Ал, «ыты реттеу механизмі» деген ым андай рамдас элементтерден трады?
Мны негізгі элементтері:
1) ы нормасы;
2) ыты арым-атынас;
3) ытар мен міндеттерді жзеге асыру актілері;
Ыты олдану актілері [31, 439 б.].
Ы нормасыны маыздылыы ажет етілетін жріс-трыс ережесіні лгісін белгілеу арылы крініс табады. ы нормасыны тріне субъектіні наты жріс-трысы байланысты болатыны сзсіз. Мысалы, тыйым салатын ы нормасы бойынша субъект белгілі бір рекеттерді жасаудан бас тартуы тиіс, ал міндет жктейтін норма бойынша субъект белгілі бір рекеттерді жасауа мжбрленеді.
Келесі элемент - ыты арым-атынасты маыздылыын наты субъектілерді натыланан субъективтік ытар мен міндеттерін белгілеуден, яни жріс-трыс ережесіні жалпы лгісін наты субъектіге атыстырудан круге болады.
шінші элемент - ытар мен міндеттерді жзеге асыру актілері дегеніміз субъектілерді іс жзінде жріп-труы. Яни, субъектілер ы нормасыны талап еткен ережесін зіні кнделікті мірінде орындайды. Жалпы алатын болса, осы стте ыты реттеу механизміні рекет етуі аяталады, йткені ыты норма орындалды деп орытындылауа болады.
Біра, ыты реттеу механизміні тртінші элементін айтпаса бл механизм толы болмас еді. Бл механизміні соы элементі - ыты олдану актілері болып - зыретті органдарды ыты арым-атынастарды пайда болуын, норма талабыны іске асырылуын, ытар мен міндеттерді жзеге асырылуын жне т.б. амтамасыз ету бойынша билік ету актілері болып табылады.
ыты реттеу механизміні процесіне келетін болса оны екі негізгі трі болады: 1) арапайым; 2) крделенген.
арапайым реттеу процесі дегеніміз бір ана мемлекеттік актіні (яни, нормативтік ыты актіні) абылдау арылы жзеге асырылатын реттеу. Субъектілерді ытары мен міндеттеріні натылануы осы субъектілерді здеріне жктеледі.
Крделенген реттеу процесінде екі мемлекеттік билік ету актісі олданылады, біреуі – нормативтік ыты акті болса, екіншісі - ы нормасын олдану актісі.
Мны барлыы ы теориясында ашылып крсетілген [31, 439-440 бб.].
Ал енді осы жалпы малматтарды негізінде «адам ытарын орау механизмі» деген ыма кіл бліп крейік. «Механизм» ымыны жоарыда крсетілген тсінігіне сйенсек, «адам ытарын орау механизмін» – белгілі бір себептермен бзылан адам ытарын брыны алпына келтіру бойынша субъектілерді (оны ішінде наты адамны да) рекет ету тсілдері немесе бзылан адам ытарын алпына келтіру ісіне ыпал ететін ралдарды жйесі, - деп анытауа болады.
Бл анытаманы орытындылайтын болса – «адам ытарын орау механизмі» дегеніміз - белгілі бір ыты тсілдерді, ралдарды жйесі ретінде крініс табатын, бзылан адам ытарын алпына келтіру тртібі, - деген анытамаа келеміз.
«Адам ытарын соттан тыс орау механизмі» деген ым осы механизмні топталуына (сыныпталуына) негізделген. Яни, адам ытарын орау механизмдерін райтын ыты тсілдер мен ралдарды барлыын екі негізгі трге блуге болады, олар: 1) сот механизмі; 2) соттан тыс орау механизмі.
Кп жадайларда крсетілмейтін болса да, адам ытары мен бостандытарын орау механизміні шінші трін де атап кеткен жн. Ол, халыаралы ы арылы орау механизмі. Халыаралы орау механизміні кп жадайларда аталмай алатынын мынадай фактормен тсіндіруге болады. дебиеттерде адам ытары мен бостандытарын орау механизмдерін екі лкен топа бліп арастырады, олар: 1) ішкі мемлекеттік орау механизмі; 2) халыаралы орау механизмі.
Осы трыдан келетін болса сотты жне сотты емес орау механизмдеріні ішкі мемлекеттік орау механизмдері тобына жататыны тсінікті болады.
Біра жалпылай аланда, бізді ойымызша, негізгі болып табылатын сотты жне сотты емес орау механизмдеріне халыаралы орау механизмін де осып арастыран жн.
Сот механизмі рбір демократиялы елде адам ытарын орау бойынша негізгі механизм болып табылатыны барлыына млім. Алайда, тек ана сот органы адама атысты барлы ы бзушылытарды орай алмайтыны тсінікті.
Осыан байланысты, адам ытарын соттан тыс орау механизмі ретінде соттан баса мемлекеттік органдара жгіну арылы (немесе осы органдарды ызметі арылы), сондай-а ыы бзылан субъектіні з рекеттері арылы, бзылан субъективтік ытарды алпына келтіру тртібін тсінуге болады.
Бл анытаманы осымша длелдейтін жайттарды ресейлік басылымдарды бірінен табуа болады. Ол жерде «Ресей Федерациясындаы адам ытарын орауды мемлекеттік сотты емес механизмі келесі буындардан трады: адам ытары бойынша РФ Укілі, адам ытары бойынша РФ субъектілеріндегі Укілі, РФ Прокуратурасы, РФ министрліктері мен ведомстволары, РФ Президенті жанындаы адам ытары жніндегі Комиссия...», - делінген [32, 556-558 бб.].
