Абай ледеріндегі оу-білім орны
Баяндама
Орындаан: Шекербекова Г.М.
Еншалла А.
Тобы:02301
ылыми жетекші: Транлиева Г.Г.
Орал 2016 ж.
Бізді данышпан аынымыз Абай нанбаев шыармашылыындаы е зекті таырыптарды бірі — аза жастарына білім беру, оыту ісі екені рас. Жастарды оытудаы масат не, балаларына білім бермек болан ата-ананы, лкендерді кздегені не еді, ал оуа мтылан сол жастарды здеріні діттегені, ала ойан арман-мраты айда жатыр – міне, тура осындай мселелер лы Абайды кп толандыраны, барынша тебіренткені даусыз. Мны ойшыл аынны «Жасымда ылым бар деп ескермедім», «ылым таппай матанба», «Интернатта оып жр» атты ледерінен байаймыз. Алдымен, аын з басындаы кешігушіліктен бастайды:
Жасымда ылым бар деп ескермедім,
Пайдасын кре тра тексермедім.
Ер жеткен со тспеді уысыма,
олымды мезгілінен кеш сермедім…
Адамны бір ызыы – бала деген,
Баланы оытуды жек крмедім [1, 72],-
дейді. Дейді-даы балаларын оытуа, олара жан-жаты білім беру шараларына айрыша ден ойандыын ашы айтады, баланы оытуды жек крмегендігін паш етеді. сіресе, осы орайда аын білім алатын жастарды ішкі ниет-пыылына баса назар аударан.
Ал, аынны зіні бала кезден алан оу дегейіне келсек, мынандай жайларды кусі боламыз. Болаша лы аынны кесі нанбай скенбайлы кзі араты, заманыны байыпты, аарымпаз кісісі болан екен. Ол кісі жайлы оны кзін крген адамдар аса нды пікірлер айтып кеткен. Соларды арасында, біздіше, ХІХ асырды орта шенінде Польшаны туелсіздігі шін патшалы Ресейге арсы ктеріліске атысып, аырында жараланып ола тсіп, уелі лім жазасына кесіліп, онысы соыныан мірлік каторгаа ауыстырылан сйтіп, аза даласына жер ауып, айдалып келген Вильно университетіні филология факультетін бітірген, Европаша білімді поляк жртыны аылды перзенті Адольф Янушкевичті жазбалары айрыша назар аударады. Мселен, ол Абайды кесі нанбай туралы 1848 жылды 11 июнінде(маусым) былай деген: «нанбай биді жасы Бара слтаннан біраз лкен. Бл да (Бараты айтып отыр. М..) – дала іріне аты ке жайылан адам. арапайым азаты баласы. Табиат оан кесек аыл, ажайып ес жне жйрік тіл берген. Іскер, з аталастарыны игілігі туралы ам жейді, дала задары мен ран аидаларыны жетік білгірі, азатара атысты россиялы уставтарды бес саусаындай біледі, ара ылды а жаран би жне негелі мсылман. арапайым нанбай улиені даына бленген» [2, 75]. Міне, бдан тіректегі жай адамдарды былай ойанда атышулы Бара слтан секілді билеушілерді зі нанбайды пір ттандыы аарылады. Ал, А.Янушкевич нанбайды тікелей зі туралы 1848 жылды 15 авгусында(тамыз) былайша баяндайды: «нанбай сйлеу шін жаратылан машина ана емес, ол тек брамаанда ана тотайтын саат дерсі. Тсектен трысымен-а сйлей бастайды, содан кзі йыа кеткенше толассыз сйлеп береді. Минут сайын аыл срап азатар оан келіп жатады. ос олын мыынына таянып, екі-ш сзден кейін-а шариаттан зінді келтіріп, ол абызша сылдап кетеді. Оны жадында сатау абілеті та аларлы, кіметті барлы указдары мен жарлытарын кітаптан оып отыран адамша жата айтады» [2, 188]. Осынау естелік жолдарынан зімізше мынандай есептеу жасай алар едік: демек, А.Янушкевич 1848 жылы нанбайды кріп, осындай баа беріп жатан уаытта 1845 жылы дниеге келген сби, болаша данышпан аын Абай небрі екі-ш жастарда ана екен ой.
