сіірген айраткері

Ыты сауаттылы – ыты мдениетті алы шарты

Азастан Республикасыны Президенті Нрслтан бішлы Назарбаеты азастан білім оамы жо­лында» атты интерактивті дрісін оу жылы басында барлы жастар, сту­денттер, стаздар ауымы зор ыыласпен тыдады. Бл дріс тыдаушыларды барлыына да лкен серпін беріп, келешекке деген зор сенімді ялатты, жастарды бо­ла­шаына жол ашты. Дниені кілті, жетістікті негізі — білім, ылым екендігін айатай отырып, Ел Президенті жастара, алдаы уаытта оларды атаратын міндет­терін де саралап берді.

Арыбай АЫБАЕВ,

за ылымдарыны докторы,

л-Фараби атындаы азУ-ді

Профессоры, азастанны ебек

сіірген айраткері

азастанны сіп-ркен­деуіні кілті жастарда. Ел да­муы­ны жаа кезеі мен т­уел­сіздігімізді шінші он жыл­­дыында білімді, трбиелі, не­гелі жастарды алыптастыру туелсіз мемлекетімізді ркен жаюыны негізі екендігін де Ел­басы баса айтты. Президент дрісінде елімізде ыты бі­лімді, ыты сана мен тр­биені одан рі мір талабына сай жетілдіру ажеттілігі баса ай­тылды.

йткені азастан Респуб­ли­касы — демократиялы за­йыр­­лы, леуметтік, ыты мем­лекет.

ыты мемлекетті не­гіз­­гі атаратын ызметі оам­­ды мірді барлы сала­ла­­рын за, ділетті ы нор­ма­сы­мен ретке келтіру, басару, ызмет крсету салаларында за талаптарын басты басшы­лы­а ала отырып, адам, оам, мем­лекет мддесіне адал ыз­мет атару болып та­бы­­­лады. йткені, ы­ты норма – ділет жолы, адам, оам, мемлекет мддесіні й­­лес­тірушісі, задылы пен де­­мократияны даму негізі. Осы­ан орай Президент дрі­сінде азастанны ркен­деуі, глденуі, дниежзінде алды­ы атарлы мемлекет санатында крінуі шін ыты сауат­ты­лыты, трбиені, сананы же­тіл­діру ажеттілігіне басты на­зар аударыланы баршаа аян. йткені, елімізді рбір азаматы з ыын, бостандытарын, мін­деттерін білуі тиіс, рбір аза­мат ы нормаларын, за­дылы талаптарын берік ста­нуы керек. Сонда ана мем­ле­кетіміз саяси, экономи­калы, леу­меттік трыдан дамып, тр­тіп ныаяды.

ыты сана, ыты м­дениет жне ыты тр­бие рбір азаматты алыпта­суыны, сіп-жетілуіні басты аидасына айналуы тиіс.

ыты сана дегеніміз – т­л­аны олданыстаы не­ме­се абылданатын ы нор­­ма­ла­рына деген кзарас­та­ры мен сезімдерінен, олар­а тиісінше баа беру ммкін­дік­теріні жи­ын­тыы болып та­былады.

Бдан ыты сананы не­гізінен ыты психология жне идея жиынтыынан ра­латынын креміз. йткені, ­ы­ты психология олданыс­таы ы нормаларын же­тіл­діруге, жаа ыты норма­ларды абылдау ажеттілігіні дегейін, сезімін білдірсе, ­ыты идея ыты сананы з дрежесіне ктерілуіні нти­жесінде адам, оам, мемлекет мддесі шін ажетті ы нормаларыны абылдану а­жет­тілігін білдіреді.

ыты сана сезімні бас­ты масаты – адам, азамат, оам мддесіне сйкес ке­ле­тін, оларды мдделерін а­на­­­аттандыратын ыты нор­­­­­ма­­ларды орта игілік шін а­былдау ажеттілігіні не­гіз­гі бастамашысы болып табы­латындыында. ыты мде­ниет болса – ы нормаларын білу, толы тсіну, оларды бас­шылыа ала отырып, адам­зат­ты орта мддесіне ызмет іс­теуді білдіреді.

