Адам ытарын соттан тыс тртіппен орау бойынша мемлекеттік органдарды ызметі
Р Конституциясы елімізді е ымбат азынасы адам мен оны мірі, оны ытары мен бостандытары деп бекіткен (1 бап). Демек адамды, оны мірін, ытары мен бостандытарын орау, оларды жзеге асырылуына жадай жасау мемлекетті, кез келген мемлекеттік органны, лауазымды адамны міндеті болып табылуы тиіс. Бгінгі кні ай мемлекеттік органны зыретін арастырса да, ол жерде адам ытарын орау мселесі маызды орын алатынын креміз. Осыан сйенетін болса мемлекеттік органдар жйесіні адам мен азамат ытары мен бостандытарын соттан тыс орау механизміні маызды блігі болатыны тсінікті болатын шыар.
Адам ытарын орауды соттан тыс механизміні субъектілері атарына соттан баса мемлекеттік органдарды жататындыын алдында айтып кеткенбіз. Бл субъектілерді зін екі топа бліп арастыруа болады:
1) жалпы зыретті органдар (бл органдар шін адам ытарын орау ызметі кптеген баыттарыны бірі болып табылады);
2) арнайы зыретті органдар (бл органдар шін адам ытарын орау ызметіні басты баыты болып табылады).
Жалпы аланда азастанды ы ылымында адам ытарын орау механизмін райтын мемлекеттік органдар алыптасан дстр бойынша екі топа блініп жалпы жне арнайы зыретті органдар ретінде арастырылады. Мндай сыныптаманы біратар алымдар олданады. Мысалы, А.В. Казакова ана мен бала ытарын амтамасыз ету ш бірдей механизмге сйенеді дейді, олар: мемлекеттікыты, халыаралы жне оамды механизмдер. Ал мемлекеттікыты механизміні зі, А.В. Казакованы ойы бойынша, жалпы жне арнайы зырлы органдардан трады [47, 7 б.].
Отанды алым М.Б. сенова да осы сыныптаманы олданады [48, 7 б.].
Келтірілген сыныптаманы негізін райтын бас белгі тиісті мемлекеттік органдарды зыреті екендігі тсінікті.
Осы белгі бойынша адам ытарын соттан тыс орау мселесі жалпы зыретіне жататын мемлекеттік органдар: 1) Р Президенті; 2) Р Парламенті; 3) Р кіметі; 4) Р Конституциялы Кеесі.
Бл органдарды конституциялы органдар деп атауа да болады, йткені оларды ыты мртебесіні негізі, зыры мен кілеттіктері Конституцияны зінде баянды етілген.
Адам ытарын соттан тыс орау мселесі арнайы зыретіне жататын мемлекеттік органдарды атарына жататындар:
1) прокуратура; 2) Рсы Президентіні жанындаы Адам ытары жніндегі Комиссия; 3) Адам ытары жніндегі Р Укілі.
Р.Г. Межибовская бала ытарын ораумен айналысатын аморлы пен ораншылы органдарын да адам ытарын орау бойынша мемлекеттік органдар атарына жатызады жне бала ытарын орау саласындаы кптеген ы бзушылытарды орын алып отыранын крсетеді, атап айтанда:
кмелетке толмаандарды ытарын орауды нормативтік ыты реттеу саласындаы кемшіліктер («азастан Республикасындаы бала ытары туралы» Заны [49] 51-ші бабыны негізінде рылуа тиісті укіл етілген органны рылмай отыраны; азастандаы бала ытарын орау саласындаы ызметті йлестіретін, талдайтын жне оан баыт-бадар беретін орталыты болмауы);
- мемлекетті аморлыын талап ететін балаларды тіркеу жмысыны жргізілмей отыраны, тіпті болашата да мндай тіркеу жмысыны ыты база мен тиісті техникалы стандарттарды болмауы саладарынан жргізіле алмайтындыы (бкіл азастандаы аморлы жне ораншылы органдарыны штаты бар-жоы 170 адам, бл болса бір ызметкерге 29 мы бала келетінін білдіреді, ал кршілес Ресейде мндай бір ызметкерге 2000 баладан келеді);
- бала ебегін олдану саласындаы мселелерді шешілмей келе жатаны (мселен, Ресейде жиі кездесетін бала ебегіні 40 трі наты белгіленген, азастанда болса бл жмыс жргізілмеген);
-- кмелетке толмаандарды ебек жне леуметтік ытарын орау ісі тиісті трді ыты амтамасыз етілмеген жне ы нормаларымен атар ыты олдану тжірибесін баылау механизмі де, соны ішінде туелсіз баылау жйелері де жетілдіруді талап етеді [50, 154-155 б.].
Крсетілген саладаы мселелерді шолып шыанны зінде мндаы жадайды алай екендігі жне бл саладаы тиісті механизмдерді лсіздігі байалады. Е алдымен ол, рине, аморлы жне ораншылы органдар ызметіне атысты. Сондытан, бл органдарды да адам ытарын орау механизміндегі орны маызды болатындыы жне олар да бл механизмінен тыс алмауы керектігі тсінікті. Бл органдарды да жйеге жатызу керек.
