Адамны зін зі орау ыы маызды соттан тыс орау механизмі 5 страница
1) халыаралы ы адам ытары мен бостандытарыны жарастылыстан пайда болуын крсететін жне лемдегі барлы ыты жйелерге сйкес келетіндей тла ытарыны нерлым мбебапты лгісін даярлауа мтылады. Бл баыт негізгі ытар мен бостандытарды бекітетін нормаларды рылуын, оларды бзылуы шін жауапкершілікті амтиды, сондай-а бл нормаларды лтты занамаа трансформациялануын мемлекеттерді мойнына жктейді. рине, адам ытарыны халыаралы лгісі (стандарттары) жаа ытар мен бостандытар арылы толытырылып немі эволюцияда болады;
2) жоарыда аталан стандарттарды жзеге асырылуын амтамасыз етуге, оны ішінде халыаралы жауапкершілік пен халыаралы мжбрлеу арылы, баытталан халыаралы механизмдерді ру талпынысы [99, 478 б.].
Тжірибе крсететіндей адам ытарын орау саласындаы халыаралы ынтыматасты бірінші баыт бойынша біраз жерге барып алса, екінші баыт шеберінде лкен жетістіктерге ие бола алмай отыр.
Мны себебін Т.К.Ерджанов мыдаан жылдар бойы адам ытарыны мемлекеттерді ішкі зырына кіргендігімен жне бл салаа халыаралы ы билігіні таратылуыны мемлекеттерді кпшілігімен птамайтынынан креді.
Жоарыдаылара атысты Т.К. Ерджанов аталмыш салада шешімін таба алмай отыран бірнеше маызды мселелерді атап, оларды тек ы саласында ана емес, сонымен атар саясат, идеология, экономика жне баса да салаларда орын алып отыранын крсетеді. Ол мселелер келесі:
1) адам ытары мен бостандытарыны мбебапты лгісін ру жекелеген мемлекеттер мен халытарды тарихи, мдени, діни жне лтты алуан трлілігін ескеруді талап етеді. Мндай айрыша проблема халыаралы ыты баса салаларында кездесе бермейді. Жекелеген ытарды жзеге асыру ммкіндігі ртрлі оамдарда трлі ндылыа ие болуы ммкін. Жеке, мемлекеттік жне оамды мдделерді араатынасы мен оларды иерархиясы жніндегі мселені шешілуі бойынша да мемлекеттер кзарастарыны тбегейлі айырмашылытары болуы ммкін.
Сонымен атар, адам ытары саласындаы жалпы танылан стандарттарды дайындау шін мемлекетті экономикалы даму дегейіні, оны жарияланан тла мртебесін тура маынада тлеуге дайындыыны маыздылыы ерекше жне бл тек леуметтік жне экономикалы ытара ана атысты емес, оны біратар саяси жне, тіпті, жеке ытара да атысы бар. Адамны лайыты оршаан ортаа ыы, ана тілін пайдалану жне таы біратар ытары тек мемлекетті уатты ішкі саясаты шеберінде жне кп шыын шыару кезінде ана іске асырыла алады. Осыан атысты тла мртебесіні барлы мемлекеттермен танылан стандарттарыны зі жзеге асырылуы жаынан дегейі ртрлі;
2) адам ытарын орау – идеологиясы тамырын тереге жіберген халыаралы ы саласы. Мемлекеттер адам ытары шін крес ранын здеріні геосаяси мдделеріне жету шін жиі олданады, атап айтанда – егеменді мемлекетті ішкі істеріне араласу, экономикалы санкцияларды енгізу, аймаа скерін кіргізу шін жне т.с.с. Тжірибе крсетіп отырандай кейбір мемлекеттер адам ытарын орауды себеп ылып саяси жне скери ысымды тадаулы трде олданады. Мндай екі шты саясат адам ытары мен бостандытарыны оралуын нсыздандырады, оларды саяси крес ралына айналдырады. Адам ытарыны халыаралы оралуын идеологиялы сипаттан айыру мселесі – шешімін таппай бл саладаы халыаралы ынтыматастыты ммкін ылмайтын басты міндеттерді бірі;
3) халыаралы ыты бл саласыны таы бір лкен мселесі – жалпы танылан стандарттарды жзеге асыру бойынша тиімді механизм ру. Бл мселені адам ытарыны халыаралы ыына тн бір асиетіне байланысы бар: оны нормалары мемлекеттерге арналанымен, тпкілікті лтты ыты жйелер субъектілеріні мртебесін амтамасыз етуге баытталан. Яни, халыаралы ы индивидтерді ытары мен бостандытарын жариялай отырып, оларды мртебесіне тікелей ыпал крсете алмайды. Мндай ыпал лтты ы арылы, яни жанама сипата ие жне халыаралы ы нормалары ішкі ы нормаларына трансформациялануы кезінде оларды клемі мен ыты мазмны тбегейлі згеруі ммкін.
