Адамны зін зі орау ыы маызды соттан тыс орау механизмі 2 страница
Жиындарды йымдастыру мен ткiзудi белгiленген тртiбiн бзан адамдар Р задарына сйкес жауап бередi. Жиындарды ткiзу кезiнде олара атысушыларды азаматтара, оамды бiрлестiктерге, мемлекетке келтiрген материалды залалы шiн зада белгiленген тртiп бойынша тем жасалуа тиiс. Жиналыс, митинг, шеру, пикет, демонстрация ткiзiлетiн жерде оамды тртiптi сатау, й-жайлар беру, санитарлы тазарту, жары беру жне радиоландыру жнiндегi туындаан барлы осымша шыындарды йымдастырушылар тейдi.
Жергiлiктi кiлдi органдар жергiлiктi жердегi жадайларды ескерiп жне за талаптарына сйкес жиналыстар, митингiлер, шерулер, пикеттер мен демонстрациялар ткiзу тртiбiн осымша реттей алады. Жиналыстар мен митингiлердi йымдастыруды жне ткiзудi Замен белгiленген тртiбi ебек жымдарыны жне оамды бiрлестiктердi задара, здерiнi жарылары мен ережелерiне сйкес жабы й-жайларда ткiзiлетiн жиналыстарына олданылмайды.
зін зі соттан тыс тртіппен орауды келесі ыры азаматтарды мемлекеттік органдар мен жергілікті зінзі басару органдарына тікелей зі жгінуге, сондайа жеке жне жымды тініштер жолдауа ыы (Конституцияны 33 бабыны 1 тармаы). Бл субъективтік ыты екі ыры бар, йткені бір жаынан ол азаматты мемлекетті басару ісіне атысу ыы болса, екінші жаынан ол азаматты бзылан ыын алпына келтіруді нысаны болып табылады.
Мысалы, азастанды зерттеуші Б.Б. Мусина бл субъективтік ыты мемлекетті істерін басаруа тікелей атысуды нысаны ретінде арастырады [87, 13 б.]. Ал Рсы Конституциясыны тсінігінде азаматтарды тініштері ытарды жзеге асыру мен орауды ралы жне мемлекетті істерін басаруа азаматтарды атысу нысаны ретінде мемлекеттік аппаратты халыпен байланыстарын ныайтуды осымша жолдарыны бірі ретінде сипатталан [75, 192 б.].
Азаматтарды мемлекеттік органдар мен жергілікті зінзі басару органдарына тікелей жгіну ыы мен жеке жне жымды тініштер жолдау ыы азастанды ы ылымында диссертациялы дегейде зерттелген мселе. Мысалы, Р.Ж. Таужанованы «Азаматтарды тініштер институты: тікелей демократияны конституциялыыты нысаны» [88] таырыбындаы кандидатты диссертациясы мен А.А. Айкибаеваны «азастан Республикасы азаматтарыны тініштерін арастыруды ыты негіздері» таырыбындаы кандидатты диссертациясы [89] мны крінісі болма.
Р.Ж. Таужанова азаматтарды тініштерін леуметтік саясатты барометрі ретінде танып, азаматтарды тініштерін есепке алу, талдау, топтау жмыстарын жетілдіру, сондайа мемлекеттік жне оамды баылау нысандарын дамыту бойынша з сыныстарын білдіреді [88, 8 б.].
А.А. Айкибаева «азаматты тініші» ымыны индивид пен мемлекет арасындаы «саясиыты атынас» ретінде анытамасын сынады, тініштерді сыныптамасын береді жне демократия жолымен дамып келе жатан оамда шаымдануды кімшілік емес, сотты жолы ерекше маыздылыа ие болады деген орытынды жасайды [89 6 б.]. Авторды соы орытындысымен келісе ою иын, йткені, бізді ойымызша, шын демократиялы оамда шаымдануды барлы нысандары да дамуы тиіс жне азаматтарды оларды тадау ыы шектелмеуі керек.
Жоарыда крсетілген алымдарды ебектеріні біраз блігі ескіріп те лгерген, йткені 2007 жылды 12 атарында «Жеке жне зады тлаларды тініштерін арау тртібі туралы» жаа за шыты [126]. 2007 жыла дейін азаматтарды тініштері Р Президентіні «Азаматтарды тініштерін арау тртібі туралы» 1995 жылы 19 маусымдаы №2340 за кші бар Жарлыымен реттеліп келді [90].