рине келтірілген тізім лгілік сипата ие, яни адам ытарын сотты емес орау механизміні рамына біратар баса да органдарды жатызуа болады. Мысалы, азастана атысты мндай орган ретінде Р Президенті жанындаы Отбасы жне йелдер істері бойынша лтты комиссияны атауа болады. Бл орган 1998 жылды 22 желтосан кні рылан жне ол кеесуші-аылдасушыа сипата ие. лтты комиссия жетістіктеріні бірі ретінде Р Ішкі істер министрлігі рамында йелдерге атысты зорлы-зомбылыпен кресу бойынша арнайы мамандандырылан блімні рылуын келтіруге болады. 1999 жылды мамыр айында рылан бл блім йелдерді конституциялы ытарын, бостандытары мен зады мдделерін засыз олсушылытардан ораумен айналысады [33, 20 б.].
Демек, бл блімні жмысы йелдер ытарын арнайы орау механизмін айтарлытай кшейте алмай отыр. Бізді ойымызша, оны басты себебі - еліміздегі жалпы адам ытарын орау механизміні лсіздігі. Бл кемшілікті орнын арнайы органдар ру арылы толтыру иын, тіпті ммкін емес те шыар. Сондытан, з ебегімізде біз мндай арнайы органдардан крі (оларды атарына кейбір оамды йымдарды да жатызуа болады, мысалы, ардагерлер йымдарын, ттынушылар ытарын ораумен айналысатын йымдарды, ксіподатарды жне т.б.), жалпы адам ытарын ораумен айналысатын органдара кбірек кіл блгенді дрыс кріп отырмыз. Біра мндай арнайы мселелер бойынша рылан органдарды бар екендігін де мытпауымыз керек (мысалы, жоарыда крсетілген Отбасы мен йелдер істері бойынша Р Президенті жанындаы лтты комиссия, Р ІІМ рамындаы йелдерге атысты зорлы-зомбылыпен кресу бойынша арнайы мамандандырылан блім сияты немесе жекелеген топтарды ытарымен айналысатын оамды йымдар сияты).
Жалпы аланда мемлекеттік органдарды (оларды кімшілік органдар деп те атауа болар еді) тиімді жне жедел ызметі адам ытары мен бостандытары кепілдіктеріні бірі болып табылады. Бл органдара атысты адам мен азамат келесі талаптарды ою ыына ие болуы тиіс, - дейді отанды зерттеуші С.С. Шишимбаева. Атап айтанда, олар:
- барлы мемлекеттік органдар, мемлекеттік мекемелер жне рбір мемлекеттік ызметкер жртшылы мддесінде млдірлік (транспаренттілік), сенімділік, болжамдылы, тиімділік, задылы жне баыланушылы негізінде ызмет етуі тиіс;
- азамата атысты шешімдер мен кімшілік актілерді абылдануына азаматты зі нерлым ке трде атысуы тиіс;
- азамата атысты мемлекетті барлы іс-рекеттеріне байланысты апарата азаматты ол жеткізілуі тиіс;
- оамды мдделерді жзеге асыру шін ажетті кімшілік органдарды азамата жк салатын шешімдері мен іс-рекеттері шектеулері нерлым аз болатындай жне олар кзделетін масаттарды шеберінен ешашан шыып кетпейтіндей абылданып, жзеге асырылуы тиіс;
- азаматтарды жынысына арай тедігі немі саталып отыруы тиіс жне жгенсіздікке (засыздыа) жол берілмеуі керек;
- туелсіз соттар азаматты тініші бойынша аталан аидаттарды саталуын тексере алуы тиіс [34, 129 б.].
Мемлекеттік органдар ызметіні салдарынан жекелеген азаматтарда пайда болатын мселелер кп елдерде сас болып келеді жне кез келген ыты жйе шін мына сратарды шешілуі маызды болып табылады, атап айтанда:
- Азамата атысы бар шешімдер абылдаан кезде мемлекеттік органдар андай ережелерді стануы тиіс?
- Мемлекеттік органдарды андай шешімдері басынан бастап-а жарамсыз болып табылады, ал андай шешімдерге шаым-арыз келтіруге болады?
- Мемлекеттік органдарды андай шешімдері абылдану кезінде азаматтарды кмегін, ал андай шешімдер кейінгі жазбаша трдегі негіздемені талап етеді?
- андай жадайда шешім шыаран кімшілік орган кейін з шешімін згерте алады немесе тотата алады?
- кімшілік органдарды шешімдері андай тртіп бойынша орындалады? [34, 131 б.].
Келесі ескерілуді талап ететін маызды жадай – адам ытары мен бостандытарын соттан тыс орау механизміні ке жне тар маынадаы тсінігі.
Ке маынадаы тсінік бойынша бл механизмге кез-келген зыретті мемлекеттік орган жне адам мен азаматты з рекеттері де жатызылады (мысалы, зін зі орау).
Ал, тар маынада адам ытарын мен бостандытарын соттан тыс орау механизмі деп – тек кімшілік (мемлекеттік) органдар арылы жзеге асырылатын тртіпті тсіну керек.
рине, бл механизмдерді ай-айсысы да жоарыда крсетілген элементтерден трады. Мысалы, осы механизмді райтын тсілдерді (ралдарды) бірі – прокуратураны адам мен азамат ытары мен бостандытарын орау бойынша ызметіне келетін болса, бл органны зыреті ы нормаларында бекітілген жне прокуратураны жалпы адаалау ызметінен крініс табады (бл бірінші элемент).