ыты мдениет ы­ты сана-сезіммен тыыз бай­ланысты жне содан негіз алып дамиды, жетіледі. Субъектіні зіні іс-рекетінде ы нор­маларын басшылыа алуы оны ыты мдениетіні ерекшелігін, дрежесін білдіре­ді.

ыты трбие – оам м­шелеріні ыты санасы мен ыты мдениетін алып­тастырудаы мемлекеттік органдар мен оамды йым­дарды іс-рекетіні крінісі бо­лып табылады. Мемлекет не­­рлым ыты трбиеге ерекше мн берсе – ыты са­на, ыты мдениет, ы­ты білім биік дрежеден крініс табады. йткені, ­ы­ты сана, мдениет, ыты ылым – тртіпті айнар кзі, бастауы.

Тртіп — барлы жетістік­тер­ді айнар кзі, негізі Пре­­зидент дрісіндегі осы ай­тыл­ан идеяларды жзеге асы­ру шін не істеуіміз керек де­ген с­ра тындайды. Ол шін – от­ба­сында, балабашада, орта мектепте, жоары оу орын­дарында ыты трбие, бі­лім беруді заман талабына сай же­тілдіру ажет. рбір отбасы бала трбиесінде дстрлі дет-рып задарыны тиім­ді жатарын рпатар сана­сы­на сііріп, оларды зады р­меттеуге, ділеттілікке, тура­шыл­ды жола тсетіндей етіп тр­биелеуі ажет.

Балабашаларда – еліміз­ді Ата Заы Конститу­ция­да кр­сетілген – адамны, аза­мат­­ты басты ндылыта­ры – ытары мен бостандытары туралы айындалан тсініктер­ді мазмнын мемлекетті, мем­лекетімізді рміздеріні маызын, мемлекеттік рылы­сыны негізгі ымдарын т­сіндіру ажет. Орта мектепте оылатын ы негіздері п­нін айта сапалы трде да­йын­дап, азастанны негізгі заы Конституциясына негіз­деп шыару керек, осы пнге блінген саат санын кбейтіп, бір жктемеге толтырып, д­ріс беретін пн маліміні ар­нау­лы за білімі болуына та­лап ойан жн. йткені, білім сапасы стазды мамандыына, білгір­лігіне тікелей байланысты.

Жоары оу орындарында азіргі кезде «Мемлекет жне ы негіздері» пні балама пн ретінде оытылады. Яни, студенттерді алауы бойынша оу жоспарына енгізіледі. Бл дрыс емес. Мемлекет жне ­ы негіздері пні барлы жо­ары оу орындарыны оу бадарламасында міндетті трде оытылатын пн болуы ажет. Президент дрісінде, сондай-а, Президентті «Жал­пыа орта е­бек оамына арай 20 адам­ды» атты ма­а­ласында да ы не­гіздері оу­лыын даярлау, жо­ары білімді оу орындарын бі­тірген жас­тарды ыты бі­лімді мегеру ажеттілігі наты крсетілген. Осыан орай, осы аталан пн бойынша жаа оу­лы дайындау ажеттілігі зінен-зі туындап отыр. ­ы­ты білімді жетілдіру са­ла­сында баралы апарат ­ралдарыны маызы да ерек­ше. Осыан орай, ыты са­уаттылыты насихаттайтын ар­наулы телехабар арнасы да ажет. Баралы апарат са­ласында ыты насихат, тр­бие беру мен жмыс істейтін жур­налистерді ­ы­ты білі­мі боланы жн. Университеттерде журналист кадрларын даяр­лай­тын фа­культеттерде ы­ты журна­лис­тика деген ма­­ман­ды ашып, болаша жур­на­лис­терге за мамандыы бойынша осымша пндерді оытуды енгізіп, са­уат­ты, білімді журналист-за­гер­лерді дайындауды ж­зе­­ге асыран дрыс болар еді, р­ке­ни­ет­ті елдерді журналис­теріні ­ыты сауаттылыы осындай талаптара не­гіз­дел­ген.

