Шкрім дайберділы

Азаты XX асырдаы мдениеті

азаты XX асырдаы мдениеті. Абайдан басталан аза мдениетіндегі ты сарын XX асырды бас кезінде ары арай жаласты. аза мдениеті XX асырды рі мітпен, рі тілумен арсы алды. Дниежзілік техникалы жне демократиялы прогресс Азия орталыына да жете бастады. лтты идея темір тордаы халыты толандырып, оны азатты шін кресуге мтылдырды. рине, лт-азатты креске бкіл Ресей империясын амтыан революциялы жне реформалы озалыстар да серін тигізді. Алайда азастандаы толулар тек орыс революционерлеріні ыпалымен болды деу жаса пікір. Бірде-бір ресейлік саяси йым мен белгілі айраткерлер империяны таратып, баса лттара азатты перу туралы мселе ктермеді. Социал-демократтарды здері Шыыс халытарыны оянуына панисламизм, пантюркизм айдарын таып, кдіктене арады. Мселе, сонымен бірге Ресейді халытары р трлі ркениеттерге жататындыында. Батыс христиандарына жаын эстондар мен араб-парсы леміне тбірлес збек, азатарды арасында орта мдени негіз тым аз еді. зіне туысан халытардаы сияты азастандаы мдени айтадан жаыру орыс экспансиясына арсы шыудан басталды. XX асырды басында азатан шыан алашы саяси айраткерлерді бірі Міржаып Дулатов аза халыны манифесі — «Оян, аза!» леін жариялады. Ол тыш рет халыты ашы креске шаыран ран тастады: «азастаннан болан социал-демократтара бір ауыз сз айтамын: Еуропаны пролетариясы шін анды жас тгуііз пайдалы, біра з халыыз азаа арты назар салыыз, орысты ара халыны кнелтуі ауыр, сонда да алды ашы. аза халы алты миллионды бір лы тайпа бола трып, баса халыа араанда жрдемсіз азып-тозып кетер». (Оян, аза! 10-бет). Міржаып саяси мселелермен оса з шыармасында аза мдениетін тйытан шыаратын жолдар іздейді. Е алдымен мдени тоырауды себебін М. Дулатов бодандытан креді. Екі асырды арасында аза мдениетінде пайда болан бір былыс кейін ріс алан маргиналдыты кбеюі. Бл жерде гіме лтты мдениеттен алыстап, стемдік етіп отыран жат ркениетке ызмет еткендер туралы болып тр. Болыстар мен тілмаштар, кімшілікті маайындаы неше трлі пысытар кптеген жадайларда «мгрттік» асиеттерге ие болып, лтты мдениеттен ол зе бастады.

Лихан Бкейханов

Екі асыр арасында азаты лтты санасыны оянуына лкен сер еткен тланы бірі — лихан Бкейханов. Ол аза хандарыны тікелей рпаы, лт-азатты озалысты жетекшісі, азаты алашы саяси партиясыны басшысы, азаты бірінші лтты кіметі — Алашорданы ксемі еді. лихан Бкейханов сан ырлы оамды ызметтерімен бірге азаты рухани мдениетін алашы зерттеушілерді атарында танымал. Ол Абайды шыармашылыы туралы тыш мааланы жариялады, аза эпосы мен фольклоры жнінде лі кнге дейін алымдарды зіні ой тередігімен та алдыратын ебектер жазды. Соларды ішіндегі ндысы — 1899 жылы «Тркістан ведомое тыларында» жарияланан «ырызды «обыланды» аызындаы йел» атты ебегі еді. лиханны бл жерде ктеріп отыран мселесі брыны азаты рухани мдениетіні бай мраларына байланысты. Аталан аызда мсылманды дін мен ежелгі тірілік тсініктерді арым-атынасы, кшпелілер мдениетіне тн ана мен йелді астерлеу, ел намысын пендешіліктен жоары ою т.б. мселелері талыланады. Шексіз сахара аза мдениетін кптеген жылдар бойы сырты жаулардан ораштап, зіндік ерекшеліктерін сатауа себебін тигізді. Длей далада тек жз бен руа блінген ттас ауым ана мір сре алатын еді. ысаша айтанда, лихан мен Міржаып, Ахмет Байтрсынов пен Мажан Жмабаев, Жсіпбек Аймауытов пен Слтанмахмт Торайыров секілді алашты арыстары з кресінде халыны асырлы мрасынан ашанда кш-уат алып отырды.