Заманыны креген, сыла адамы атанан нанбай скенбайлыны баласы Абайды сауатты, уаыта сай шалымды адам болуына зор кіл блмеуі ммкін де емес ой! Кпті крген нанбайды алыстаыны алдын ала болжап отыратындыы жнінде таы мынандай да дерек бар: «…кесі Абайа згеше арады, ол (нанбай. М..) болаша аыл иесі дарынды баланы ерте таныды, мені орнымды басса, мені жолымды уып, туымды стаса осы Абай стайды деген сенім те кшті болды. Сондытан оны з мддесіне сай етіп трбиелеу масатын кздеген нанбай Абайды 10 жасынан ауылдаы абитан молдаа оытты. Одан со Семей аласындаы Ахмет Риза деген имамны медресесіне оуа тсірді. Абай медреседе 3 жыл оыды… Абайды тасындаан аылы, алдына ойан леуметтік масаты бл оуды анаат тта алмады, ол зіне біткен ерекше талабы арасында, парсыны таы баса шыыс халытарыны тілін йрене бастады, осыны арасында Абай шыысты асыл азынасы саналан поэзиясымен танысты, Абай ерте кннен-а шыысты ататы аындарын оып білді. 14 жасында 1859 жылы:
Физули, Шмси, Сйхали,
Науаи, Сди, Фердауси,
Хожа – хафиз бу ммси!
Мдет бер я шари, Фрияд, -
деп, олардан зіні аынды неріне мдет срады. Ол тыш жазан осы бір ауыз леін шыыс классиктеріне арнады. Шыыс елдеріні тілін зерттеді, йренді…. Абай шыыспен атар орыс халыны тілін йренуді зор арман етті, есесі орыс халына ауды, орысты мдениетімен танысуды кксеген Абай бл тілегіне зейін сала, белсене кірісті… жасырын бір жаынан орыс мектебіне оуа кірді, аз уаыт оыса да зіне біткен аылдылы, даналы, зеректік арасында орыс тілін тез йренді» [2, 14-16]. Мнан зге бір деректерде Абай орыс тілін йрену шін Семейдегі христиан дініні депкі жн-жосыын, ліппесін тыратын шіркеу жанындаы приходская школада біршама оыан делінеді. Олай болу себебі, кесі нанбайды ендігі замана ая алысыны орыс тілімен, орыс басшылыымен жзеге асатындыын кні брын бажайлауында еді. Осылайша, нанбай би міт еткен баласыны шас шаынан бастап-а, орыс оуын мегеруіне, жан-жаты білім алуына жадай жасап баан.
Расында да сол кездегі аза тадыр-талайыны алай брылып бара жатандыын ааран есті жандарды ай-айсысыны да блай етпеске шарасы да жо еді. йткені, уелім, Абайды кесі нанбай ажы дниеге келген 1804 жылды зінде аза елі мен жерін батысы мен шыысын ттастыра шаына ала, шы-иыры жо алапат сахараа мылтыын кезене, пушка-зебіректерін сйрете мендей мтылан Ресей отаршылдыы рттей ршіп, бет аратпай жалындап тран болатын. Енді, 1845 жылы Абай дние есігін ашан тста патшалы империя отстікте Алатау етегіне жетіп, ырыздырды алдап-арбап, Кенесары асымовты стауа ам жасап жатты. Арысы бкіл Орта Азияны тншытырып, нді мхитына шыуды ккседі. Бндай зымиян-срия, салдар-зардабы заа сілтейтін шаруаны(кампания) лай ола аланы соншалыты, улыына ры бойламайтын ресейлік шенеуніктер аза даласында орыс-тзем мектептерін ашып жергілікті жрттарды балаларын тілмаштыа дайындау ісіне кірісіп те кеткен-ді. На бір мдениет таратып, шарапат жасап жатандай сер тастады. Біра, екі-трт сатылы мектептен асырып, жоары білім беруді масат еткен жо. Жоары білімділер кбейіп, отар елді оянып кетуінен атты орыты. Бар есіл-дерті орыс лытары мен трылыты халыты бай-баыландары арасында оларды сздерін бір-біріне аударып беретін тілмаштар дайындау ана болды. Соан орай ХІХ асырды екінші жартысындаы аза жастарыны да ой-арманы «я тілмаш, я адвокат» болудан ары аспады. Дл осы кіл-кй Абайды «Интернатта оып жр» деген леінде барынша крініс тапты:
Интернатта оып жр
Талай аза баласы –
Жаа спірім, ккрім,
Бейне олды саласы.
Балам закон білді деп,
уанар ата-анасы,
Ойында жо оларды
Шариата шаласы
Орыс тілі, жазуы –
Білсем деген таласы.
Прошение жазуа
Тырысар келсе шамасы…
Аз білгенін кпсінсе,
Кп азаа епсінсе,
Кімге тиер панасы?..
Ойында жо біріні
Салтыков пен Толстой,
Я тілмаш, я адвокат
Болсам деген брінде ой,
Кілінде жо санасы [1, 99-100].