Жаа за жеке жне зады тлаларды ытарын, бостандытары мен зады мдделерін іске асыру жне орау масатында оларды тініштерін беру мен арауа байланысты оамды атынастарды реттейді. Заны ерекшелігі ол тек жеке тлалар емес, зады тлаларды да тініштерін арау тртібін реттейді. Таы бір лкен ерекшелік тініштерді арайтын субъектілер атарына мемлекетті атысуы жз процентті райтын не мемлекеттік тапсырыс жне (немесе) мемлекеттік сатып алу шарттарына сйкес тауарлар (жмыстар, крсетілетін ызметтер) сынатын, здеріні зыреттеріне сйкес жеке жне зады тлаларды тініштері бойынша шешімдерді арауа жне абылдауа ылы зады тлаларды осылуы.
Заны 1 бабында пайдаланылатын негізгі ымдарды анытамасы берілген. Бл те маызды, йткені бір біріне сас болып келетін ымдарды тжірибеде ажырату иындыа тсіп жатады.
Задаы терминдерді біріктіретін орта ым «тініш» термині. Бл ым Заны атауында орын алан. За бойынша «тініш» - «тінішті арайтын субъектіге немесе лауазымды тлаа жіберілген жеке немесе жымды жазбаша, ауызша не электронды цифрлы олтабамен расталан электронды жат нысанындаы сыныс, арыз, шаым, сауал немесе н осу». Демек, тінішті 5 нысаны бар болып шыты:
1) «сыныс» - адамны задарды жне зге де нормативтік ыты актілерді, мемлекеттік органдарды ызметін жетілдіру, оамды атынастарды дамыту, мемлекет пен оамны леуметтік-экономикалы жне зге де ызметі салаларын жасарту жніндегі сынымы;
2) «арыз» - адамны з ытары мен бостандытарын немесе баса адамдарды ытары мен бостандытарын іске асыруда жрдем крсету туралы тінішхаты не задарды жне зге де нормативтік ыты актілерді бзылуы, тініштерді арайтын субъектілерді, лауазымды тлаларды жмысындаы кемшіліктер туралы хабарлама не оларды ызметін сынау;
3) «шаым» - адамны зіні бзылан ытарын, бостандытарын немесе зады мдделерін алпына келтіру, лауазымды тлаларды засыз іс-рекеттерін немесе рекетсіздігін жою, сондай-а субъектілерді засыз шешімдеріні кшін жою туралы талабы;
4) «сауал» - адамны жеке немесе оамды сипаттаы ызыушылы туызатын мселелер бойынша апарат беру туралы тініші;
5) «н осу» - адамны мемлекет жргізіп отыран ішкі жне сырты саясата, сондай-а оамды сипаттаы оиалар мен былыстара з кзарасын білдіруі.
Осы ымдарды барлыын бір терминмен «тініш» деп айтуа болады.
За бойынша «тініш» ымы таы екі жадайда олданылады, натылап айтса:
1) «иесі бркемеленген тініш» - ол бойынша авторын белгілеу ммкін емес, олтабасы, оны ішінде электронды цифрлы олтабасы, арыз берушіні почталы мекен-жайы жо тініш;
2) «айта жасалан тініш» - бір тладан бір мселе бойынша кемінде екі рет келіп тскен:
осыны алдындаы тініш бойынша абылданан шешімге шаым жасалан;
егер брын жіберілген тініш келіп тскен уаыттан бастап белгіленген арау мерзімі тіп кетсе, алайда арыз беруші жауап алмаан болса, оны уатылы аралмааны туралы хабарланан;
осыны алдындаы тінішті арау жне ол бойынша шешім абылдау кезінде жіберілген баса да кемшіліктер крсетілген тініш.
Зада олданылатын келесі маызды ым «тінішті арау», яни субъектіні, лауазымды тланы тіркелген тініш бойынша Р занамасына сйкес з зыретіні шегінде шешім абылдауы.
тінішті арау алдында ол «абылданып», «тіркеліп», «есепке алынып», тиісті «субъектіге» жіберілуі тиіс. Осы ымдар да За мтінінде орын алан:
1) «тінішті абылдау» - субъектіні, лауазымды тланы жеке жне зады тлаларды тініштерін абылдау жніндегі іс-рекеті;
2) «тінішті тіркеу» - апаратты есепке алу жатында тінішті мазмны бойынша ысаша деректерді тіркеу жне келіп тскен рбір тінішке тіркеу нмірін беру;
3) «тінішті есепке алу» - тінішті абылдау жне арау жніндегі мліметтерді тіркеу жне оларды мемлекеттік ыты статистикалы есептілікте крсету;
4) «тініштерді арайтын субъектілер» (бдан рі - субъектілер) - мемлекеттік органдар, жергілікті зін-зі басару органдары, мемлекетті атысуы жз процентті райтын не мемлекеттік тапсырыс жне (немесе) мемлекеттік сатып алу шарттарына сйкес тауарлар (жмыстар, крсетілетін ызметтер) сынатын, здеріні зыреттеріне сйкес жеке жне зады тлаларды тініштері бойынша шешімдерді арауа жне абылдауа ылы зады тлалар.