ыы мен бостандыы бзылан адам прокуратураа шаымдануына толы ммкіндігі бар. Прокуратура болса мндай шаым-арызды абылдап, оны тіркеп алуы тиіс (бл екінші элемент, яни ыты арым-атынасты пайда болуы).
Одан кейін адам ыы шынымен де бзылан болса, прокуратура оны алпына келтіруі тиіс, мысалы, засыз жмыстан шыарылан адамды айта жмыса алдырады немесе оны пайдасына темаы тлетеді (бл шінші элемент).
Келесі сатыда прокуратура адам ыын бзан субъектіні тауып, оны (прокурорлы актілерді абылдау арылы) жауапа тартуы тиіс (бл тртінші элемент). Сонымен, адам ыын орау механизміні бл трі аталмыш элементтерден трады.
Адам ытарын соттан тыс орау механизміні элементтері жне адам ытарын орау жйесіндегі орны
Осы блімшеде аныталуын талап ететін лкен сауал – адам ытарын соттан тыс орау механизміні жалпы адам ытары мен бостандытарын орау жйесіндегі орнын белгілеу мселесі.
Жоарыда айтып кеткеніміздей адам ытары мен бостандытарын орауды екі негізгі механизмі бар, олар – сотты жне сотты емес механизмдер. Біра жалпы алатын болса адам ытарын орауды шінші механизмі бар екенін де мытпауымыз керек, ол – адам ытарын халыаралы ы арылы орау механизмі. Демек, адам ытарын орауды ш механизмі бар, олар:
1) адам ытары мен бостандытарын сот арылы орау механизмі (сотты механизм);
2) адам ытары мен бостандытарын соттан тыс орау механизмі (сотты емес механизм);
3) адам ытары мен бостандытарын халыаралы ы арылы орау механизмі (халыаралы механизм).
Осы ш механизм, бізді ойымызша, ттас бір жйені райды. Мемлекет тарапынан алатын болса бл те дрыс тсіл, йткені «жаандану заманы мыты мемлекетті жаа белгілерін тжырымдап отыр: ебекті лемдік блінуіне енгізілген жне мір сруді жоары дегейін амтамасыз ететін траты экономика, леуметтік саланы, ылым, мдениет жне білімні дамуы, оршаан ортаны оралуы, лтты дене жне рухани салауаттылыына кіл бліну, азаматтарды тары мен бостандытарын амтамасыз ету... лсіздерге олдау крсету, ркімні лайыты мір сру ыын материалды кепілдіктермен амтамасыз ету – мемлекетті тек ыты ана емес, моральды та міндеті» [35, 78 б.].
Сотты механизміні зі ылмысты, азаматты жне кімшілік сот ндірісі арылы жзеге асырылады. Мны те тере дегейде жргізілген ататы ресейлік алымдарды зерттеулерінен байауа болады [36, 169-277 бб; 311-321 б.], [20, 305-377 бб.].
Р Президенті жанындаы Адам ытары жніндегі Комиссияны арауына бір жылды ішінде тскен жазбаша арзыдар мен ауызша шаымдарды саны 903 жне 340, яни шамамен 3 жазбаша арыза 1 ауызша шаым келеді екен. Бл жерде ескеретін жадай – ауызша шаымдарды соттан тыс тртіп бойынша шешілу процедурасына беріліп отыраны. Демек, осыны зінен сотты орау механизмі мен соттан тыс орау механизміні араатынасын байауа болады.
Бан осымша айта кететініміз – жазбаша тскен арыздарды зі Р Президенті жанындаы Комиссияа жолданып отыр, яни бл Комиссияны адам ытары мен бостандытарын орау шін олданатын тсіліні зі – сотты емес орау. Екінші жаынан – жазбаша арыздарды жартысына жуыы, яни 43,86% сот органдарыны ызметіне, соны ішінде адам ытары мен бостандытарын дрыс орамааны жаынан беріліп отыр.
Бдан андай орытынды шыаруа болады? – Егер сотты емес механизмдер арылы оралмай алан адамны ытары мен бостандытары брыы кезде сота жгіну арылы оралуын табуы тиіс болса, ендігі жерде сотты механизм арылы орауа ие бола алмаан ытар мен бостандытар соттан тыс орау механизмі арылы оралуын талап етіп отыр жне азастандаы осындай механизміні біреуіні зіне тскен арыздарды жартысына жуыы сотты механизмнен ткен арыздар екенін креміз.
Демек, брындары бзылан ытарды алпына келтіруді е соы сатысы – сот деп білетін болса, азіргі кезде жадай згеруде, яни сотты механизмнен анааттанбаан адамдар сотты емес механизмге кеінен жгінуде. Бл дрыс та, йткені сотты емес механизмдерді енгізілу себебіні зі бзылан ытар мен бостандытарды ртрлі ыты ралдар арылы алпына келтіру болып табылады. Жоарыдаы жадай сотты емес механизмдерді осы масаты бірте-бірте орындала бастаанын крсетеді.
