Ыса мерзімді активтер: аша аражаттары жне оларды эквиваленттері
Аша аражаттарыны сатау, абылдау мен беру шін рбір шаруашылы жргізуші субъектіні касссасы болады. Касса орналасан й-жайы кассаларды техникалы жаынан беріктігі жне рттен-сатау сигнализация ралдарымен жаратандыру жніндегі талаптара сйкес ошаулануа рі жабдыталуа тиіс. Субъектілер басшылары ашаны кассада, сондай-а оны банктен жеткізетін немесе банкке ткізген кезде саталуын амтамасыз етуге тиіс. Белгілі бір субъектіге тиесілі емес олда бар аша мен баса да ндылытарды кассада сатауа тыйым салынады.
Кассир — материалды жауапты адам. Ол касса операцияларын жргізу тртібімен таныс болуа тиіс. Осыдан кейін ана оны материалды толы жеке дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер ебекаы мен баса да тлемдерді беру шін субъект басшысыны жазбаша бйрыы бойынша баса адамдар тартылатын болса, онда бларды материалды толы жеке дара жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынды.
Кассаа аша абылдау бас бухгалтер ол оятын касса кіріс ордерлері бойынша жзеге асырылады. Кассаа аша салан жеке немесе зады тлалара бас бухгалтер мен кассир ол ойан ашаны абылдааны туралы тбіртек (квитанция) беріледі. Тлемдерге аша билеттері мен теге ашаларды абылдаан кезде кассир «Тлем табаларын аныгау тртібі белгілерін» басшылыа алуа міндетті.
Кассалы операцияларды дайындау кезінде тмендегі жаттар пайдаланылады:
- кіріс кассалы ордерлер;
- шыыс кассалы ордерлер,
- кіріс жне шыыс кассалы ордерлерді тіркеу журналы,
- кассалы кітап.
Кассаа олма-ол аша кіріс кассалы ордер бойынша абылданады,ал шыыс болуы- шыыс кассалы ордерлер бойынша жасалады.Олара аша алу немесе беруге негіз болан жаттар оса тіркеледі.
Аша ткізетін тлаа кіріс кассалы ордеріні блігі болатын жыртылмалы квитанция беріледі.олма-ол аша беру кезінде шыыс кассалы ордер немесе оан оса тігілетін жаттарда аржы басарушыны олтабасы болуы тиіс. жаттара келсек,олар айта пайдалану ммкіндігін болдырмайтын кні,айы,жылы белгіленген "Алынды" немесе "Тленді" табасымен жойылады. Кіріс жне шыыс кассалы ордерлерде ешандай шірулер мен тзетулер жол берілмейді.
Егер аша бл ксіпорында жмыс істемейтін тлаа берілетін жадайда,сол шыыс ордерінде реквизиттері жазылатын тл жат немесе оны орнына жретін жатын крсету тиіс.
Кіріс жне шыыс ордерлерге кезекті номер беріледі,тіркеу жулналында есепке алынады.
Кассаа тгендеу жасалан кезде, аша аражаттары жне купюрлер бойынша бір бірлеп саналады. Баалы ааздар, аржы жаттары,арнайы есеп беру бланктері актіде трлеріне байланысты крсетіліп,оларды аты, нмірі, сериясы, номиналды ны жазылады жне кассадаы баса да баалы заттар тексеріліп,есепке алынады. олма-ол ашаны есептеген кезде, кассадаы наты аша аражаттары мен баалы ааздар есепке алынады (акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер жне баса да заа сйкес шыарылан баалы ааздар).
олма-ол аша сомасы актіге купюрлар бойынша енгізіліп, крсетіледі.
Тгендеу актісіндегі олма -ол ашаны млшері, тгендеу жасалан кндегі кассирді есебімен, кассадаы бар аша алдыымен салыстырылып, нтижесі шыарылады. Егер тгендеу кезінде кем, болмаса арты шыан аржы табылса, оны сомасы актіде крсетіледі.