Шкрім дайберділы

азаты рухани мдениеті мен менталитетінде шпес із алдыран алып тланы бірі — Шкрім дайберділы. Оны шыармашылыыны негізгі таырыбы мораль философиясы мен мдениет ілімін амтиды. Шкрім Абайды немере інісі жне лы аынны мрасына сйенген. Ол арнайы оу орнында оымаса да, араб, парсы, орыс, шаатай тілдерін з бетімен йреніп, сол тілдердегі шыармалардан дала ойшылы трысынан ой орытан. Абай сияты Шкрім де аза елін алай ркениетті, мдениетті елдер атарына осамын деп талпынады. Оны ойынша, бл азаматты теуді басты шарты туан елді бкіл тарихи мдени ндылытарын жоалтпай, оларды заман талабына сйкес олдану. Шкрімні рухани ізденісінде ежелгі са-трік заманынан алыптасан арышты дниетаным ерекше орын алады. Тірі, Нр, Кн, Табиат — ол шін асиетті, киелі ымдар. аза мдениетінде брыннан келе жатан идея — жанны мгілігі. л-Фараби мен ожа Ахмет Иассауи, Абай мен Мажан жалпы Шыыс ламалары бойынша, адамны дниедегі тіршілік ету маынасы жанны мгілігімен айындалады. йтпесе мір мазмны жануарлы кн круден алыс кетпек емес. лем мен адама баыт беретін жол крсетуші, мгілік пен шексіздікті кепілі — Нр. Оан адамны жай аылы жетпейді, оны аару, тсіну, жан дниемен абылдау ажет. тпелі мірден мгілікке (фниден баиа) кшу, баса сзбен айтанда, бл дниеден кету дегеніміз адам жаныны Нра осылуы. «Жан, — дейді Шкрім, — мені айтанымдай баста бар болса, тран денесі орын болуа жарамаан со, денеден шыанда біржола жоалып кетпейді. р ана згеретін болса, брыннан бар жанны жоалуына тк длел жо. Олай болса бір трге тсіп барлыты ішінде бар болып жреді». (ш аны. — лем, 39-бет). Осы негізгі шыармасын Шкрім за дайындытан со жазан жне ол Жаа замандаы аза ксіпой философиясыны алашы туындысы болып табылады. Бл шыармада айтылан ойларды сыры мен астарлы атпарлары мол. Батыстаы материализм жне идеализм трізді екі аныпен Шкрім шектелмей, з жолы — шінші аныты сынады:

Ебекпенен, рнекпенен

нер ойа тоылса,

Жайнар кіл, айнар мір

Ар ілімі оылса.

Яни, басты мселе — ар ілімі, моральды тірегінде. Кдімгі этиканы Шкрімні «ар ілімі» деп атауында да лкен мн бар. Себебі оны негізгі категориясы, мдениеттілікті тірегі — ждан. Бл категорияны тсіну шін Шкрімнен зінді келтірейік: «рине, жаны лген со тазарып, жоарылайтынына нанан кісі уанышта болып, жоалуына нанан кісі кініште болып біржола жоалмады-ау деп лсе керек. Жне ждан, совесть жанны тілегі екеніне нанан кісі иянат ыланына атты кейіп, жасылы ыланына жете уанса керек. Олай болса нанбай, ждан, совесть р ана крініс шін адамдыа лайы деген кісіге жасылы, иянатты кп айырмасы жо болса керек. зін білдірмеуді айласын тапса боланы, себебі лген соы жан міріне нана алмай ждан, совесть, жан екі мірге бірдей керек таяныш екеніне нана алмаан кісіні жрегін ешбір ылым, нер, ешбір жол, за тазарта алмайды. Егер бір адам жанны лген соы мірі мен ждан соны азыы екеніне бден нанса, оны жрегін еш нрсе арайта алмайды. Адам атаулыны бір бауырдай ылып, екі мірді де жасылыпен мір сргізетін жалыз жол осы мсылман жолы сияты. Кейбір діншілдерді орлыа тсіріп жрген шата дін, жалаулы, йтпесе Жаратушыда білім бар, лген со да бір трлі жан тіршілігі бар. Жан екі мірде де азыы — ждан, совесть деумен еш нрседен кемдік крмейді. Тіпті бл жоарылауды е зор жардамы ш аны дегенім осы». (ш аны. — Элем, 44— 45-бет). Шкрімні жданы біз жоарыда айтан, ежелгі гректегі «каллокагатия», И. Кантты «кесімді императив» ымдарымен астас. ждан дегеніміз — ынсап, ділет, мейірім.