Сонымен, Комиссия Парламентке мдделі мемлекеттік органдармен бірігіп ыты арым-атынастарды барлы субъектілерімен бірдей жне длме-дл олданылуын амтамасыз ететін задарды ресми тсіндіру механизмін даярлап іске осуды сынды. Атап айтанда ол келесідей кіметке берілген сыныстар:
- Азаматты жне саяси ытар туралы халыаралы Пактіні, Экономикалы, леуметтік жне мдени ытар туралы халыаралы Пактіні, сондай-а Азаматты жне саяси ытар туралы Пактіні Факультативті хаттамаларын ратификациядан ткізу процесін жеделдету;
- Р Президенті жанындаы Комиссияны адам мен азамат ытары мен бостандытарыны саталуын адаалау масатында нормативтік ыты актілерді жобаларын міндетті келісілуді талап ететін мемлекеттік органдарды тізіміне енгізу.
Жоары сота берілген сыныстар:
- соттарды мамандандырылуын тередету (ювеналды, отбасылы, салыты жне т.с.с. соттарды ру арылы);
- азаматтар ытарын орауды ыты стандарттары бойынша судьяларды біліктілігін жоарлату;
- сот процесіне атысушыларды те ытыы аидасын сатау жне жбірленушілер мен куларды оса аланда, сот ндірісіне атысушыларды ытары мен бостандытарын амтамасыз ету ажеттелігіне судьяларды кілін бру.
Омбудсменге, яни адам ытары жніндегі укілге, осы института беріліп отыран кеейтілген ы орау ммкіндіктерін толыымен жне нерлым белсендірек олдану кеесі берілді [37].
Демек, Комиссияны баяндамасы, зіміз кріп отыранымыздай, азастан шін адам ытарын сатау жне орау саласына атысты те маызды жне пайдалы екендігін байаймыз.
2006 жылы лемдегі адам ытары жніндегі жадай бойынша АШ Мемлекеттік Департаментіні баяндамасына сйенетін болса, бір жылды ішінде Адам ытары жніндегі Укіл 2613 арыз абылдап, 162 жадайда ана бзылан ытарды айта алпына келтірген екен [13]. Бл арыздарды басым кпшілігі соттарды ызметіне атысты болан, ал соттара байланысты азастанды омбудсменні ешандай кілдігі жо.
Біратар ы ораумен айналысатын азастанды Е-р Адам ытары жніндегі Укіл ызметіні ндылыын мойындаан болса, таы біреулері омбудсмен билікке туелді, сондытан тексерістерін тиімді жргізе алмайды деген пікірде. алай болса да, келітірілген статистикалы мліметтерге сйенсек Адам ытары жніндегі азастанды Укілді ызметі лі жетілдіруді талап ететіні сзсіз.
Адам ытары мен бостандытарын сотты емес орау механизмі (немесе оны соттан тыс орау деп те атауа болады), бізді ойымызша, ш бліктен трады, олар:
1) адам ытары мен бостандытарын орауды конституциялы механизмі;
2) адам ытары мен бостандытарын орауды кімшілік-ыты механизмі;
3) ытары мен бостандытарын адамны з олымен орауы (зін зі орау механизмі) /3-ші осымшаны араыз/.
Халыаралы дегейде адам ытары мен бостандытарын орау механизмін райтын органдарды «адам ытарын ынталандырумен жне ораумен айналысатын лтты мекемелер» деп атайды. Біріккен лттар йымыны арнайы басылымдарыны бірінде бл мекемелерге мынадай сипаттама берілген. азіргі кезде адам ытарына байланысты пікірлер мемлекеттік ызметті барлы салаларына, сондай-а оамды жне жеке мірді кптеген салаларына атысты. Яни, адам ытары жніндегі лтты мекемелер сотты та емес, за шыарушы да емес, кімшілік сипата ие. детте мндай мекемелер адам ытарына атысты лтты жне/немесе халыаралы дегейде траты кеесуші кілеттікке ие болады.
Осы масаттар жалпы сипаттаы ызмет шеберінде жзеге асырылуы ммкін – яни, пікірлер мен сыныстарды сыну арылы, немесе жекелеген тлалармен не топтармен келтірілген арыздарды арастыру жне шешім абылдау негізінде іске асырылады. Кбінесе мндай мекемелер тиісті за не декрет (яни, кімет актісі) негізінде рылады. лтты мекемелерді кпшілігі атарушы билік органдары жанында рылатын боланымен, оларды іс жзіндегі туелсіздік дегейі мшелер рамы мен ызмет ету дістерін оса аланда біратар факторлармен айындалады. азіргі лтты мекемелерді кпшілігін екі лкен категорияа блуге болады:
1) адам ытары жніндегі комиссиялар;
2) омбудсмендер.
Ке таралмаанымен маызды болып табылатын шінші категорияны халыты ерекше лсіз топтарын орау шін рылан «мамандандырылан лтты мекемелер» райды (мысалы, лтты азшылытарды, балаларды, босындарды немесе йелдерді орау шін рылан органдар) [7, 5-6 бб.].
Жоарыда крсетілген адам ытарын орау мен ынталандыру бойынша лтты мекемелерді ш категориясы да азастанда рылан жне з ызметін атарып келеді. Наты айтатын болса, олар:
1) азастан Республикасы Президенті жанындаы Адам ытары жніндегі Комиссия;
2) азастан Республикасыны адам ытары жніндегі Укілі;
3) халыты ерекше лсіз топтарын орау шін рылан «мамандандырылан лтты мекемелер»:
- азастан халытарыны Ассамблеясы (еліміздегі лтты азшылытармен жне лтаралы арым-атынастар мселелерімен айналысады);
- азастан Республикасы Президенті жанындаы Отбасы, йелдер жне балалар мселелері бойынша Комиссия.