Жалпы аланда, Т.К.Ерджановты пікірі бойынша адам ытары мен бостандытарын жалпылай рметтеу халыаралы аидасыны «позитивті міндеттеуші» сипаты бар, йткені ол мемлекеттерді белгілі-бір рекеттерден бас тартудан емес, керісінше ондай рекеттерді жасауа, шараларды олдануа міндеттейді, ал бл болса рашанда иын болатыны сзсіз [107, 479-481 бб.].
Халыаралы ы саласындаы адам ытарын орау мселесіне атысты даулы сауалдарды келтірген себебіміз – мселені крделілігін крсету масаты еді. Ал адам ытарыны халыаралы ыы деген сала бар ма лде жо па, ол алыптасып лгерді ме лде алыптасу стінде ме деген пікір-таласа араласпаймыз, йткені бізді масатымыз баса, яни халыаралы ы шеберіндегі адам ытарын орау бойынша рекет ететін механизмдерді шолып шыу.
Е алдымен адам ытары мен бостандытарын халыаралы сотты орау механизміне ысаша шолу жасап кеткен жн.
Адам ытары мен бостандытарын халыаралы сотты орау механизмдері.
Б Жарысыны 33-бабына сйкес мемлекеттер арасындаы дауларды шешу ралдарыны бірі ретінде сот процедурасы аталан [109]. Белгілі ресейлік загер-алым Г.В.Игнатенконы пікірі бойынша сотты процедура тек мемлекетаралы дауларды шешу кезінде ана емес, крделі халыаралы-ыты проблемаларды тсіндіру, адам ытары мен бостандытарыны халыаралы стандарттарын амтамасыз ету, оны ішінде оларды жеке арыздарын арау, сондай-а халыаралы ылмыстарды жасаан тлаларды ылмысты удалау кезінде де олданылады [110, 202 б.].
Бгінгі кні адам ытары мен бостандытарын ораумен айналысатын келесі халыаралы сот органдарын атап шыуа болады:
1) Адам ытары бойынша Еуропалы Сот (Еуропа Кеесі шеберіндегі сот органы);
2) Адам ытары бойынша Америкааралы Сот;
3) Брыы Югославия бойынша Халыаралы трибунал;
4) Руанда бойынша Халыаралы Трибунал;
5) Халыаралы ылмысты сот.
Аталан халыаралы сот органдарыны з ерекшеліктері бар:
біріншіден, адам ытары мен бостандытарын ораумен траты трде айналысатын тек бірінші болып келтірілген екі сот органы;
екіншіден, соы болып крсетілген ш сот органы тек халыаралы ылмыстарды арау мселесімен айналысады;
шіншіден, соы ш сот органыны ішінен тек Халыаралы ылмысты сот ана траты орган болып табылады, ал Руанда мен брыы Югославия бойынша Трибуналдар ad hoc сот органдары болып табылады, яни олар з міндеттерін орындааннан кейін ызметін тотатып, таратылады.
мбебапты дегейде адам ытары мен бостандытарын ораумен айналысатын траты халыаралы сот органы жо.