Заны кші тініштер берген жеке жне зады тлалара, тініштерді арайтын субъектілер мен лауазымды тлалара олданылады.
Заны кші арау тртібі азастанны кімшілік ы бзушылы, ылмысты іс жргізу, азаматты іс жргізу туралы занамасында белгіленген жеке жне зады тлаларды тініштеріне олданылмайды.
Егер Р задарында згеше кзделмесе, мемлекеттік тапсырыс жне (немесе) мемлекеттік сатып алу шарттарына сйкес тауарларды (жмыстарды, крсетілетін ызметтерді) сынатын зады тлалар Заа сйкес аталан тауарларды (жмыстарды, крсетілетін ызметтерді) сыну мселелері бойынша тініштерді арайды.
Жеке жне зады тлаларды тініштерін арауа байланысты ыты атынастарды реттеуді алты негізгі аидасы белгіленген, олар:
1) задылы;
2) тініштерге ойылатын талаптарды бірыайлылыы;
3) жеке жне зады тлалар ытарыны, бостандытары мен зады мдделеріні саталуыны кепілдіктері;
4) тініштерді арау кезінде трешілдік кріністеріне жне уре-сарсаа салуа жол бермеу;
5) жеке жне зады тлаларды тедігі;
6) субъектілер мен лауазымды тлалар ызметіні тініштерді арау кезіндегі ашытыы болып табылады.
Зада арауа жатпайтын тініштерді тізімі берілген, олар:
1) мндай тініште дайындалып жатан немесе жасалан ылмыстар туралы не мемлекеттік немесе оамды ауіпсіздікке тнетін ауіп туралы мліметтер бар жне мемлекеттік органдарды зыреттеріне сйкес олара дереу жіберілуге тиіс жадайларды оспаанда, иесі бркемеленген тініш;
2) мселені мні баяндалмаан тініш.
Егер тінішті араусыз алдыруа негіз болан жадайлар кейіннен жойылса, субъект немесе лауазымды тла аталан тінішті айта арауа міндетті.
тініш, зыретіне тініште ойылан мселелерді шешу кіретін, субъектіге немесе лауазымды тлаа жіберілуі тиіс. Жеке тланы тінішінде оны тегі, аты, сондай-а алауы бойынша кесіні аты, почталы мекен-жайы, зады тланы тінішінде - оны атауы, почталы мекен-жайы, шыыс нмірі мен кні крсетіледі. тінішке арыз иесі ол оюы не ол электронды цифрлы олтабамен куландырылуа тиіс.
Шаым жасалан кезде іс-рекетіне шаым жасалып отыран субъектіні атауы немесе лауазымды тлаларды лауазымы, тегі жне аты-жні, тініш жасау себептері мен талаптары крсетіледі.
Субъектіге тікелей жазбаша тініш жасаан арыз берушіге тіркелген кні мен уаыты, тінішті абылдаан адамны тегі мен аты-жні крсетілген талон беріледі.
тініштерді процедуралы талаптары жеке жне зады тлаларды тініштерін абылдау, тіркеу жне есепке алу кезінде айын крінісін табады.
Зада белгіленген тртіппен берілген тініштер міндетті трде абылдануа, тіркелуге, есепке алынуа жне аралуа тиіс. тінішті абылдаудан бас тартуа тыйым салынады.
Жеке жне зады тлаларды тініштерін есепке алу ыты статистика жне арнайы есепке алу саласында з зыреті шегінде статистикалы ызметті жзеге асыратын мемлекеттік орган белгілеген тртіппен жзеге асырылады.
Жеке жне зады тлаларды тініштерімен жмысты йымдастыруды, абылдауды, тіркеуді жне есепке алуды жай-кйі шін субъектілерді басшылары мен лауазымды тлалар дербес жауаптылыта болады.
тініш жеке немесе зады тланы кілі арылы енгізілуі ммкін. кілдікті ресімдеу Р азаматты занамасында белгіленген тртіппен жргізіледі.