Біра, бл мселе бойынша пікірталаса тсуге болады, біра біз арастырып отыран мселеге атысты бл соншалыты маызды емес, йткені ішкі істер органдары кіметке жктелген функцияларды атарады, ал Ішкі істер Министрлігіні зі кіметті рамына кіреді. Сол сияты аморлы жне ораншылы органдары да Р Білім жне ылым министрлігіні рамына кіреді, ал бл министрлік болса кіметті бір блшегін райды. Сондытан біз мндай пікірталастан бас тартып, жоарыда аталан мемлекеттік органдара, оларды адам ытарын орауа атысты зыретіне ысаша сипаттама беріп кеткенді дрыс кріп отырмыз.
Сонымен, мемлекеттік органдар жйесіні басы Р Президенті екендігі тсінікті, йткені бізді еліміз президенттік республика болып табылады.
Рсы Президентіні ыты мртебесі Конституцияда белгіленіп, арнайы конституциялы за арылы бекітілген [78]. Р Конституциясында Президентті мртебесіне 40-48 баптар арналан. Адам ытары саласындаы Президентті зыреті мемлекетті ішкі жне сырты саясатыны негізгі баыттарын айындайтынынан жарын крініс табады. Адам ытары саласындаы елімізді саясаты Президентпен айындалады.
Конституцияда белгіленген Президентті адам ытары саласындаы зыретіне атысты баса нормалар жоарыдаы іргелі ережелерді натылай тседі, яни ол:
1) азастан халына елдегі жадай мен Республиканы ішкі жне сырты саясатыны негізгі баыттары туралы жыл сайын жолдау арнайды (бл жолдауларда азастандаы адам ытарыны кепілдіктеріні кшейтілуі, осы салада кіметке берілетін тапсырмалар туралы жне т.б. мселелер орын алып отырады);
2) Парламентті абылдаан задарына ол ояды (Президентті олысыз бірдебір за кшіне енбейтіні белгілі жне кп задарды адам ытарына атысы болатыны да тсінікті) жне мемлекеттік бадарламаларды бекітеді (кп бадарламаларды адам ытарына тікелей атысы бар);
3) Парламентпен аылдаса отырып Р кіметін райды, барлы дегейлердегі кімдерді, баса да жоары лауазым иелерін таайындайды, оларды алдында шешілуге тиісті міндеттер ояды;
4) азаматтара кешірім жасауды жзеге асырады (лім жазасына кесілген азаматтара атысты);
5) елге ауіп тнген жадайда ттенше не скери жадай енгізеді (Конституция бойынша мндай жадайларда біратар адам ытарыны шектелетіні белгілі; Президентті бл зыретіні маыздылыы ттенше не скери жадай енгізілген жерлерде адам ытарына ауіп тніп трады жне осы ауіпті жадайды шешу шін Президент аталан зыретін олдануы ммкін);
6) мемлекетті барлы аумаында міндетті кші бар жарлытар абылдайды (біратар жадайларда Президентті жарлытары адам ытарына тікелей атысы болады, мысалы, 1995 жылы 19 маусымдаы №2340 «Азаматтарды тініштерін арау тртібі туралы» Президентті за кші бар Жарлыы [51]).
Ерекше назар аударатын жадай Рсы Президентіні азастан халына жылды жолдаулары. Осы жолдауларында адам ытарына атысты мселелер немі орын алып отырады.
Рсы Президентіні мртебесіне атысты басты ерекшелік оны ш билік тармаына да кірмеуі, яни оларды стінде болуы жне олара трелік жасауы. Бл конституциялы ережеден Президентті ш билік тармаыны адам ытары мен бостандытарын орау бойынша ызметін йлестіріп отыруы, мндай йлестіру ызметін жзеге асыратын тиімді механизміні болуы туындайды. Мндай механизмді жетілдіру шін ш билік кілдеріні де кіретін біріккен комиссияны Президент жанында рыланы дрыс болар еді [52, 22 б.].
Белгілі азастанды загер-алым В.А. Малиновский Р Президентіні саяси-ыты мртебесі лі де зіні аяталуынан лдеайда алша деп есептейді [53, 13 б.]. Біз де осы пікірді птаймыз жне оны растыын Р Президенті кілдіктеріні толы еместігін длелдейтін мысал арылы крсеткіміз келеді. Р Президентіні за шыарушы кілеттіктері ішінде ол задарды тсіндіру кілдігі белгіленбеген. Алайда Парламенттен Президентті олын талап етіп, келіп тскен за жобасына ол ою алдында Президент оны нормаларын тсініп алу керек. Демек, кез келген за жобасына ол ою алдында Президент за нормаларын талылайды жне мндай талылауды аутентикалы тсіндіру деп атаса ате болмайды. Сондытан, бізді ойымызша, жоарыда крсетілген Р Президентіне арналан конституциялы зады Президентті мртебесін задарды тсіндіру кілеттігімен толытыру керек. Бл бізді сынысымыз.
Рсы Парламентіні мртебесіне келмек болса, ол Рсы Конституциясыны 49-63 баптарымен жне арнайы конституциялы замен белгіленген [54].
Аталан кілеттіктерді айайсысыны да адам ытары саласына атысы бар. Б.С. рманалиевты айтуынша Рсы Парламентіні баылау кілеттіктері кшейтілуді талап етеді, сіресе парламенттік тыдаулар жргізу, кімет кілдеріні Парламенттегі сздерін жария ету, Адам ытары жніндегі Укілді парламенттік институт ретінде алыптастыру мселелері бойынша [55, 6 б.].