Халыаралы сотты емес, яни соттан тыс орау механизмдері адам ытарын ораумен айналысатын ртрлі халыаралы органдарды ызметі арылы крініс табады. Бл механизмдерді жанжаты талдауын Д.И. Нурумов пен С.Ж. Айдарбаевты [111] диссертациялы зерттеулерінен кездестіруге болады. Мысалы, Азаматты жне саяси ытар туралы Халыаралы Пактіні осымша Хаттамасында Пакті негізінде рылан Адам ытары туралы халыаралы Комитетті мемлекет шін міндетті юрисдикциясы танылады жне осы Хаттамаа осылан мемлекеттерді азаматтары з кіметіне арсы шаымарыздарын Комитетке жолдай алады, ал Комитет осы арыздарды арау нтижесінде мемлекет шін міндетті шешім абылдайды [112]. кінішке орай бл Хаттамаа азастан осылмай отыр. С.Ж. Айдарбаев крсететіндей азастан бгінгі кні халыаралы баылау функцияларын атаратын органдарды ран бірдебір жатты зі шін міндетті деп есептемей отыр. Мысалы, 1965 жылы Нсілдік кемсітушілікті барлы нысандарын жою туралы Халыаралы конвенцияны 14 бабы негізінде арнайы Нсілдік кемсітушілікті жою бойынша Халыыралы Комитет рылып, оны міндетті юрисдикциясына мемлекеттер блек келісімін беру керектігі айтылан еді [113]. Біра азастан бл Конвенцияа осыланымен оны 14 бабында айтылан жеке тлалара шаымдану ыын беру масатында з келісімін бермей келе жатыр. Мндай саясат жеке тлалара халыаралы органдара шаымдану ыын беретін барлы халыаралы конвенциялар бойынша орын алып келе жатыр.
Демек, бізді елімізді азіргі саясаты белгілі бір згертулерді талап етеді деп ойлаймыз. азастан азаматтарына халыаралы органдара шаымдану ыын беретін кез келді деген ойдамыз. Мндай шара елдегі адам ытары мен бостандытарын сатау мселесін лдеайда жоары дегейге ктеріп тастайтынына ешбір кмн жо. Бл шін тек мемлекетті саяси еркі керек, одан баса азастан алдында бірде бір кедергі жо.
Сйтіп бгінгі кні ішкімемлекеттік соттан тыс орау механизмдері халыаралы дегейдегі сотты емес механизмдермен штаса алмай отыр. Бл болса адам ытары мен бостандытарын сатау режимін лсіретуде деген пікірдеміз.
Орытынды
Сонымен магистрлік жмысты нтижелерін тйіндейтін болса тмендегідей орытындылара келеміз.
Адам ытары мен бостандытары маызды боландытан, оларды орау механизмдеріні тиімділігін жетілдіру де маызды мселе болып табылады. Адам ытарын орауа баытталан ыты нормаларды арастыру барысында мемлекетті тла ытарын орау ісінде сотты орауа назар аударып, соттан тыс орау ммкіндіктеріне кп кіл бле бермейтіні байалады. Ал адам ытары мен бостандытарын тиімді орау шін сотты механизмімен бірге соттан тыс орау механизмі де з дамуын тауып отыруы керек. Осы екі механизмі бірдей тиімді ызмет істеген кезде ана аталан тиімділікке ол жеткізілуі ммкін.
Бізді ойымызша, адам мен азамат ытары мен бостандытарын орау ралдары белгілі орта жйені райды. Осы жйе, з кезегінде, екі бліктен трады, олар:
1) адам ытарын сотты орау механизмі;
2) адам ытарын соттан тыс орау механизмі.
Жалпы диссертацияны дайындау барысында тадалан зерттеу объектісіні, яни азастандаы адам ытарын орауды соттан тыс механизміні маыздылыы мен крделілігі байалды.
Магистрлік зерттеуде е алдымен соттан тыс орау механизміні басты объектісі болып табылатын конституциялы ытар мен бостандытар мселесіне кіл блінді. Осы мселені арастыру барысында конституциялы ытар мен бостандытар барлы жадайларда негізгі ытар болып табылатына аныталды. Ал тланы негізгі ытары мен бостандытары болса, з кезегінде, тек конституциялы ытар мен бостандытардан ралмайды, оларды рамына халыаралы ыты актілерде бекітіліген ытар мен бостандытар да кіреді деген тйінге келдік.
Халыаралы жаттарды барлыына осылмай, олара ішінара атысушы мемлекеттерде адам ытарыны барлы кешені амтамасыз етілмейді. Осындай мемлекеттер шін адамны конституциялы ытары жніндегі мселе аса маызды болып табылады. Мндай мемлекеттерді адам ытары бойынша негізгі халыаралы актілерге атыспауы жадайында аталан кемшілік тланы е маызды ытарыны конституциялы ытар мен бостандытар жйесімен нерлым ке амтылуы арылы телуі тиіс. Мндай мемлекеттерді атарына азастанды да жатызуа болады.