Осы органдарды наты сипаттамасын біз кейінірек береміз, ал азір адам ытары жніндегі лтты мекемелерді жалпы сипаттамасын бермесек оларды ерекшеліктерін тсіну иын болады. Осы трыдан 1991-ші жылды азан айында Б рамындаы Адам ытары бойынша Орталыты йымдастыруымен адам ытары жніндегі лтты мекемелер туралы апараттарды жаарту жне арастыру бойынша халыаралы жыйын тті. Оан лтты мекемелерді, мемлекеттерді, Б-, оны мамандандырылан мекемелеріні, кіметаралы жне кіметтік емес йымдарды кілдері атысты. Пікір алмасумен атар жыйына атысушылар адам ытары жніндегі лтты органдарды рлі, рамы, мртебесі мен функциялары туралы кешенді сыныстарын даярлады. 1992-ші жылды наурыз айында Адам ытары жніндегі Б Комиссиясы бекіткеннен кейін бл сыныстар «Адам ытарын ынталандыру жне ораумен айналысатын лтты мекемелерді мртебесі мен ызметіне атысты аидалар» ретінде жары крді [38, 12-16 бб.]. Осы жатты талдаудан ткізбесек бізді ебегіміз толы болмайтыны тсінікті.
Сонымен, бл жат трт блімнен трады, олар:
A) кілеттіктер мен функциялар.
B) рамы жне туелсіздік пен плюрализм кепілдіктері.
C) ызмет ету баыттары.
D) Квазисотты кілеттіктерге ие комиссияларды мртебесіне атысты осымша аидалар.
Бірінші блімде лтты мекемені адам ытарын орау жне ынталандыру бойынша кілеттіктері, оны рамы мен зыретін анытайтын, нерлым кп мселелерді амтитын жне конституцияда немесе занамада наты белгіленген мандаты болуы тиіс делінген.
лтты мекеме келесі функцияларды атарады:
а) тиісті зыреті бар мдделі органдарды срауы бойынша немесе материалдарды дербес арастыру ыын олдана отырып кіметке, парламентке жне кез келген зыретті органа кеесу тртібі бойынша адам ытарын орау жне ынталандыруа байланысты пікірін, сыныстарын, сауалдары мен баяндамаларын береді. лтты мекеме оларды басып шыару жнінде шешім абылдай алады. Пікірі, сыныстары, сауалдары мен баяндамалары, сондай-а лтты мекемені кез келген кілеттігі келесі салалара атысты болуы ммкін:
i) заи жне кімшілік ережелерге, сондай-а адам ытарын сатауа жне оларды оралу тиімділігін жоарылатуа баытталан сот ндірісіне атысты. Осыан байланысты лтты мекеме занама мен олданыстаы кімшілік ережелерді, сондай-а за жобалары мен за абылдау жніндегі сыныстарды зерттейді жне осы ережелерді адам ытарына атысты негіз алаушы аидалара сйкес келтіруді амтамасыз ету масатында пайдалы деп табатын сыныстар жасайды. ажетті жадайда ол жаа занама абылдауды, олданыстаы занаманы жетілдіруді жне кімшілік шараларды згертуді сынады;
ii) арастыруды ажет деп тапан адам ытары бзылуыны кез келген жадайына;
iii) жалпы адам ытары трысынан елдегі жадай туралы, сондай-а наты мселелер бойынша баяндамалар даярлау;
iv) кіметті назарын кез келген елдегі адам ытарыны бзылу жадайларына аудару, оан мндай ы бзушылытарды тотатуа баытталан кез келген шаралара атысты сыныстар беру жне, ажет болан жадайда, кіметті кзарасы мен оны абылдаан шараларына атысты з пікірін білдіру.
b) адам ытары жніндегі мемлекетті атысатын халыаралы жаттарына занаманы, лтты ережелер мен тжірибені сйкес келтірілуін жне оларды тиімді орындалуын ынталандыру жне баылау.
c) Жоарыда аталан жаттарды ратификациялауа немесе олара осылуа кмектесу жне оларды орындалуын адаалау.
d) Конвенциялар бойынша з міндеттемелерін орындауа атысты Біріккен лттар йымыны органдары мен комитеттеріне, сондай-а айматы мекемелерге мемлекеттермен берілуге тиісті баяндамаларды даярлауа кмектесу жне, ажет болан жадайда туелсіздік аидасына сай осы мселе бойынша з пікірін білдіру.
e) Біріккен лттар йымымен жне Б жйесіні кез келген мекемелерімен, айматы мекемелермен жне адам ытарын орау жне ынтландыруа байланысты салалардаы зыретті баса елдерді лтты мекемелерімен ынтыматастыта болу.
f) Адам ытары мселелері бойынша зерттеулер мен оытуа атысты бадарламаларды даярлауа атысу жне оларды мектептерде, университеттер мен ксіптік ортада жзеге асырылуына атысу.
g) Адам ытары мен кемсітушілікті барлы нысандарына арсы, сіресе нсілдік кемсітушілікке арсы жртшылы назарын аудару жолымен апарат тарату, оны ішінде, апарат тарату, аартушылы ызмет жне баралы апарат ралдарыны барлыын пайдалану арылы.
Демек, адам ытарын орау мен ынталандыру бойынша лтты мекеме кеесуші-аылдасушы орган болуы тиіс десек ате болмайды.