Крнекті азастанды алым, академик С.З. Зимановты айтуынша «жоары дегейдегі нормативтікыты актілер бірнеше органмен абылданатын азастан Республикасында (Парламент, Президент, кімет) осыларды райсысыны ыреттеуші функциялары мен ыты кеістіктегі орнын анытау бастапы мселеге айналма» [56, 238 б.].
Р кіметіні мртебесі Конституцияны 64-70 баптарымен жне арнайы замен белгіленген [57]. Р кіметі елімізді атарушы билігін жзеге асырады, атарушы органдарды жйесін басарады жне оларды ызметіне басшылы жасайды. кімет з ызметі бойынша Президентке жауап береді жне Парламентке есеп береді.
кімет адам ытары мен бостандытары саласына атысты келесі кілеттіктерге ие:
1) мемлекетті леуметтікэкономикалы саясатыны, оны ораныс абілеттілігіні, ауіпсіздігіні, оамды тртіпті амтамасыз етуді негізгі баыттарын зірлейді жне оларды жзеге асырылуын йымдастырады;
2) бюджетті орындауа атысты ызмет атарады;
3) за жобаларын дайындап, задарды орындалуын амтамасыз етеді;
4) министрліктерді, баса біратар мемлекеттік органдарды ызметіне басшылы жасайды жне оларды актілерін толыымен не ішінара тотата алады.
Конституциялы Кеесті мртебесі Рсы Конституциясыны 71-74 баптарымен жне арнайы замен реттеледі [58]. Конституциялы Кеесті зыреті келесі кілеттіктерден трады:
1) Парламент абылдаан задарды Конституцияа сйкес болуын Президент ол ойана дейін арайды;
2) халыаралы шарттарды бекіткенге дейін оларды Конституцияа сйкестігін арайды;
3) Конституция нормаларына ресми тсіндірме береді;
4) Конституцияда бекітілген адам ытары мен бостандытарына нсан келтіреді деп Конституциялы Кееске соттармен жолданан задар мен зге де нормативтік ыты актілерді Конституцияа сйкестігін тексереді жне тиісті жадайларда оларды кшін жойып, олданыстан алып тастайды.
Еліміздегі задылы пен конституциялы тртіпті орнатуда Конституциялы Кеесті орны ерекше. Ж. Бйішев айтатындай «орау Конституцияны ажырамас жне ажетті асиеті, оны ызмет етуіні объективті задылыы... Негізгі заа деген барлы жерде рмет орнытырмай жне оны мінсіз орындамай азаматтарды ытары мен бостандытарын, тіпті жалпы задылыты тиімді амтамасыз ету ммкін емес» [59, 81 б.].
Конституциялы Кеесті елдегі адам ытары мен бостандытарына атысты конституциялы задылыты ахуалы туралы Парламентке жыл сайын жасалатын жолдауларын ерекше атап ту керек, йткені осы жат арылы бл орган адам ытарына атысты жадайды тзелуіне з ыпалын тигізеді.
Конституциялы Кеесті осындай жолдаулары тиісті министрліктерді, жалпы кіметті жадайды тзету бойынша арнайы шаралар олдануына алып келетіні сзсіз.
Бізді ойымызша, Конституциялы Кеес кез келген мселені з арауына алу ыына ие боланы дрыс. 1993 жылы Конституцияны негізінде ызмет еткен Конституциялы сотты осындай кілеттігі бар еді жне азіргі Конституциялы Кеес сияты ол орган баса субъектілерді тініш жасауын ктіп отырмайтын. Сондытанда, азіргі Р- Конституциялы Кеесіні ыты мртебесін одан ары жетілдіру масатында оны зыретіне жоарыда аталан кілеттікті осу керек деп есептейміз.
Адам ытарын орау ісі арнайы зыретіне жататын мемлекеттік органдарды сипаттамасын прокуратурадан бастаан дрыс, йткені прокуратура аталмыш саладаы негізгі мемлекеттік орган екендігін ешкім дауламайды.
Прокуратура мемлекет атынан Р аумаында задарды, Р Президентi жарлытарыны жне зге де нормативтiк ыты актiлердi длме-дл рi бiркелкi олданылуын, жедел-iздестiру ызметiнi, анытау мен тергеудi, кiмшiлiк жне орындаушылы iс жргiзудi задылыын жоары адаалауды жзеге асырады, задылыты кез келген бзылуын анытау мен жою жнiнде шаралар олданады, сондай-а Р Конституциясы мен задарына айшы келетiн задар мен баса да ыты актiлерге наразылы бiлдiредi. Прокуратура сотта мемлекет мддесiн бiлдiредi, сондай-а замен белгiленген жадайда, тртiпте жне шекте ылмысты удалауды жзеге асырады.
Р Прокуратурасы тменгi прокурорларды жоары тран прокурорлара жне Р Бас Прокурорына баындыра отырып, орталытандырылан бiрыай жйені райды. Ол з кiлеттiгiн баса мемлекеттiк органдардан, лауазымды адамдардан туелсiз жзеге асырады жне Р Президентiне ана есеп бередi.