Жмыста азастандаы адам ытарын соттан тыс орау механизміні тсінігі мен оны райтын элементтері талдауа алынды. Талдау нтижесінде адам ытарын соттан тыс орау механизмі ретінде соттан баса мемлекеттік органдара жгіну арылы (немесе осы органдарды ызметі арылы), сондай-а ыы бзылан субъектіні з рекеттері арылы, бзылан субъективтік ытарды алпына келтіру тртібін тсіну керек деген анытама сынылып отыр.
Адам ытарын соттан тыс орау механизміні, з кезегінде, екі трлі тсінігі бар: ке жне тар маынадаы тсінігі.
Ке маынадаы тсінік бойынша бл механизмге кез-келген зыретті мемлекеттік органны жне жеке адамны рекеттері жатызылады.
Тар маынадаы тсінік бойынша адам ытарын соттан тыс орау механизмі деп – тек кімшілік, яни, атарушы билік органдары арылы жзеге асырылатын тртіпті тану керек.
арастыран механизміні элементтерін саралау барысында тиісті нтижелерге ол жеткізілді. Натылап айтанда, адам ытары мен бостандытарын орауды соттан тыс механизмі трт элементтен трады деген орытындыа келдік, олар:
орау объектісі (адам ытары мен бостандытары);
орау субъектілері (мемлекеттік органдар; оамды йымдар; адамны зі);
орауды ыты жне фактілік негізі;
орауды нысаны (формалары).
Осы элементтерді ішінен орау субъектісіне атысты адамны зін зі орауы ерекше ызыушылы туызды, йткені арнайы дебиеттерде адам мен оамды йымдарды бліп екі трлі субъектілер ретінде крсетіп жатады. Біра, бізді ойымызша, адамны оамды йымдара жгіну арылы з ытарын орауы оамды йымны субъектілігін емес, адамны зіні іс-рекеттері арылы жзеге асырылатынын крсетеді. оамды йымдарды ерекше бліп крсететіндігі – бл йымдар арылы жымды орау жзеге асырылады. Мысалы, ереуілге шыу адамны жеке ыы боландыымен, оны жалыз адам жзеге асыра алмайды, йткені ереуіл жымды орау нысаны. Яни оамды йымдар адамны зін зі орау рекеттеріні ралы деуге болады.
Біра бл мселені екінші жаы да бар жне ол ы ораушы оамды йымдара атысты болма. Мысалы, ардагерлер йымдары з мшелеріне кмек крсетумен айналысады жне кп жадайларда бл мшелер з йымына тініш те жасамайды. Яни йымны зі, ішкі белгілері бойынша орауды талап ететін мшелерін тадап, олара кмектеседі. Мндай жадайда ыы орауа алынан адамны рекеттері талап етілмейді, барлы белсенді рекеттерді жасайтын оамды бірлестік. Сондытан болар, осындай жадайларды ескере отырып, дебиеттерде оамды йымдар мен адамны зі соттан тыс орау механизміні блік субъектілері ретінде арастырылатыны. Бізді пікіріміз бойынша, оамды бірлестіктерді аталмыш механизміндегі субъектілігіне аралас тсіл олдану керек, яни кейбір жадайларда оларды субъекті деп тануа болады да, ал таы бір жадайларда ондай танудан бас тарту керек.
азіргі кезде азастандаы адам ытарын орауды соттан тыс механизмі белгілі бір ттас жйені рай алмай отыр. Соттан тыс орау механизміне жататын нормалар ртрлі ы салаларында, трлі масаттарды кздеп абылданып жатады. Бл нормаларды зара йлесімділігі лі де жетіспейді. Аталан кемшіліктер жалпылай аланда бкіл отанды занамаа тн. Ж.У. Тлембаева айытпашы, азастанды занаманы жадайы соы он жылды ішінде алымдар, тжірибе ызметкерлері, баралы апарат ралдары жне халы тарапынан немі сына шырап отыр. Негізгі кемшіліктер: занаманы жйесіздігі, оны ішкі айшылытары жне нормативтік ыты актілерді шектен тыс кп болуы [114, 65 б.].