лтты мекемені рамы мен ызмет етуіні туелсіздігіне байланысты мынадай орытындылар жасауа болады:
1) лтты мекемені рамында оамдаы адам ытарына атысты барлы негізгі леуметтік кштерді кілдері болуы тиіс жне оны рылу процедурасы да осындай масата жетуді кздеуі міндетті (мны лтты мекеме ызметіні плюрализмін кепілдендіретін норма деп тануа бден болады жне бл норма осы мекемені демократиялы сипатын байатады);
2) лтты мекемені тиісті материалды-техникалы базасы (инфрарылымы) болуы тиіс жне мндай инфрарылым оны мемлекеттен туелсіз болуын кепілдендіруі тиіс;
3) лтты мекеме ызметкерлері тиісті трдегі ресми актіні негізінде таайындалуы тиіс жне мндай актіде оларды ызмет ету мерзімі наты крсетілуі міндетті.
Келтірілген ш норма лтты мекеме ызметіні туелсіз болуын кздейді.
лтты мекеме ызметіні негізгі баыттарына келетін болса оларды тізімі мынадай болма:
1) зерттеу ызметі (яни з зыретіне атысты кез келген мселені кез келген уаытта зерттеу);
2) анытау ызметі (жадайды анытау шін кез келген тладан жауап алу, кез келген жаттар мен материалдарды срату);
3) жртшылы кмегіне жгіну (яни, оамды пікір алыптастыру шін);
4) йлестіру ызметі (з ызметін адам ытары саласындаы баса органдар ызметімен йлестіріп отыру);
5) адам ытары саласындаы кіметтік емес йымдармен байланыстарды дамытып отыру;
6) ызметтік іс-рекеттер (жйелі трде з отырыстарын ткізіп тру, ажетті жадайларда жмыс топтары мен жергілікті блімшелер ру).
Демек, лтты мекеме ызметіні негізгі баыттары адам ытарыны бзылу жадайлары жнінде уатылы хабардар бола отырып, олар жнінде толы малматтара ол жеткізіп, ы бзушылытарды тотату масатында тиісті мемлекеттік органдара хабарлап, ал егер ажетті шаралар абылданбай жатса жртшылы кмегіне сйену арылы жадайды тзеу болып табылады деген орытынды жасауа болады.
арастырып отыран жатты тртінші блімінде лтты мекемеге адам ытарыны бзылу жадайларын арастыру кілеттігі берілген кезде оны ызметі андай аидалара сйенуі тиіс екендігі аныталады. Бл блімні аталуыны зінде лкен мн жатанын байаймыз (оны аталымы «Квазисотты кілеттіктерге ие комиссияларды мртебесіне атысты осымша аидалар»). Яни, лтты мекемеге аталмыш жадайларда беріле алатын кілеттіктерді квазисотты деуді зі, оларды сот кілеттіктеріне сас деген сз. Сонымен, лтты мекемеге жекелеген жадайларды арастыруа атысты шаым-арыздарды арау ыы берілуі ммкін жне осы тста ол кез келген субъектілермен берілген материалдарды олдана алады. Егер лтты мекемеге жоарыда крсетілген «квазисотты» кілеттілік берілсе лтты мекеме:
1) тараптарды бітімге келтіруге талпынуы тиіс;
2) шаым-арызды авторына оны ытары туралы хабарлап, шамасына арай орауа кмектесуі тиіс;
3) шаым-арыздарды арастыра отырып, оларды баса зыретті органдара жолдауы тиіс;
4) зыретті органдара тиісті сыныстар жасайды.
Сонымен, квазисотты кілеттікке ие болан лтты мекемені негізгі масаты шиеленіскен жадайда кімні дрыс – кімні брыс екенін анытау емес, тараптарды бітімге алып келу немесе жадайды зыретті мемлекеттік органны арауына жолдау болып табылады.
Ал енді жоарыдаыларды негізінде адам ытары мен бостандытарын орау жне ынталандыру бойынша лтты мекемені анытамасын келтіруге болады.
Адам ытарын орау мен ынталандыру бойынша лтты мекеме дегеніміз - ызметі мемлекетке туелді емес, негізгі баыттары адам ытарыны бзылу жадайлары жнінде уатылы хабардар бола отырып, олар жнінде толы малматтара ол жеткізіп, ы бзушылытарды тотату масатында тиісті мемлекеттік органдара хабарлап, ал ажетті шаралар абылданбай жатса жртшылы кмегіне сйену арылы жадайды тзеуді кздейтін кеесуші-аылдасушы орган. Квазисотты кілеттіктерге ие болан лтты мекемені негізгі масаты тараптарды бітімге алып келу немесе жадайды зыретті мемлекеттік органны арауына жолдау болып табылады.
Адам ытарын орау бойынша сотты емес механизміні рамдас блігі болып табылатын (халыаралы дегейде лтты мекеме деп аталатын) тиісті мемлекеттік органдарды анытамасы айындаланнан кейін адам ытары мен бостандытарын ыты орау механизмін райтын элементтерге туіміз керек. Сонымен, мндай механизм, бізді ойымызша, келесі элементтерден ралуы тиіс, олар:
1) ыты орау объектісі;
2) ыты орауды субъектілері;
3) ыты орауды негіздері;
4) ыты орауды нысандары (формалары).
Осы элементтерді біріншісіне, яни адам ытары мен бостандытарын орауды объектісіне, адам мен азаматты ытары мен бостандытарын жатызан жн. Бізді ойымызша, е алдымен, рине, адам мен азаматты негізгі ытары мен бостандытары (яни, конституциялы жне халыаралы ытар мен бостандытар) оралуы тиіс, біра жалпы алатын болса ыты ралдар арылы кез келген ытар мен бостандытар оралады, оны ішінде салалы занамада белгіленген ытарды да ерекше атап ткеніміз жн. Адам мен азаматты негізгі ытары мен бостандытарын бірінші орына ойып отыранымызды себебі – оларды жоары ндылыы, тладан ажырамастыы жне мемлекет тарапынан кепілдендірілгені.