ыты білімді, сананы, трбиені жетілдіру ке байта азастанны барлы жерінде здіксіз, біркелкі, биік дрежеде жзеге асырылуы керек.

азіргі кезде азастанны кптеген жоары жне арнау­­лы оу орындарында загер ма­­мандырын даяр­лау жарыса тс­­кендей кбе­йіп кетті. Кп­­­те­­ген оу орын­да­рында бо­ла­ша загер­лер­ге са­палы білім беретін с­таз­дар же­тіс­пейді, за оу ор­ын­дарында оитын студент­тер мем­­ле­кет­тік тілдегі оулытар, оу ралдарына, за тсіндір­ме­леріне зру, кптеген за ма­мандарын даярлайтын оу мекемелеріні стаздары, бас­шылары мемлекеттік тілде д­ріс бере алмаса да, басшы­лы жасай отырып, мемле­кет­тік тіл­дегі оулытар мен ба­дар­ла­маларды дайын­далуына нем­­­райлы арауда. Міне, ос­ын­дай кемшіліктер болан рет­те ыты білім дегейіні з дрежесінде ктерілуі иын шаруа. Сапасыз даярланан за­герлерді кбі азіргі кезде жмыссыз алып отыраны да осыдан. Бл ааттытарды жою шін мемлекет тарапынан елімізде ыты білімді, тр­биені жетілдіруге арналан жа­аша бадарлама ажет сияты.

азіргі кезде мемлекет аграр­лы секторды, ауыл-ша­руа­шылыын мемлекеттік рет­теу­ге те маыз беріп отыр. Бл дегеніміз – азастанны азы-тлік ауіпсіздігін, ауыл ша­­руашылыында жер на­рыын, ауыл­шаруашылы к­сіп­кер­лі­гін, тауар ндірушілеріні ы­тары мен міндеттерін, мдде­лерін, ауыл-шаруашылы нді­рі­сіні басымдылыын ам­­та­­масыз етуге баытталан мем­лекет тарапынан жзеге асы­рылып жатан, жоспарлы, ма­сатты, траты іс-шаралар болып табылады. Бл игі ша­раларды жзеге асыру шін азастанда р жыл сайын мол аражат блінуде. Аграрлы атынастарды реттеуді эконо­ми­калы тетігі ыты не­гізде амтамасыз етілген. Осы­ан орай, азіргі кезде жас­тарды “дипломмен – ауыла” деп ынталандырып, жмыса жі­беріп жатырмыз. Бл те д­рыс, себебі ауылды дамуы – азастанны дамуыны алы шарты. Ауыла барып жмыс істейтін жастар арасында, сон­дай-а, ауыл трындарына да за кмегін, ыты білім беруді жетілдіру жаын да ой­лас­тыран жн. азір ауыл тр­ындары нотариалды ыз­мет, адвокатты кмек, за ке­есін алу шін алыс аудан орталытарына, алалара бару­а мжбр. Осыан орай ауылда за кмегін жола ою шін рбір ауылды кімдіктен загер маманы ызметтік шта­тын ашып, олара тр­ын­дармен за саласында ыз­мет­тік жмыс атару міндетін жктеген дрыс болар еді. Мн­дай ызмет ха­лыа да, мемлекеттке де тиім­ді бола­ры сзсіз. Ауыла загер­лік кмек крсететін, бі­лім­ді загерлер азастанда жетер­лік. йткені, азастанда 100-ден астам жоары, арнау­лы оу орындарында загер мамандар даярлануда. Жал­пы мем­лекетімізді дамуы, р­кен­деуі, дниежзі мемлекет­теріні алдыы атарында болуы шін ыты білімді, трбиені жзеге асыруды биік дегейге оятын уаыт келді. Ол шін мемлекеттік тілде за оулытарын, тсіндір­ме­лерін, за білімін беретін ба­дарламаларды айта арап, ­ыты трбиеге басты назар аударылуы ажет.

Жалпы, заман талабына сай келетін ыты сауатты­лы­­­ты, ыты білім мен ­ыты сана-сезім мемлеке­ті­мізді ркендеуіні ыты мемлекетті орнытыруды алы шарты екендігін рбір азамат білуі тиіс