азаты білімге шаыран «ылым таппай матанба» деген леінде Абай аза жастарына ылымды йренумен бірге р нрсені тйінін зі шеш деп аыл-кеес береді. Орысша оитындара шемарлы немесе ара басты пайдасы шін емес, халыа ызмет ету шін оу керек екенін еске салады.
ылым таппай матанба,
Орын таппай баптанба,
марланып шаттанба
Ойнап боса клуге,
Бес нрседен ашы бол,
Адам болам десеіз.
Тілеуі, мірі алдыда,
Оан айы жесеіз.
сек, тірік, матанша,
Еріншек, бекер мал шашпа –
Бес дшпаны білсеіз,
Талап, ебек, тере ой,
анаат, раым, ойлап ой –
Бес асыл іс, кнсеіз… [1, 92]
Алдымен, адамды ртатын бес трлі блені атайды. Олар: секшілдік, тірікшілдік, матаншаты, еріншектік, бекер мал шашпаты. Сонымен атар, дана Абай жан баласын ала бастыратын, атын асатататын асыл асиеттерді де санамалап атап берген. Олар: талаптылы, ебеккершілік, тере ойлылы, анаатшылды жне раымшылды. дай зі кешірсін, осы жерде бізді з тарапымыздан осып айтарымыз: ылым тапса да матанба, ісіп-кеппе, одырадама! йткені, кеуіп-керілдім дегенше кетілді, бітті. Ел соыр емес ой: кріп ояды, сезіп ояды. Сосын, анша ажайыппын десе де маайыа ешкім жуымайды, тршігеді, аырында жалыз аласы, ле кетсе кметін адам табылмайды.
Ал, амшыны сабындай ыса тірлігіде мндай смдыа шырамауды дауасы мен ем-домын, алдын алуды жол-жобасын таы да данышпан Абай крегендікпен дл мезеген. Ондай болу айда, ол мені олымнан келмейдіге салынып, кні брын кіреніп, ара аспанды суа алдырып бір істі бастамай жатып, тілушілік жас адама жараспайды, андай иын шаруа болмасын адам талаптанып, кш-айратын салып кру керек деген ой тйеді.
Жаманды крсе нфритлі,
Суытып кіл тыйсаыз.
Жасылы крсе ибртлі
Оны ойа жисаыз.
алым болмай немене,
Балалыты исаыз.
Болмаса да сап ба,
Бір алымды крсеіз.
Ондай болма айда деп,
Айтпа ылым сйсеіз.
Сізге ылым кім берер,
Жанбай жатып снсеіз.
Дние де зі, мал да зі,
ылыма кіл берсеіз.
Білгендерді сзіне
Махаббатпен ерсеіз [1, 92-93].
Аынны пайымдауынша, жоарыдаыдай тура сол бес асыл, кркем асиетті бойына жиан, ккейіне тйген «жаа спірім, ккрім талай аза баласы» талаптанып білім алса, жанбай жатып снбей, білгендерді сзіне махаббатпен ерсе, кемел адам дегейіне жетер ме еді!? Шынында да жаанды-адамзатты тжірибе аартандай, кемелділік пен аыла кенендік рашан да жан-жаына жары-суле шашып, жртты тек жасылыа бастаан. Байыптай тссек, «ЖАСЫЛЫ» деген сзді зі аясы ке бе дейміз.
Шамасы, оан дниеауи ол жеткен нертабысты, негелі мінез-лы атаулыны брі кіреді. Тек, бл алы кпті, белгілі бір лтты міт-тілегімен штасса, халыты игілігіне жараса, соан ызмет етсе ана жемісті болары сзсіз.
Данышпан Абай жастарды оуа шаыранда осындай шотыты мселелерді рдайым жлдыздай жарыратып, жоары стайды. ай жолды тадап, ай сопапен жру ажеттігін, ай елмен жаын араласып, ай елді оуын лгі ттса татындыымызды, тп-туір табыса кенелетіндігімізді нсаан, тіпті, талап еткен. ателікке рынып алудан, оаш-оспадар ылытардан сатандыран. Айталы, ол «Интернатта оып жр» атты леінде ол з уаындаы бірсыпыра жастарды орыс тілін білуге мтылысыны «Прощение» жазуа жарау мен «Я тілмаш, я адвокат» болсам деген лермендіктен аспай жатандыына ашынады. Ондай жастар азын-шоын, зіп-жлып алан татымсыз оуын блдап, еліне кісімсінсе, блсінсе, «Кп азаа епсінсе, кімге тиер панасы» [1,99] деп налиды аын. Демек, арапайым шаруа баан халыты мітін атамаан, лтты кдесіне жарамаан шала оудан (тіптен, биік болса да), зрредей пайда жо! йтіп, «у менен см боларды ойлаан, аны бзы» [1,99], залым ойлы адамдар біршама оыан-тоыанын, жеттім-білдім дегендерін зін дниеге келген, атара осан туан халына арсы жмсайды, араан ара басын ана кйттейді. Тегінде, «Орыс теріс айтпайды, жаман бол деп оларды» [1,99] дейтін аын сзінде керемет сындарлы да салматы мн -маыз бар.