Адам мен азамат ытары мен бостандытарын орауды ыты механизмін райтын екінші элемент – орау субъектілері. Бл дегеніміз ыты орауды андай субъектілер жзеге асырады деген сраа жауап берумен бірдей.
Жалпы аланда адам ытары мен бостандытарын орауды субъектілері ретінде мемлекеттік органдар мен оамды йымдарды, сондай-а жеке тлаларды зін де таныан дрыс деп ойлаймыз. Ал осы ойымызды натылайтын болса адам мен азамат ытары мен бостандытарын орайтын субъектілерді тізімі тмендегідей болма:
1) мемлекеттік органдар (мысалы, Р Конституциясыны 13-ші бабыны 2-ші тармаында «ркімні з ытары мен бостандытарыны сот арылы оралуына ыы бар» деген норма сот органдарын адам ытары мен бостандытарын орауа міндеттейді, ал таы да біратар конституциялы нормалар баса да мемлекеттік органдара осындай орау міндеттерін жктейді);
2) оамды йымдар (мысалы, Р Конституциясыны 23-ші бабында «азастан Республикасы азаматтарыны бірлесу бостандыына ыы бар» делінген, сол сияты Конституцияны 32-ші бабын да оамды йымдара атысты келтіруге болады, йткені бл нормада «азастан Республикасыны азаматтары бейбіт рі арусыз жиналуа, митингілер мен демонстрациялар, шерулер ткізуге жне тосауылдара труа хаылы», - деп бекітілген);
3) жеке тланы зі (мысалы, Р Конституциясыны 13-ші бабыны 1-ші тармаында «ркімні ы субъектісі ретінде танылуына ыы бар жне зіні ытары мен бостандытарын, ажетті оранысты оса аланда, заа айшы келмейтін барлы тсілдермен орауа хаылы»).
Сонымен атар, Р Конституциясыны 18-ші бабыны 3-ші тармаында «мемлекеттік органдар, оамды бірлестіктер, лауазымды адамдар жне баралы апарат ралдары рбір азамата зіні ытары мен мдделеріне атысты жаттармен, шешімдермен жне апарат кздерімен танысу ммкіндігін амтамасыз етуге міндетті», - делінген. Осы нормада аталан субъектілерді барлыы тізіліп крсетілген рекеттер арылы жне баса да жадайларда адам мен азамат ытары мен бостандытарын орауа міндеттеліп отыранын байауа болады.
Демек, жоарыда айтыландарды орытындылайтын болса ыты орау механизмін жзеге асыру шін ыты негізді, яни ыты нормаларды, болуы аз, йткені бл нормаларды олдану шін тиісті фактілік негіз болуы керек, яни белгілі бір ы бзушылы не ытар мен бостандытарды шектеу актісі орын алуы тиіс. Осы жадайда ана тиесілі ыты нормалар олданылып, бзылан (не шектелген) адам ытары мен бостандытарын орау бойынша наты ыты арыматынас пайда болады.
Мемлекеттік ы та лауазымды адам мен азаматты арым-атынастарын згеше кзараспен арастырады. ы ылымыны бл саласы мемлекеттік органдар ызметіні конституцияа сйкестігін, демек, мемлекеттік басарушы ызмет барысындаы конституцияны саталуын амтамасыз етуге баытталан кепілдіктерді зерттейді» [39, 17 б.]. Демек, мемлекеттік орау конституциялы та, ылмысты та, азаматты та жне т.б. сипата ие болуы ммкін. Мны есте стаан жн.
Мысал ретінде, азаматтарды кез келген мемлекеттік органа ажетті апарат алу шін жгіну ыын келтіруге болады жне бл жадайда азамат мндай апарат алуыны себептері мен масатын крсетпесе де болады (жалыз ерекшелік шектеулі апарата атысты, мысалы, мемлекеттік пияа жататын жне т.с.с.). А.Е. Жатанбаеваны крсетуінше, апарат алу барысында азамат келесі ытара ие болады:
1) сраныс жіберуді нысанын (соны ішінде, жазбаша, ауызша, электронды-санды ол ою арылы расталан электронды нысанда) тадау ыы;
2) азаматты сраныс жіберуіні себептері мен мотивтерін тсіндірмеу ыы;
3) азаматты жіберілген сранысына жазбаша трде жауап алу ыы;
4) мемлекеттік органдарды (лауазымды адамдарды) апарат беруден бас тартуына, толы емес апаратты берілуіне немесе жалан апаратты берілуіне азаматты сотты тртіппен арыздану ыы [4, 61 б.].
Адам мен азамат ытары мен бостандытарын орауды крсетілген трт негізгі нысаны ішінен зін зі орау нысаны ерекшеленіп тратыны сзсіз. Белгілі азастанды алым Р.Т. Нртаев айтпашы, азіргі ытануда (юриспруденцияда) бір жаынан, ыты адама деген атынасына, екінші жаынан, адамны ыа деген кзарасына байланысты мселелерді теориялы зерттеу ерекше зектеніп отыр [40, 34 б.].