Прокуратураны ыты мртебесі Р 1995 жылды 21 желтосандаы №2709 «Прокуратура туралы» заымен егжейтегжейлі реттеледі [60].
Р Конституциясыны 83-ші бабы мемлекеттік билікті ш тармаына да кірмейтін жне ерекше жадайа ие прокуратураны ыты мртебесін белгілейді. Прокуратураны мемлекеттік орган ретінде ерекшелігін оны міндеттері, зыреті мен ызмет ету аидалары бойынша мемлекеттік билікті не за шыарушы, не атарушы, не сот билігіне жатпауымен жне сонымен бірге оны кілеттіктерін мемлекет атынан атаруынан креді. Демек, президенттік билік жйесінде оны адаалаушы-баылаушы орган ретінде тануа болады [61, 57 б.].
Прокуратураны ыты мртебесін анытайтын Р Конституциялы Кеесіні 31 желтосан 2003 жылы абылданан «азастан Республикасы Конституциясыны 16 жне 83 баптарын ресми тсіндіру туралы» №13 аулысы бойынша прокуратура «тменгі прокурорларды жоарыдаылара жне Бас Прокурора баынатын, баса мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардан туелсіз, тек Р Президентіне ана есеп беретін бірыай орталытанан жйені райтын конституциялы рылысты, адам мен азамат ытары мен бостандытарын мемлекеттік орау жйесіні рамдас блігі» болып табылады делінген [62].
Демек, прокуратураны басты масаттары конституциялы рылыс пен адам ытарын орау болып табылады десек ате болмайды. Мны «Прокуратура туралы» Р Заы да растайды. За бойынша прокурорлы адаалауды масаттары мынадай:
1) адам мен азаматты ытары мен бостандытарын, органдарды, йымдарды, лауазымды адамдарды жне азаматтарды ыты актілері мен рекеттеріні задара сйкестігін амтамасыз ету;
2) кез келген задылыты бзушылыты, оларды туындауыны шарттары мен себептерін анытау жне жою, бзылан ытарды алпына келтіру.
Прокуратура баса мемлекеттік органдарды орнына ызмет етпейді. Сонымен атар, ол йымдарды ызметі мен азаматтарды жеке міріне араласа алмайды.
Прокуратураны адам ытарын орау бойынша ызметіне келетін болса, бл органны зыреті ы нормаларында бекітілген жне прокуратураны жалпы адаалау ызметінен крініс табады. ыы бзылан адам прокуратураа шаымдануына толы ммкіндігі бар. Прокуратура мндай шаым-арызды абылдап, оны тіркеп алады, одан кейін адам ыы шынымен де бзылан болса, прокуратура оны алпына келтіреді. Сонымен атар адам ыын бзан субъектіні тауып, оны (прокурорлы актілерді абылдау арылы) жауапа тартады.
азастанды ы ылымында адам мен азамат ытарыны, бостандытары мен зады мдделеріні оралуын амтамасыз ететін мемлекеттік органдар жйесіндегі прокуратураны орнын анытауа баытталан арнайы ылыми ебек Е.С. Мерзадиновты «Адам жне азамат ытары мен бостандытарын сатаудаы прокурорлы адаалауды конституциялыыты мселелері» бойынша диссертациясы [63]. Бл ебекте автор билікті дстрлі ш тармаымен атар бл тарматарды бірдебіреуіне жатпайтын Президент жне Конституциялы Кеес сияты органдарды атарына прокуратураны да осады жне прокуратура билікті «тртінші» тармаын да рамайды, дейді ол. Бл адам ытарын бзатын соттарды ате шешімдерін жоюа ммкіндігі бар жалыз орган жне оны азаматтарды ытарын орау шін араласуы баса баылау органдарыны ммкіндіктері сарылан кезде ана орын алуы керек жне темдік сипата ие болуы тиіс деген орытынды жасайды Е.С. Мерзадинов [63, 12-13 бб.].
С.К. Шоатаев прокурорлы адаалауды мемлекеттік баылауды негізгі рі е тиімді трі деп баалайды жне прокуратурада баылау функцияларыны болуын бл орган жнінде жоары баылау органы ретінде айтуа болатынын, сондай-а бл белгіні прокуратура мртебесіне тн осаршылды белгісімен байланыстырады. Оны айтуынша прокурорлы адаалау мен мемлекеттік баылауды прокуратура мртебесіндегі зара байланысы задылы пен мемлекеттік тртіпті амтамасыз етуді сенімді ралы болып табылады [64, 7 б.]. С.К. Жрсімбаев болса адам ытарыны оралуын кшейту шін прокуратураны конституциялы мртебесін ктеруді, бл орган туралы зада адам ытарын ораудаы за бзушылытара атысты прокурорды кілеттіктерін айындайтын арнайы тарау енгізуді, Бас Прокурорды адам ытарын орауа атысты за шыару бастамасы субъектілеріні атарына осуды жн креді [65, 11-12 бб.].
Адам ытары мен бостандытарыны оралуын амтамасыз ететін келесі мемлекеттік орган Рсы Президентіні жанындаы Адам ытары жніндегі Комиссия. Бл орган 1996 жылы рылан еді [66]. 1997-ші жылы оны ыты мртебесі Рсы Президентіні Жарлыымен айта аныталып, біратар жадайларда толытырылан болатын [67].