Сондытан осыларды белгілі бір жйеге келтіру шін кодификация жмысын жргізіп, арнайы «азастан Республикасы азаматтарыны ытары мен бостандытарын соттан тыс орау туралы» за актісін абылдау керек деген сыныс жасалды. Шынымен де, сотты орау механизмі ттас жйені райтынын, оны зіні наты белгіленген процедуралары бар екендігін, сот органдарыны жйеге келіп рылатынын ескерсек, бл механизміні ттастыына ешкім кмн келтіре алмайды. Ал соттан тыс орау механизмдері болса субъектілеріні ртрлі болуына байланысты (олар бір жйені рамайды, мысалы, прокуратура, Президент жанындаы Адам ытары жніндегі Комиссия, Укіл немесе адамны зі), ртрлі процедураларды олдануына атысты жне т.т. осындай фактораларды болуы бл механизміні жйелендірілмегенін аартады. Осы факторларды болуына арамастан бл механизм белгілі бір жйеге келтіруді талап етеді жне бл мселе арнайы за актісі арылы шешілуі ммкін.
Соттан тыс орау механизміне тиесілі кейбір субъектілер халыаралы ауымдастыты назарында болып отыр. Ол адам ытары жніндегі Укіл мен мемлекеттік органдар жйесінде рылан жне адам ытарын ораумен айналысатын органдар (мысалы, Президент жанындаы Адам ытары бойынша Комиссия). Олар адам ытарын орау мен ынталандыру бойынша лтты мекемелер деп аталады.
Халыаралы жаттарда аталатын жне соттан тыс орау механизміні маызды блігін райтын «адам ытарын орау мен ынталандыру бойынша лтты мекеме» дегеніміз – Конституция не за негізінде рылатын, ызметі мемлекетке туелді емес, негізгі баыттары адам ытарыны бзылу жадайлары жнінде уатылы хабардар бола отырып, олар жнінде толы малматтара ол жеткізіп, ы бзушылытарды тотату масатында тиісті мемлекеттік органдара хабарлап, ал ажетті шаралар абылданбай жатса жртшылы кмегіне сйену арылы жадайды тзеуді кздейтін кеесуші-аылдасушы орган. Квазисотты кілеттіктерге ие болан лтты мекемені негізгі масаты тараптарды бітімге алып келу немесе жадайды зыретті мемлекеттік органны арауына жолдау болып табылады. Бл анытама тиісті халыаралы жаттарды талдау нтижесінде тжырымдалды.
азастан ішіндегі соттан тыс орау механизмдері халыаралы дегейдегі сотты емес механизмдермен штастыын таба алмай отыр. Мны негізгі себебі мемлекетті жргізіп отыран саясаты деген тйінге келдік. Осыан байланысты азастанны сырты саясатына белгілі бір згерістер енгізу ажеттілігін сынып отырмыз. Егер мемлекет ішіндегі соттан тыс орау механизмдері халыаралы механизмдермен штасса, азастандаы адам ытарын орау режимі кшейе тсетіні сзсіз. Бл орытынды халыаралы ыты актілерді талдау негізінде пайда болды.
Бл баытта Елбасы зіні азастан халына жолдаан ндеуінде наты мселені былай деп айындап берген болатын: «Мемлекеттік институттар жмысын жетілдіру. лемні дамыан 30 еліні атарына мтылыс кезінде бізге адал бсекелестік, ділеттілік, заны стемдігі жне жоары ыты мдениет ахуалы ажет. Мемлекетті кіметтік емес сектормен жне бизнеспен зара іс-имылыны жаартылан тсілдері керек. За алдындаы тедік ы тртібіні шынайы негізі болуа тиіс.
Сот жйесі іс жзінде ашы жне олжетімді, арапайым жне барлы дауды тез шеше алатындай болуа тиіс. Барлы ы орау жйесі жмысыны сапасын арттыру ажет. Зор кілеттілік пен ы иеленген шенділер мінсіз мінез-лымен жне жоары ксіби дегейімен ерекшеленуге тиіс» [115].
Жалпы аланда адам ытарын соттан тыс орау механизмін зерттеу жмысы азастанды ы ылымында лі де жетіспейді. Сотты механизмін зерттеуге арналан ылыми ебектерді саны осы кнні зінде оншаты болса, соттан тыс орау механизміне арналан бірде бір арнайы зерттеулер тым аз. Бізді магистрлік зерттеу осы кемшілікті орнын толыымен толтыра алмайды, йткені адам ытарын соттан тыс орау механизмі лкен, крделі салааралы, кешенді институт болып табылады жне жан-жаты зерттеуді талап етеді. Бізді сынып отыран жмысымыз осы институтты кеінен зерттеу ажеттілігіне ой салады деген міттеміз.