Кеес мдениеті

аза кеес мдениеті туралы гіме еткенде оны тарихи ерекшеліктері мен зіндік белгілеріне тоталып ткен жн. Егер брыны аза мдениетін дстрлік ркениет деп бааласа, онда тоталитарлы жйеде лтты негіздерді жойып жіберуге баытталан болышевиктік шараларды ескеру керек. «Тадыры орта жаа ауым», «тарихта брын болмаан адамдарды жоары бірлестігі — кеес халы», сондай-а, «мазмны пролетарлы жне трі лтты социалистік мдениет» рандарын басшылыа алан идеологтар мен саясатшылар рухани мдениетті тамырына балта шапты. Ерте заманны зінде ататы Аристотель мазмн мен форманы бірлігін длелдесе, революционер марксистер мдениеттегі лтты мазмнды бекерге шыарды. Шын мнінде, е алдымен, мдени туындыны мазмны лтты болып табылады. йткені мдени айраткерлер з шыармашылыында натылы лтты ккейкесті мселелерді ктереді; адай абстрактылы шыарма боланымен, оны тамыры этносты фольклордан, халыты педагогика, этика, дниетанымнан нр алады. Жоарыдаы «социалистік» мазмнды кмкерген лтты форманы Сталин тек тілге кеп тіреген. Олай болса, з лтыны тарих-таламын орыс тілінде жазан Ш. Айтматов пен О. Слейменовты алайша лтты мдениеттен аластаймыз. деби тілден баса р этносты зіндік рміздері, табалары, музыка, театр, кркемнер тілі бар. р этносты тлтума мдениетіне лкен нсан келтірген большевиктік «тжірибелерді» бірі — лтаралы некелесуді дріптеу. рине, табии-тарихи жадайларда бл — прогрессивті процесс, дниежзілік мдени схбаттасу аыныны бір блаы. р трлі этностарды, тіпті нсілдерді араласуы нтижесінде азіргі лемде крнекті рл атаратын американдар, бразилиялытар, мексикандар, нділер сияты халытар алыптасты. Этнобиологиялы жне этноинтеграциялы ттастануды ошаулану деп тсінуді ауылы аиаттан алыс. Алайда Кеес Одаында бл процесс ктемділікпен жргізіліп, империядаы баса халытарды орыстандыру саясатында тті. Саяси-идеологиялы рандарды желеуімен 200-ден астам этностар араластырылып жіберілді. «Нтижесінде жзге тарта тлтума мдениет мгілік жо болып, жмыр жерді мдени-рухани болмысы солын тартты. Осынау жойын да жойдасыз асіретті орнында мыдаан жылдар бойы алыптасан тлтума мдениетін бден таптап, химералы кйге жеткен 300 миллион тобыр алды; баса лтпен некелескен 60 миллион дбара алды; 60 мы тірі жетім балалар алды (тіркеуге алынаны ана); абатыны траты трындарыны саны 20 миллиона жетті». (Тараты А. Ауызша тарихнама — аза, 36-бет). Шын мнінде, Кеес Одаы маргиналдар оамына айналды.

р лтты мдени архетиптерін шайалту Кеес Одаында мемлекеттік саясат дрежесінде нысаналы трде жргізілді. Мысалы, 1951 жылы Орталы мсылман халытарыны «Деде орыт», «Алпамыс», «Манас». «Ер Сайын», «Шора Батыр», «обыланды» сияты эпостарын діншіл жне асйектік деп жариялап, олара тыйым салды. Халыты мдениетті удалауды сораы бір крінісі — домбыраны феодализмге апарып тіркеу. Тоталитарлы жйені мдениет саласында жргізген саясаты тек кеестік лттарды «тазалаумен» шектелген жо. «Жаа коммунистік мдениетті алыптастыру» дегенді басшылыа алан партократия дниежзілік озы мдениет лгілеріне тосауыл жасады. Белгілі «темір пердемен» оршалып ойылан КСРО-да таза пролетарлы мдениет дріптелді; бкіл Батыс — буржуазиялы, ал Шыыс — ескішіл феодалды деп жарияланды. Мны бір длелі — Отан соысынан кейін сталинизмні жргізген шаралары. «Космополиттік мдениет», «империализм ыпалдарына тскен» ылымдар атарына кибернетика, генетика, тілтану т.б. ойылды.