Жеке жне зады тлаларды жалпыа олжетімді апаратты жйелер арылы келіп тскен жне Р электронды жат жне электронды цифрлы олтаба туралы занамасыны талаптарына сйкес тскен тініштері Зада белгіленген тртіппен аралуа тиіс.
тініште ойылан мселелерді шешу зыретіне кірмейтін субъектіге немесе лауазымды тлаа келіп тскен тініш ш жмыс кнінен кешіктірілмейтін мерзімде бл туралы арыз берушіге хабарлана отырып, тиісті субъектілерге жіберіледі.
арау шін зге субъектілерден, лауазымды тлалардан апарат алу не жергілікті жерге барып тексеру талап етілмейтін жеке жне зады тланы тініші кнтізбелік он бес кн ішінде аралады. арау шін зге субъектілерден, лауазымды тлалардан апарат алу не жергілікті жерге барып тексеру талап етілетін жеке жне зады тланы тініші субъектіге, лауазымды тлаа келіп тскен кнінен бастап кнтізбелік отыз кн ішінде аралады жне ол бойынша шешім абылданады.
осымша зерделеу немесе тексеру жргізу ажет болан жадайларда, арау мерзімі кнтізбелік отыз кннен аспайтын мерзімге зартылуы ммкін, бл туралы арау мерзімі зартылан кезден бастап кнтізбелік ш кн ішінде арыз берушіге хабарланады.
тінішті арау мерзімін субъектіні басшысы немесе оны орынбасары зартады. Егер тініште баяндалан мселелерді шешу за мерзімді талап етсе, онда тініш тпкілікті орындалана дейін осымша баылауа ойылады, бл туралы кнтізбелік ш кн ішінде арыз берушіге хабарланады.
Р задарында тініштерді арауды зге де мерзімдері белгіленуі ммкін.
Субъектілер мен лауазымды тлалар з зыреті шегінде:
1) жеке жне зады тлаларды тініштерін объективті, жан-жаты рі уатылы, ажет болан жадайда оларды атысуымен арауды амтамасыз етеді;
2) жеке жне зады тлаларды бзылан ытары мен бостандытарын алпына келтіруге баытталан шараларды абылдайды;
3) арыз берушілерді оларды тініштерін арау нтижелері мен абылданан шаралар туралы хабарлайды;
4) арыз берушілерге оларды тініштері здеріні зыретіне сйкес баса субъектілерге немесе лауазымды тлалара арауа жіберілгені туралы хабардар етеді.
Мемлекеттік немесе замен оралатын зге де пияны амтитындарды оспаанда, тініштерді арау шін маызы бар актілер, жаттар мен баса да материалдар тініштерді тікелей арайтын субъектілерге немесе лауазымды тлалара кнтізбелік он бес кн ішінде беріледі.
Жеке жне зады тлаларды ытарына, бостандытары мен зады мдделеріне нсан келтіру, зады лденеше рет немесе рескел бзушылытар туралы тініштер субъект басшысыны тапсырмасы бойынша жергілікті жерге барып тексерілуі ммкін. тініштерді арау нтижелері бойынша келесі шешімдерді бірі абылданады:
1) тінішті толы немесе ішінара анааттандыру туралы;
2) мндай шешім абылдауды негіздей отырып, тінішті анааттандырудан бас тарту туралы;
3) тінішті мні бойынша тсінік беру туралы;
4) тінішті арауды тотату туралы.
Бір тланы мддесі шін бір мселе бойынша бірнеше тініш келіп тскен кезде бірінші тініш негізгі тініш ретінде тіркеледі, ал кейінгілері негізгі тінішке оса тіркеледі жне бірінші тініш келіп тскен кннен бастап есептелетін белгіленген мерзім шегінде оларды шешуді нтижелері туралы арыз берушілерге хабарлана отырып, бір тініш ретінде аралады.
тініштерге берілетін жауаптар Р занамасына сілтеме жасай отырып, мазмны бойынша негізделген жне длелді, мемлекеттік тілде немесе тініш берілген тілде болуа, арыз берушіні абылданан шешімге шаым жасау ытарын тсіндіре отырып, оны длелін жоа шыаратын немесе растайтын наты деректерді амтуа тиіс.
андай да бір сынымдар, талаптар, тінішхаттар, тініш айтулар болмаан кезде тініштер назара алынады жне оларды субъектіні басшысы немесе оны орынбасары іске жабады.
Егер айта жасалан тініштерде жаа длелдер немесе жаадан аныталан мн-жайлар келтірілмесе, ал осыны алдындаы тінішті материалдарында тексеруді егжей-тегжейлі материалдары бар болса жне арыз берушілерге белгіленген тртіппен жауаптар берілсе, тініштерді арау тотатылады.