Жол стіндегі аша аражаттарын тгендеу, осы счеттаы соманы тексеру арылы жргізіледі:
1) олма - ол аша тапсырылса - банк мекемелеріні, пошта блімшелеріні тбіртектерін, банк инкассаторларыны ткізген ашалары бойынша жасалан ведомостарыны кшірмелерін ж.т.б. мліметтерді салыстырады;
2) меншік иесіні аударан сомасы немесе баса да мекемелерден келіп тскен ескерту (авизо) сомасы, крсетілген уаытында, тлем тапсырмасыны нміріне, соманы аударуа абылданан банк мекемесі болмаса пошта блімшелері бойынша тексеріледі.
1040 "Аымдаы банктік шоттардаы аша аражаттары" - бл активті балансты шот.
Оны алдыы айды басына есеп айырысу шотында ксіпорын аражаттарыны млшерін бейнелейді,дебет бойынша айналым - німді ткізуден, дебиторлы арыздарды жабылуы есебінен, банк несиелеріні келуінен, кассаа олма-ол аша салымынан жне т.б келген аражаттарды есепке алу бейнеленеді. Кредит бойынша р трлі тлемдер нтижесінде, сондай-а оларды кассаа ткізу нтижесінде аражаттарды кемуі крсетіледі.
Аымдаы шоттан жабдытаушыларды алан тауарлы-материалды орлар шін ойан шоттары тленеді, бюджетпен есеп айырысулар, ебекаыа, зейнетаыа, жрдемаыа, жне шаруашылы ажеттіліктерге олма-ол аша беру жргізіледі. Аымдаы шота соманы есептеп жазу немесе есептен шыару жніндегі операцияларды шотты жазбаша німі негізінде ашамен немесе оларды (жабытаушыларды, мердігерлерді тлем жаттарын тлеу) келісімімен, шаруашылы істері жніндегі аланы, соттарды, салы жне аржы органдарыны шешімі бойынша даусыз тртіппен ндірілетін тлемдерден басасы, жргізіледі. Аымды шоттаы аражат жеткіліксіз немесе мерзімінде тленбеген барлы жаттар аржы тскен ммкіндігіне арай тленеді.
Бухгалтерлiк баланста шетелдік валютадаы шот бойынша аржыларды алдыы жне шетелдiк валютамен крсетiлген кредиторлы борыш есеп берiп отыран кезенi соы кнiнде олданылан азастан Республикасыны занамасында белгіленген аныталан валюта айырбасыны рынокты баамы бойынша шетелдiк валютамен айта есептеу арылы азастан Республикасы лтты валютасымен бейнеленедi. Сонымен бiрге аталан жазбалар есеп айырысулар мен тлемдер валютасымен жзеге асырылады.
Шетелдік валютадаы шоттар бойынша операцияларды жасалу жне ресiмдеу тртiбi олданылып жрген задармен реттеледi. Шетелдік валютадаы шоттар аражаттарды озалысы жне шетелдiк валютамен операциялар бухгалтерлiк есепте аша-есеп айырысу жаттары жазылан кнi олданылып жрген азастан Республикасыны занамасында белгіленген аныталан валюта айырбасыны рынокты баамы бойынша шетелдiк валютамен айта есептеу арылы алынан азастан Республикасыны валютасымен крсетіледi. Осы операцияларды есепке алумен бiрге есеп айырысулар мен тлемдер валютамен жргiзiледi. Бюджеттік аражаттар есебiнен шетел валютасын сатып алу кезiнде «Баса дебиторлармен жне кредиторлармен есеп айырысулар» осалы шотына дебеттеледi жне «Бюджет бойынша лимиттер»,«Жергілікті бюджеттер бойынша лимиттер» шотына кредиттеледi. Шетел валютасы шетелдік валютадаы шота тскен кезде «Шетел валютасындаы шот» осалы шотына дебеттеледi жне «Бекiтiлген сметаны шегiнде, баса дебиторлармен жне кредиторлармен жасалатын есептемелер» кредиттеледi, сонымен бiрге екiншi жазба жазылады. Шетел валютасымен алынан сомаа «Бюджет бойынша шыыстар» шотыны дебетiне жне «Шетел валютасындаы аражат оры» осалы шотыны кредитiне жне комиссионды алым сомасына «Баса дебиторлармен жне кредиторлармен есеп айырысулар».