Шынтуайтына салса, орыс оуы бола ма, немесе, зге лт-лыстарды оуы бола ма білім-ылым жамандыа жетелемесе керек. Біра, бір кінішті, аиат жай – уелден жаратылыс-бітімі, тп-тегі, зу-заты, алып-алпы кедір-бдыр, келіспей алан, сйкімсіз-смырай, бзаылыа бейім жандар ай ауымнан да табылып жатады. лбетте, кпшілік боласын, миллиондарды арасынан аылдысы да, аяры да кезіге берері аны. Олай болса, жат жртты жасысын жаманынан ажырата тану – білім уан жастарды зіне тікелей атысты болма. Себебі, лы Жаратушы адам баласына аыл-ес, таразы-талам, ми беріп ойан. айсысын тадау еркі — ркімні зінде.
Осылайша, ламаи Абай зіні тгелге дерлік ледерінде оу-ылым, нер-білім, талаптылы-талапсызды, ебекшілдік-еріншектік, арлылы-арсызды сияты адау-адау жайттара те кп тоталан. Сондай ле-жырларында бден сараланан, талданан, безбенделген — адам бойында шырасатын жасылытар мен жамандытарды, енді, кезегі келген тста ара сздерінде одан ары дамыта, тередете толайды. зінше бір жааша діс-амал, ою-рнек тауып, философиялы жнменен орытандай болады.
Аырында, тжыра келе оудаы, білім уып ізденудегі лы масат-мратты то етерін айтады. Мысалы, жиырма бесінші сзінде «…Орысша оу керек, хикмет те, мал да, нер де, ылым да – брі орыста зор. Залалынан ашы болу, пайдасына орта болуа тілін, оуын, ылымын білмек керек. Оны себебі олар дниені тілін білді, мндай болды. Сен оны тілін білсе, ккірек-кзі ашылады… Орысты ылымы, нері – дниені кілті, оны білгенге дние арзаныра тседі. Біра осы кнде орыс ылымын баласына йреткен жандар соны аруымен таы азаты адысам екен дейді. Жо, олай ниет керек емес… азаа кзетші болайын деп, біз де ел болып, жрт білгенді біліп, халы атарына осылуды амын жейік деп ниеттеніп йрену керек…» [1,458] деп, аын кейінгі келер рпаа жн сілтеп, аыл-кеес беріп трандай.
Жне де бір айран аларлыы, ойшыл Абайды ледерінде де,ара сздерінде де оу-ылым туралы білдірген ой-толаныстарыны нар-нрі азіргі туелсіз жаа заманымызда рісі кеіп, лшеусіз се тспесе, мысалдай да кеміген жо. зіміз кусі болып отырандай, бгінде л-ыздарымыз Европа шарлап, мхит асып — Америка, Австралия, Жапония, нді, Араб мемлекеттерінде оып жатыр. Ендігі жерде сол міт еткен скіндеріміз Абай атамыз айтандай, баран елдеріні жасысынан йреніп, жаманынан жиреніп айтса ба-п. «Бір-а секіріп шыам деп, бір-а арып тсем деп» [1,106] мертігіп, ирап жатпауы керек. з аынын зі жеріп, ата-ана тілінен, лтты ділі мен исламды дінінен безіп, сырта арап лып трмасын деіз. йткені, жан дниені, аыл-есті мертігуінен, кемістігінен асан зардапты, апатты асірет болмайды! Сондытан, оу уан жастарымызды кемегер Абай аманаттаан адір-асиет, адамшылы десінен шыаны абзал дейміз.
1. Абай нанбаев. Шыармаларыны бір томды толы жинаы. – Алматы:азмемкркемдеббас , 1961. – 695 бет.
2. Янушкевич Адольф. аза даласына жасалан саяхат туралы жазбалар. (Орыс тілінен аударан – Маш Срсекеев). – Алматы: Жалын, 1979. – 272 бет.
3. нанбаев Абай. «Мен бір жмба адаммын оны да ойла...»