тініштерді арауды тотату туралы шешімді субъектіні басшысы немесе оны орынбасары абылдауа ылы.
Лауазымды тлаларды іс-рекеттеріне (рекетсіздігіне), сондай-а субъектіні шешімдеріне баыныстылы тртібімен жоары тран лауазымды тлаа немесе субъектіге, жеке немесе зады тлаа тиісті субъектіні немесе зады тланы іс-рекет жасааны не шешім абылдааны туралы белгілі болан кезден бастап, ш айдан кешіктірілмей шаым беріледі. Шаым беру мерзіміні тіп кетуі субъекті немесе зады тла шін шаымды араудан бас тартуа негіз болып табылмайды. Шаым беру мерзіміні тіп кету себептері шаымды мні бойынша арау кезінде аныталады жне шаымды анааттандырудан бас тартуа негіздерді бірі болып шыуы ммкін.
Жоары тран лауазымды тла немесе субъект болмаан не арыз беруші абылданан шешіммен келіспеген жадайда арыз тікелей сота беріледі.
Мемлекеттік органдарды, жергілікті зін-зі басару органдарыны басшылары жне оларды орынбасарлары айына кемінде бір рет тиісті мемлекеттік органны басшысы бекітетін абылдау кестесіне сйкес азаматтарды жне зады тлаларды кілдерін, оны ішінде осы органдарды ызметкерлерін жеке абылдауды жргізуге міндетті.
абылдау белгіленген рі жеке жне зады тлаларды назарына жеткізілген кн мен саатта жмыс орны бойынша ткізілуге тиіс.
Егер тінішті лауазымды тла абылдау кезінде шеше алмаса, ол жазбаша нысанда баяндалады жне онымен жазбаша тініш ретінде жмыс жргізіледі.
тініш берген жеке не зады тланы:
1) з тінішін растау шін осымша жаттар мен материалдар беруге не оларды талап ету туралы срауа;
2) тінішті арайтын адама длелдерін тсіндіруге;
3) зіні тінішін арауа байланысты материалдармен танысуа, егер бл баса тлаларды ытарын, бостандытарын бзбайтын болса, тінішті арауа атысуа;
4) абылданан шешім туралы жазбаша немесе ауызша нысанда длелді жауап алуа;
5) егер залал тініштерді арауды белгіленген тртібін бзуды салдарынан болса, оны теуді талап етуге;
6) лауазымды тлаларды іс-рекеттеріне (рекетсіздігіне) не тініш бойынша абылданан шешімге шаым жасауа;
7) тінішті арауды тотату туралы тінішхат беруге ыы бар.
Субъектілерді, лауазымды тлаларды:
1) тініштерді белгіленген тртіппен арау шін ажетті апаратты сратуа жне алуа;
2) крінеу жалан мліметтерден тратын тініштерді тексеруге байланысты тартан шыындарды ндіріп алу туралы сота жгінуге ыы бар.
Субъектілер мен лауазымды тлалар:
1) Зада белгіленген тртіппен рі мерзімде жеке жне зады тлалардан тініштер абылдауа жне оларды арауа;
2) зады жне негізделген шешімдер абылдауа;
3) абылданан шешімдерді орындалуын баылауды амтамасыз етуге;
4) жеке жне зады тлалара абылданан шешімдер туралы жазбаша нысанда не электронды жат нысанында хабарлауа;
5) жеке тлаларды, соны ішінде зады тлаларды мддесін танытушы тлаларды, оларды отбасы мшелерін субъектілерге жне лауазымды тлалара оларды ызметін сынап не ытарын, бостандытары мен зады мдделерін орау масатында тініш беруіне байланысты удалауды жолын кесуге;
6) шаымдарды іс-рекеттеріне (рекетсіздігіне) шаым жасалып отыран лауазымды тлаларды арауына жібермеуге;
7) олара атысты мселені объективті шешуге мдделілік білдірмейді деп пайымдауа негіз болан адамдара тексеру жргізуді жктеу жадайларын болызбауа;
8) тініш берген немесе оны мддесі шін тініш берілген адама жеке жне зады тлаларды зиян келтіретін тінішіне жол бермеуге;
9) жеке тлаларды, соны ішінде зады тланы мддесін танытушы тлаларды келісімінсіз оларды жеке мірі туралы мліметтерді немесе мемлекеттік не замен оралатын зге де пияны райтын мліметтерді жария етпеуге; жеке тланы жеке басы туралы тінішке атысы жо деректерді аныталуына жол бермеуге;