Есеп айырысуды айын йымдастырылуы айналымдаы аржыларды айналымдылыын тездетуге, тлемдерді мерзімін ткізіп алан жадайларда ксіпорына айыпплдар мен сім тлеуден тылу ммкіндігін береді.
Р Президентіні Жарлыына сйкес рбір ксіпорын, мекеме, йым зіні негізгі ызметі бойынша операцияларды жргізу шін банк немесе баса несие мекемесінде бір аымдаы (есеп айрысу) жне бюджеттік шот ашуына ылы.
Кбінесе йымдарды арасында есеп айырысу банк жйесіні жрдемімен олма-ол ашасыз арылы жргізіледі. Есеп айырысу шотын ашу ксіпорын банкіге тмендегі жаттарды ткізеді:
· шот ашу жнінде тініш,
· ксіпорын йымдастырылуыны задылыы туралы жат (нотариуспен бекітілген рылтайшыларды шешімі) жары кшірмесіні бір данасы,
· мрді табасымен оса ксіпорынны аржыларын басарушыларды ол табалары ойылын нотариуспен бекітілген екі карточка,
· ксіпорынны тіркелуі туралы статистикалы органдарынан анытама жне есепке ою туралы салы инспекциясыны анытамасы.
Салы тлеушілер тосан сайын салы органдарына здеріні азастан Республикасы клемінде, сондай-а шет елдерде ашылан барлы шоттары (валюталы , депозитті т.б) туралы мліметтерді беріп труа міндетті.
Есеп айырысу шотынан олма-ол ашасыз есептер жргізіледі, ебекаы тлеу, іс-сапар, шаруашылы жне кілдік шыыстарына олма-ол аша беріледі. олма-ол аша млімдемеге сйкес босатылады.
олма-ол ашасыз тлем жасау шін йымны банкіде есеп шоты болуа тиіс. Шот ашу шін арнаулы лгідегі тініш толтырылып, оан рылтай жаттарыны кшірмесі, бірінші басшы мен ол лгісіні карточкасына енгізілген ол ою ыы бар баса да тлаларды ызметке таайындаланы туралы бйрытарды кшірмелері оса тапсырылады. Карточка толтырылып, йым аржысын басаруа ылы тлаларды олдары карточкаа ойылып, мр басылады. Банкілік ызмет банкілік ызмет крсету туралы Келісім шарт бойынша іске асырылады, келісім шартта міндетті трде ызмет крсетуді баасы осымша бойынша крсетіледі.
Банк шоты бойынша операциялар мына негіздер бойынша іске асырылады:
Ø шот иесіні тапсырысы;
Ø шот иесімен акцептіленген шінші тлаларды талаптары;
Ø за бойынша шот иесімен акцептіленуді талап етпейтін шінші тлаларды талаптары;
Ø Р занамалары мен келісім шарта сйкес шот иесіні пайдасына арама айшы болмайтын шот жргізуші банкті жарлытары.
Тлем тапсырмасы – бл банкіге тиісті аржыларды жеткізушілер, салы органдары жне баса йымдара аудару туралы тапсырма.
Онда тлеуші мен оны банкісіні, алушы меноны банкісіні реквизиттері, сомасы мен таайындалуы крсетіледі. Банкті ызметкері тлем тапсырмасынорындауа абылдап алып оны соы данасына таба ояды одан со ол операцияны есепте бейнелеу шін бухгалтерге айтып береді. Басылан біра банкіге ткізілмеген тлем –тапсырмасы он кн ішінде жарамды болып саналады.
азіргі уаытта “Интернет-банкинг” жйесін олдануа болады, ол арылы тлем тапсырыстары мен банк хабарламасын алу электронды трде іске асырылады. Электронды жаттарды кез келген уаытта ааз тріне алмастырып, оны тпнса екендігін банкіде растап алуа болады. Мндай тсіл те олайлы, рі уаыт немдеуге ммкіндік береді.