Комиссияны ыты мртебесі азіргі кезде Рсы Президентiнi жанындаы Адам ытары жнiндегiкомиссия туралы Рсы Президентіні2003 жылы 19 наурыздаы №1042 Жарлыында [101] баянды етілген. Адам ытары жнiндегi комиссия Мемлекет басшысыны Р Конституциясына сйкес танылатын жне кепілдiк берiлетiн адамны жне азаматты ытары мен бостандытарыны кепiлi ретiндегi зiнi конституциялы кілеттiктерiн iске асыруына жрдемдесетiн аылдасушы-кеесшi орган болып табылады. Комиссия ызметiн Р Мемлекеттiк хатшысы йлестiреді.
Комиссияны негiзгi міндеттеріне тмендегілер жатады:
1) Рсы Президентiнi Рда адамны жне азаматты ытары мен бостандытарыны кепiлi ретiндегi зiнi конституциялы мртебесiн iске асыруы шiн жадай жасау;
2) адамны жне азаматты ытары мен бостандытарын амтамасыз ету мен орау тетiгiн жетілдiруге жрдемдесу;
3) орталы жне жергiлiктi мемлекеттiк органдарды адамны жне азаматты ытары мен бостандытарын амтамасыз ету мен орау саласындаы мемлекеттiк саясатты iске асыру жніндегi ызметiне жрдемдесу;
4) адам ытары мен бостандытарын амтамасыз ету мен орау саласындаы мемлекеттiк саясат тжырымдамалары мен бадарламаларын зiрлеуге атысу;
5) адам ытары мен бостандытарын амтамасыз ету мен орау саласындаы халыаралы ынтыматастыты ныайтуа жрдемдесу.
Комиссияны зырына жатызылан мселелер:
1) мемлекет басшысына жне тiкелей Комиссияа жолданан Рсы азаматтарыны, шетелдiк азаматтарды, азаматтыы жо адамдарды, сондай-а йымдарды адамны жне азаматты ытары мен бостандытарыны бзылу фактiлерi туралы апарат бар тiнiштерiн арайды;
2) мемлекет басшысыны атына Рда адамны жне азаматты ытарыны саталуы туралы жыл сайыны жне арнаулы баяндамалар зiрлейдi;
3) Комиссияны зыретiне кiретiн мселелер бойынша мемлекеттiк органдарды, оамды бiрлестiктердi, зге де йымдарды жне азаматтарды сыныстарын арайды;
4) адамны жне азаматты ытары мен бостандытарын амтамасыз ету мен орау тетiгiн жетілдiру туралы сыныстар зiрлейдi жне оларды Рсы Президентiнi арауына енгiзедi;
5) адамны жне азаматты ытары мен бостандытарын амтамасыз ету мен орау мселелерiн озайтын Р занамасына талдау жасайды, осы мселелердi реттейтiн за жобаларын зiрлеуге атысады;
6) адам ытары саласындаы халыаралы шарттар бойынша талдау материалдарын, сараптау-сынымды орытындылар мен сыныстар дайындайды;
7) адам ытары жнiндегi халыаралы йымдарды, баса да кіметтік емес ы орау йымдарыны жмысына атысады.
Комиссия ызмет ету кезінде мемлекеттiк органдармен, кіметтiк емес ы орау йымдарымен, сондай-а баралы апарат ралдарымен белгiленген тртiп бойынша зара iс-имыл жасасады.
Адамны жне азаматты ытары мен бостандытарын орау масатында Комиссия баса да ы орау органдарымен, Рдаы Адам ытары жнiндегi Укiлмен зара iс-имыл жасасады.
Комиссия зiне жктелгeн мiндеттердi iске асыру масатында келесі ытара ие болады:
1) мемлекеттiк органдардан, сондай-а йымдар мен лауазымды адамдардан ажеттi млiметтердi, жаттар мен материалдарды сратып алуа;
2) з отырыстарында адамны жне азаматты ытары мен бостандытарын амтамасыз етуге жне орауа байланысты мселелер жнiнде мемлекеттiк органдарды тиiстi лауазымды адамдарыны апаратын тыдауа;
3) укiлеттi мемлекеттiк органдарды адамны жне азаматты ытарыны бзылуы туралы млiметтерін тексеруiне бастамашылы жасауа;
4) жекелеген жмыстарды жзеге асыру шiн белгiленген тртiппен алымдар мен мамандарды тартуа;
5) адамны жне азаматты негiзгi ытары мен бостандытарын саталуына байланысты мселелердi талылау шiн ТМДа атысушы мемлекеттердi, сондай-а зге де мемлекеттердi адам ытары жнiндегi комиссияларымен жне баса да осындай рылымдарымен ынтыматасты жасауа.
Комиссия зырындаы мселелер бойынша оны мшелерi занамада белгіленген тртiппен мемлекеттiк билiк органдарына, сондай-а мемлекеттiк йымдара баруа ылы.
Комиссия сынымдар мен орытындылар абылдайды. Олар мселенi шешуге зыреттi мемлекеттiк органдара жолданады. Комиссияны сынымдары мен орытындыларын алан мемлекеттiк орган мен оны лауазымды адамдары белгіленген мерзiмде оларды арауа жне абылданан шешiм туралы оан хабарлауа мiндеттi.
