осы ытарды жзеге асыруа байланысты мемлекетті белсенді кмегін ктеді, себебі азамат мртебесі мемлекетпен айрыша арым-атынастан, яни азаматты институтынан, туындайды [20, 97 б.].
Кейде адам мен азамат ытары арасында айырмашылы ткізу тіптен иындыа тседі. Мысалы, дебиетте мынадай да пікір бар. Адам мен азамат ытарын блу философиялы, жалпы теориялы сипата ие, йткені адам ытары азамат ытары сияты конституцияларда бекітілген, кепілдендірілген жне белгілі бір жадайларда, мысалы ттенше жадайларда, шектеледі жне за негізінде мемлекет тарапынан тартып алынуы ммкін, мысалы, конституцияда мір сру ыы белгіленгенні зінде адамды лім жазасына кесу кезінде ол бл ыынан айырылады [28, 56 б.].
дебиеттерде таы да бір жадай крсетілген. Адам ытары мен азамат ытары арасындаы араатынас демократиялы елдерді зінде ртрлі болып табылады жне белгілі бір конституцияны растырушыларды субъективтік тадауына да байланысты болуы ммкін [26, 106 б.].
Шынымен де, белгілі субъективтік ы бір конституцияда адам ыы ретінде, ал екіншісінде азамат ыы ретінде бекітілген.
Сонымен бірге, индивидті біратар ытары конституцияларда бірдей болып бекітілген, мысалы, мір сру ыы барлы конституцияларда адам ыы ретінде арастырылады, яни ешбір мемлекет мір сру ыын тек осы елді азаматтарына ана тн деп шектемейді.
Демек, мемлекеттерді конституцияларында олданылатын индивид ытарын адам жне азамат ытары мен бостандытары деп блуді зі негізді жне ажетті деуге болады. Бл тсіл азастан Конституциясында да з олданысын тапан.
Субъективтік ытарды кеінен тараан сыныптауларыны бірі – оларды олдану аясына арай блу. Бл белгі бойынша, детте, жеке (азаматты), саяси жне леуметтік-экономикалы ытарды бліп арастырады.
Кейде бл сыныптау шеберінде адамны мдени ытарын да бліп шыарады, біра алымдарды кпшілігі оларды леуметтік-экономикалы ытар атарына жатызады.
Конституциялы ытар мен бостандытарды сыныптауды е басты тжірибелік маызы – оларды сотты не сотты емес механизмдер арылы орау кезінде тлалара жне тиісті органдара жеілдік жасау десек ателеспеспіз. алай болса да конституциялы ытар мен бостандытар ай механизм арылы оралса да (сотты не сотты емес механизм), йтеуір ораусыз алмауы тиіс.
Ескерілетін таы бір жадай – адам мен азамат ытары мен бостандытары мемлекетті саяси жйесіні блігі болып табылады, йткені ы жйесіні зі оамдаы саяси рылысты блігі. Біра, дебиетте айтылан пікірлерді бірі бойынша ы саяси рылысты айрыша блігі болып табылады, сондытан да оны дербес ерекшеліктері болады.
Осыан сйеніп азаматты ытары мен бостандытарыны да ерекшеліктері бар жне мемлекеттік ы трысынан олар мемлекеттік билікті жзеге асырылуына белгілі бір шек ояды, оам мшелеріні оамды рекеттеріні белгілі бір еркіндігін кепілдендіреді, саяси рылысты маызды блігі бола отырып оамдаы адамдарды еркін арым-атынастарына жадай туызады деуге болар еді. Жеке ытар мемлекет тарапынан оралатыны сзсіз.
Сонымен, адам мен азамат ытары мен оларды оралуын белгілейтін нормалар тек конституцияда ана емес, баса да занамада орын алуы тиіс, тек осы жадайда ана бл нормаларды орындалуына ыты кепілдік бар деген орытынды жасауа болады.
Ал енді ыты орау объектісіні ымы мен сыныпталуын наты ашып крсеткеннен кейін ыты орау механизмі ымына ткеніміз дрыс болады. Жалпы аланда отанды дебиеттерде бл терминге атысты наты орныан аза тіліндегі балама жо десек болады. Кейбір жадайларда «механизм» терминін «тетік» деп аударып жатса, таы бір жадайларда оны аудармай, сол кйінде (яни, механизм деп) олдана береді. Біз осы екінші жолды дрыс крдік, йткені, бізді ойымызша, халыаралы терминдерді аза тілінде аударылмай олданыланы жн. Мны себебі ылыми техникалы рлеуді крінісі болып табылатын осы салаа атысты тілімізге келген кптеген ылыми-техникалы терминдерді длме-дл аударуды зі иындыа соар еді. Мысалы, «компьютер», «принтер», «сканер» жне т.с.с. терминдерді аударып крііз. Осы атардаы терминдерге, бізді ойымызша, «механизм» ымын да жатызуа болады.
Сонымен, механизм деген ым тсіндірме сздіктерде ауыспалы маынада «белгілі бір ызмет тріні тртібін айындайтын жйе» ретінде аныталады [29, 352-353 бб.]. Осы жалпы трдегі анытама ытану ылымындаы «ыты механизм», «за механизмі» деген терминдер арылы ке таралан.
ы теориясында «ыты реттеу механизмі» деген категория ыты нысанны (форманы) озалу стін (динамикасын), рекет етуін крсету шін енгізілген болатын [30, 438 б.]. Алайда, азіргі кезде ытану ылымында «механизм» деген ымны баса да баламалары бар. Мысалы, «ы шыару механизмі», «ебекпен трбиелеу механизмі», «басаруды ыты механизмі», «адам ытарын орау механизмі» жне т.б. терминдерді маынасында «механизм» ымыны ерекшеліктері бар екендігі сзсіз.
Дегенмен де, «механизм» терминіні орта маынасы «рекет ету тсілі, ыпал ету ралдарыны жйесі» [31, 439 б.] деген баламаа алып келеді.