зін зі орау мселесін біз тменірек кеінен арастырып теміз, ал бл жерде оны зіне тн нысандары бар екендігін атап ткеніміз дрыс. Мысалы, адам мен азаматты зін зі орауына келесі наты нысандарды жатызуа болады:
1) тиісті мемлекеттік органдара арыздар беру арылы шаымдану (бл нысан Конституцияны 13-ші бабыны 1-ші тармаынан туындайды);
2) жиналыстар, митингілер пен демонстрациялар, шерулер мен тосауылдар ою, яни жымды трде кпшілікпен бірге жария наразылы білдіру арылы (бл Конституцияны 32-ші бабында тікелей бекітілген);
3) оамды йымдар арылы, оны ішінде саяси партиялар, ксіподатар жне баса да оамды бірлестіктер арылы (бл Конституцияны 5-ші бабынан туындайды);
4) зін зі іс жзінде, оны ішінде ажетті ораныс арылы орау (бл Конституцияны 13-ші бабыны 1-ші тармаынан туындайды жне бл жнінде арнайы нормаларды Р Азаматты кодексі мен Р ылмысты кодексінен /Р К- 32-ші бабында бекітілген ажетті ораныс институты/ [41] табуа болады).
Адам мен азамат ытарыны мемлекеттік органдар тарапынан оралу мселелері кптеген ылыми ебектерде арастыралады. Ал адам мен азамат ытарыны оамды йымдар арылы, оны ішінде саяси партиялар, ксіподатар жне баса да оамды бірлестіктер арылы оралуы ылыми ебектерде кездесе бермейді. Бл баыттаы кейбір салалы механизмдер адам ытарын жалпы орау механизмдер атарында кейде тіптен аталмайды да. Мысалы, ебек ыы саласында халыаралы тжірибеден келген жмыс берушілер мен жмысшылар арасындаы леуметтік-экономикалы айшылытарды шешу тсілдеріні бірі леуметтік серіктестік аидасына негізделген ебек атынастарын нормативтік-шартты трде реттеу болып табылады. Бл аиданы мні тараптарды мдделерін зара ескеру арылы леуметтік атыыстарды алдын алуда, ал атыыс пайда болан жадайда – келісімге келуді масат ететін жне тараптармен келісілген немесе занамада орнатылан процедураларды (механизмдерді) олдануда [42, 101 б.].
А.М. Нурмагамбетовты пікірі бойынша леуметтік серіктестікті барлы тараптары шін басты аида – ол тедік, яни келісімдерді жасау жне жзеге асыру кезіндегі, сондай-а кез келген бастамаларды немесе сыныстарды талылау лде абылдау кезіндегі дербестік жне те ытылы аидасыны негізінде тараптарды міндетті атысуы [43, 92 б.].
Осы мселеге атысты ксіподатарды тадыры да аладатпай оймайды. Ресейлік алымдарды айтуынша, жне бл азастана да тн былыс, азіргі кезде ксіподатар мшелеріні саны крт тмендеу тенденциясы байалуда, бл болса жымды шарт институты мен ебек саласындаы жымды-шартты реттеу дісі беделіні тмендеуіне алып келуде [44, 34 б.]. Кейбір алымдар болса, ксіподатар азіргі кезде здеріні леуметтік ролін атарып, ендігі жерде адамзат тарихыны сахнасынан кетуде деп есептейді [45, 21 б.]. Мндай пікірлермен келісу, рине, иын.
Жалпы аланда индивидті з ытары мен бостандытарын баса субъектілерді кмегінсіз з олымен орауы ерекше сипата ие.
Бл жнінде кезінде ататы ытанушы-алым Р.Иеринг былай деп айтып кеткен: «тлаа кесірін тигізетін, яни жасалу тсілі бойынша ыты аяа таптау, жеке басын орлау нысанындаы ы бзушылы болып табылатын озбыр засыздыа арсылы крсету – міндет. Бл – ы иеленушіні зіне атысты міндеті, йткені ол негелікті сатауды талабы; бл оама атысты міндет, йткені ол ы болмысыны ажетті шарты» [46, 16 б.]. лы алымны бл сздерімен келіспеу иын.
орытындылай келе азастан Республикасыныдаы адам ытарын соттан тыс орау механизміні элементтері аныталып, осы механизміні адам ытарын орау жйесіндегі орны айындалды десек болады. Жалпы аланда сотты жне сотты емес орау механизмдері адам ытарын орау институтын райды жне осы институтты екі рамдас блігі болып табылады деп ойлаймыз.
Сонымен атар, адам ытары мен бостандытарын ыты орау механизмін райтын элементтер сипатталды.
Жоарыда крсеткеніміздей адам ытары мен бостандытарын сотты емес орау механизмі (соттан тыс орау механизмі), бізді ойымызша, ш бліктен трады, олар:
1) адам ытары мен бостандытарын орауды конституциялы механизмі;
2) адам ытары мен бостандытарын орауды кімшілік-ыты механизмі;
3) ытары мен бостандытарын адамны з олымен орауы (зін зі орау механизмі).
Ал осы сотты емес орауды райтын ш негізгі механизміні сипаттамасы келесі тарауларда беріледі.
Сонымен атар, аталан ш механизміні араатынасын наты анытау шін адам ытары мен бостандытарын орауды ішкі мемлекеттік механизмдері мен халыаралы механизміні арасындаы байланысты зерттеу керек. Бл мселе де келесі блімні мазмнын райды.
Азастан Республикасындаы адам ытарын соттан тыс орау механизмі рамындаы ыты орау нысандары