Комиссияны отырыстарын оны траасы ажетiне арай, бiра кварталына кем дегенде бiр рет шаырады. Бл органны апаратты-талдау жне йымды амтамасыз етілуі Рсы Президентi кiмдiгiнi рамына кiретiн хатшылыа жктелген.
Сараптама-талдау зерттеулерiн жргiзу масатында Комиссия жанынан ылыми мекемелер, бiлiм беру йымдары мен кіметтiк емес йымдар кілдерiнен оамды негiзде жмыс iстейтiн сарапшылы кеес рылады. Оны рамы Комиссия отырысында бекiтiледi.
Комиссияны жыл сайын дайындалып отыратын баяндамалары мемлекеттік органдар шін те маызды, йткені олар елдегі адам мен азамат ытары мен бостандытары саласында алыптасан ахуала осы органдарды назарын аударады. Мысал ретінде Комиссияны «2005 жылы азастандаы адам мен азамат ытарыны саталуы туралы» дайындаан баяндамасын келтіруге болады [68].
Комиссия ызметіні жылдан жыла рлеп келе жатаны аарылады. Дегенмен крсетілген зыреттері мен атарып жатан ызметіне арамастан Комиссияны, аылдасушыкеесші орган боландытан, адам ытарын тікелей орауа ммкіндіктері жеткіліксіз боландытан [69, 15 б.] 2002-ші жылды 19-шы ыркйегінде Президентті Жарлыымен арнайы орган рылды Адам ытары жніндегі Укіл [70].Жарлы бойынша Адам ытары жнiндегi укiл - з зыретi шегiнде адамны жне азаматты бзылан ытары мен бостандытарын алпына келтiру жнiнде шаралар абылдау кiлеттiктерi берiлген, адамны жне азаматты ытары мен бостандытарыны саталуын баылауды жзеге асыратын лауазымды тла болып табылады. Укiл з ызметiмен адам жне азаматты ытары мен бостандытарын орайтын олданыстаы мемлекеттiк ралдарды толытырады. Укiлдi ызметi Р Конституциясы мен занамасына сйкес адамны ытарын орауды жзеге асыратын баса мемлекеттiк органдарды зыретiн шектемейдi. Укiл з ызметiн жзеге асыру барысында туелсiз. Оны ызметiне андай да бiр сырттан засыз араласуа жол берiлмейдi.
Укiлдi саясатпен айналысуа ыы жо, оны ызметi задылы, адамны жне азаматты ытары мен бостандытарыны басымдыы, объективтiлiк, жариялылы аидаттарына негiзделедi.
Укіл ызметіне таайындалатын адамдар Р азаматтыын иеленуi, жоары загер немесе гуманитарлы бiлiмi болуы, загер мамандыы бойынша немесе адамны жне азаматты ытары мен бостандытарын орау саласында кемiнде ш жыл жмыс стажы болуы тиiс. Укiлдi Р Президентi Парламентті тиісті палаталарыны комитеттерiмен кеескеннен кейiн ызметке таайындап, босатады.
Укiлдi ызмет ету мерзiмi таайындалан кнiнен бастап - 5 жыла дейін созылады. Бiр адам атарынан екi реттен арты бл ызметке таайындала алмайды. Таайындаланнан кейiн ол салтанатты жадайда ант абылдайды.
Укiл зада белгiленген келесі ытара ие:
лауазымды тлалар мен йымдардан шаымдарды арау шiн ажеттi мліметтер сратуа;
мемлекеттiк органдарды, зге де йымдар басшыларыны жне баса да лауазымды тлаларды кiдiрiссiз абылдауында болуа;
Рсы азаматтарыны, шетел азаматтарыны жне азаматтыы жо адамдарды шаымдарын арау нтижелері бойынша, сондай-а оларды ытары мен бостандытарыны бзылуы туралы апаратты зге жолмен алан кезде осы мселелер бойынша парламенттік тыдаулар ткізу сынысымен Парламент палаталарына жгінуге;
адам ытары жніндегі халыаралы йымдарды, баса да кіметтік емес ы орау йымдарыны жмысына атысуа;
адамны жне азаматты ытарыны бзылуымен байланысты анытауа жататын мн-жайлар бойынша орытынды дайындау шiн сарапшылы жне консультативтiк жмыстарды орындауа шарт негiзiнде йымдар мен мамандарды тартуа;
адамны жне азаматты бзылан ытары мен бостандытарын орау жнiнде шаралар олдануа;
ызметтiк кулiгiн крсетiп мемлекеттiк органдар мен йымдарды, соны iшiнде скери блiмдер мен рамаларды аумаына жне й-жайларына кiруге жне ол арада болуа, сондай-а бас бостандыынан айыру орындарына баруа, оларда сталатын адамдармен кездесiп, гiмелесуге;
адамны жне азаматты ытары мен бостандытарын бзан лауазымды тлаа атысты тртіптік немесе кімшілік іс жргізуді не ылмысты іс озау туралы олдаухатпен укілетті мемлекеттік органдара немесе лауазымды адамдара жгінуге;
жргiзiлген тексерулер нтижелерi бойынша баралы апарат ралдарында ресми хабарламалар жариялауа.
Адам ытары мен бостандытарыны бзылу фактiсiн анытау масатында Укiл з зыретiнi шегiнде, келiп тскен тiнiштер негiзiнде де, жне егер оан ресми кздерден нeмece баралы апарат ралдарынан аталан жолсыздытар млiм болан жадайда, сондай-а з бастамасы бойынша да адамны жне азаматты ытары мен бостандытарын бзу фактiлерi туралы млiметтердi тексередi. з ызметiн жзеге асыру барысында ол Рсы азаматтарыны, сондай-а шетел азаматтарыны, азаматтыы жо адамдарды, оларды Р Конституциясымен, за актiлерiмен жне халыаралы шарттарымен кепiлдiк берiлген ытары мен бостандытарын бзатын лауазымды тлаларды жне йымдарды iс-рекеттерi мен шешiмдерiне жасаан арыздарын арайды.
Укiл мемлекетті жоары органдарына, атап айтанда, Р Президентiнi, Парламентiнi жне оны депутаттарыны, Р кiметiнi, Конституциялы Кеестi, Бас прокурорды, Орталы сайлау комиссиясыны, Р соттарыны iс-рекеттерi мен шешiмдерiне жасалан шаымдарды арамайды. Укiл з зыретi шегiнде Р адам ытары мен бостандытарына, оларды оралу нысандары мен дiстерiне атысты занаманы жетiлдiруге, оларды халыаралы ыты жалпыа орта принциптерi мен нормаларына сйкес келтiруге, Р мемлекеттiк органдарына тиiстi сыныстар енгiзу арылы адам ытары саласындаы халыаралы ынтыматастыты дамытуа ыпал етедi.
Укiл адам мен азамат ытары мен бостандытары саласында ыты аартушылы ісіне жрдемдеседi, адам ытары бойынша бiлiм беру бадарламалары мен халыты бiлiм дегейiн ктеруге, лтты занамалар мен маызды халыаралы жаттар зiрлеуге атысады. Укiлдi пiкiрi бойынша оамды маызы ерекше деген жадайларда, ол з ндеуiн тiкелей Р Президентiне, Парламентiне немесе кiметiне жолдауа хаылы.
Жоарыда келтірілген ытарымен атар Укiлді келесі міндеттері бар:
1) Р Конституциясы мен занамасын сатау;
2) азаматтарды ытарын, бостандытары мен зады мдделерiн сатауды жне орауды амтамасыз ету жнiнде шаралар олдану;
3) занамада белгiленген тртiппен жне мерзiмде азаматтарды лауазымды тлаларды iс-рекеттерiне (рекетсiздiгiне), мемлекет органдарыны, зге де йымдар мен оларды лауазымды тлаларыны шешiмдерiне жасаан арыздарын арау жне олар бойынша тиiстi шаралар олдану;
4) мемлекеттiк пияларды жне замен оралатын зге де пияны сатау, тiнiштi арау нтижесiнде млiм болан пия сипаттаы апаратты жария етпеу;
5) арыз берушiмен арым-атынаста ыылас пен деп таныту;
6) тiнiштердi арау барысында дiл болу жне алаламау;
7) зiн орауды тiнген адамны ытарын жзеге асыруа кедергi келтiретiн андай да бiр iс-рекеттер жасамау.
Укiл жыл сайын Рсы Президентiнi арауына зiнi ызметi туралы есеп беріп отырады. Оны мртебесіні маызды блігі оны ден ою актiлерiне, яни сынымдарына байланысты. тiнiштердi тексеру нтижелерi бойынша Укiл iс-рекеттерiмен (рекетсiздiгімен) арыз берушiнi ытары мен бостандытарын бзан лауазымды тлаа бзылан ытарды алпына келтiру шiн олдануа тиiс шаралара атысты сынымдар жiберуге хаылы.
Укiлдi сынымдарын алан лауазымды тла олар келiп тскен кннен бастап бiр айды iшiнде сынымдарды арауа жне оларды арауды нтижелерi туралы хабарлауа мiндеттi. сынымды абылдамаан жадайда лауазымды тла з шешiмiнi мнiсiн длелдеуге мiндеттi. сынымны кшiрмесi арыз берушiге жолданады.
Арызда ытары мен бостандытары бзылан арыз берушiнi немесе арыз берушiнi зады кiлiнi олы ойылып жне тегі, аты-жнi мен мекенжайы немесе жмыс орны туралы млiметтер амтылуы, арыз берушiнi пiкiрi бойынша оны ытары мен бостандытарын бзан немесе бзушы шешiмдердi немесе iс-рекеттердi (рекетсiздiктi) мн-жайы баяндалуа тиiс. Арыз берушiнi талаптарын растайтын жаттар мен зге де материалдар шаыма оса берiледi.
Укiл шаымды арау шін абылдай отырып тмендегі ытара ие:
1) арыз берушiге оны з ытары мен бостандытарын орауда пайдалануа ыы бар тсiлдер мен ралдарды тсiндiруге;
2) шаымды мнi бойынша шешу з зыретiне жататын тиiстi органдара арыз беруге.
Укiлдi кнделікті ызметiн ыты мртебесі жаынан мемлекеттiк мекеме болып табылатын Адам ытары жнiндегi лтты орталы амтамасыз етедi, оны басшысын ызметке Укiл таайындайды жне ызметтен босатады. лтты орталыты ызметi Президентпен бекiтiлетін арнайы ереже негiзiнде жзеге асырылады. лтты орталы Укiл ызметiн апаратты-талдау, йымды-ыты жне баса да амтамасыз етудi жзеге асырады. Укiлдi жанынан аылдасушы-талдау функцияларына ие жне адамны жне азаматты ытары мен бостандытарын орау саласында жмыс тжiрибесi бар адамдардан тратын сарапшылар кеесi рылуы ммкiн.
Жалпы аланда омбудсмен институты сотты емес баылау нысаны «адам мемлекет, азаматты оам мемлекет» стіртінде пайда болатын проблемаларды шешуді маызды факторы [71, 141 б.]. лемдік дегейде осындай Укілдерді (омбудсмендерді) ызметі те тиімді деп саналады.
Адам ытары мен бостандытарын орау жйесіндегі арнайы мемлекеттік органдарды зыреттері мен іс жзіндегі ызметін саралай отырып, оларды арасынан бгінгі кні е тиімді ызмет атарып келе жатан орган Адам ытары жніндегі Укіл мен Рсы Президентіні жанындаы Комиссия деп айтуа болады.
Омбудсмен институтыны маыздылыын келесі сздерімен бейнелеуге болады: «Бгінгі кні омбудсмен институты ртрлі ыты жаняа жататын, ртрлі басару нысанындаы мемлекеттер трысынан заи жне оамды жаынан танылып отыр. Мны барлы елдерді бюрократиямен кресу мселесіне кезігіп отырандыымен жне тратылыты сатау масатында олар мемлекет пен азамат арасындаы тсініспеушілікті тмендетуге мдделі болуымен тсіндіруге болады» [72, 38 б.].
Бізді ойымызша, алдыы блімде келтірілген халыаралы дегейде белгіленген «адам ытары мен бостандытарын ынталандыру жне орау бойынша лтты мекеме» мртебесіне атысты талаптара азастанды Укіл толыымен сйкес болмаса да, жаындайды. Укіл мртебесіні стандарттара сйкес келмейтін жері оны ыты мртебесіні Конституция не за арылы емес, Президентті Жарлыымен бекітілуінде. Біра бл мселе болашата з шешімін табады деп ойлаймыз. Бл жнінде Рсы Президентіні жанындаы Комиссияны 2005 жылы баяндамасында былай деп крсетілген: «мемлекеттік ы ораушы институтты пайда болуы оамды демократизациялауды маызды адамына айналып, халыаралы йымдар тарапынан ескерілді. Біра олар азастанды Омбудсмен институтыны халыаралы стандарттара, атап айтанда, Б Париждік аидаларына сйкестігі толы еместігін байады. Бл болса елді Омбудсменіні ыты мртебесіні одан ары ныаюын талап етеді, оны ішінде «Адам ытары жніндегі Укіл туралы» арнайы за абылдау арылы» [73].
Мемлекеттік органдарды адам ытарын орау зыретін арастыру нтижесінде осы органдарды арасында йлесімділік лі де жетіспейді деп тйіндеуге болады. Мны длелі - елімізде жыл сайын ш бірдей мемлекеттік орган адам ытарыны ахуалы туралы арнайы есеп (не баяндама) дайындайды, олар Президент жанындаы Адам ытары жніндегі Комиссия, Конституциялы Кеес жне Адам ытары жніндегі Укіл (бл баса да осы салаа атысы бар органдарды оспаанда, мысалы, прокуратураны, йелдер жніндегі Президент жанындаы Комиссияны). Біра бл органдарды баяндама-есептері ртрлі лгіде растырылан. Конституциялы Кеесті баяндамасында статистикалы мліметтер те аз млшерде пайдаланылады, ал наты істерді бл орган тіптен келтірмейді. Адам ытары жніндегі Укіл мен Адам ытары жніндегі Комиссияны баяндамаларында барынша толы есеп беруге деген талпыныс байалады [74, 24 б].
Жоарыда келтірілген жалпы жне арнайы зыретті мемлекеттік органдарды баса да сыныпталуы бар екендігін мытпайы.
Осы блімшеде айтыландарды тйіндейтін болса келесі орытынды шыаруа болады: адам мен азамат ытары мен бостандытарын орау міндеті жктелген мемлекеттік органдарды зі осы ытарды кптеп бзады. Тиісті орындара тсіп жатан шаымдану арыздарыны жартысынан кбі сот жне ы орау органдары мен зге де мемлекеттік органдарды ызметіне байланысты болып шыты. Сондытан адам ытарыны оралу дрежесін кшейту мселесін осы органдардан бастаан жн деп ойлаймыз. Оны ішінде е алдымен сот органдарында тиісті тртіп орнатылмаса жадай крт згермейді, тіпті тмендей береді, йткені сот органдары адам ытарын орау жйесінде бірінші орын алатын рылым жне оны басты масаты да тла ытарын орау болып табылады. Демек, осы органны зі адам ытарын кеінен бзуа кіріссе елдегі жадайды мшкіл боланы, ал азаматтар болса сот арылы ділдікке жету, бзылан ытарын алпына келтіру мітінен айырылады деген сз.