Чек.Банктегі есеп шоттан олма-ол аша алу шін, шот иесі чектерді, яни арнаулы тапсырыс-бланкісін пайдаланады. 25-50 чек бір чек кітапшасына біріктірілген. Чек бір дана етіліп сиямен толтырылады. Чекті бірінші бетінде сома жазбаша трде жазылып, аша алушыны тегі, аты, жні, чекті жазылан кні, йымны атауы, есеп шотыны нмірі мен СТН-і крсетіледі. Чекті келесі бетінде ашаны андай масата алынатыны, чекте крсетілген адамны жеке тлжатыны деректері жазылады. Сонымен атар, чек кітапшасында саталып алатын чекті тбірі толтырылады. Толтырылан кннен бастап 10 кн ішінде чек зады болып саналады. Чекке тзетулер енгізуге болмайды. Егер ателікке жол берілсе, блінген чек сызып тасталып, “жойылды” деген жазбасымен сатау мерзімі аяталана дейін чек тбірлерімен бірге саталады (есеп саясатында крсетілгендей). (Толтырылан чекті мысалы осымша ретінде сынылады).
Ыса мерзімді активтер: сатып алушылар мен тапсырыс берушілерді ыса мерзімді дебиторлы берешектер жне зге де дебиторлы берешектер
Кассалы операцияларды жзеге асыру тртібіне сйкес ксіпорындар есепті олма-ол ашаларды осы йым ызметкерлеріне оперативті,шаруашылы жне баса да шыынлдара беруіне болады.
Жмсалынбаан есепті олма-ол ашалар йым кассасына оларды берген кннен 3 кннен кешіктірмей айтарылуы тиіс.
олма-ол ашаларды сонымен бірге ызметтік жолсапарлы шыындарды жабу шін де беріледі.ызметтік жолсапар деп-жмысшы-ызметкерді ксіпорын басшылыыны кімімен белгілі бір мерзімге ебек міндетін атару шін жмыс орнынан тыс жерге жолсапарын айтамыз.Жмысшы-ызметкерлерді жоспарларыны мерзімін йым басшысы анытайды,біра ол жолдаы уаытты санамаанда 40 кннен аспауы тиіс. ызметтік ажеттілік жадайында осы йымны басшысы бйры шыаруы арылы жолсапарды мерзімін зартуы тиіс.
Жолсапара шыу кні болып жмысшы-ызметкерді траты жмыс орны мекенінен жретін поезді,шаты,автобусты немесе басада автоклік ралыны жнелу кні саналады,ал келу кні болып аталан кліктерді траты жмыс мекеніне келу кні саналады.
Жолсапардаы жмысшы- ызметкерге мыналар телінеді:
1. Жол жаттары негізінде жолсапар мекеніне жетуіне жне айта оралуына кеткен наты тленген шыындар;
2. Жол билеттеріні броніні,она йдегі орныны жне поездарда тсек-орныны ны (осы шыындарды растайтын жаттарды бар болу шартымен);
3. сынылан жаттар бойынша трын орныды жалдауа кеткен наты шыындар.Растаушы жаттар жо болан кезде трын орынды жалдауа кеткен шыындаржолсапар бойынша кндік нормаларды 50% млшерінде теледі.
4. Жолсапарда болу уаытында туліктілер(суточные).
Жолсапара шыу алдында жмысшы -ызметкерге жол аысына,орынды жалдау мен кндіктерге жмсалынатын сомасындай ашаны аванс ретінде береді. Жолсапардан айтып келгенде жмысшы-ызметкер 5 кн ішінде наты жмсалынан аша аражаттары жнінде авансты есепті тапсыруы тиіс.Авансты есепке осымша ретінде жолсапарлы кулік,трын йді жалы жне жол аысы туралы жаттар тіркелінеді.
Есепті тлаларды есебі 1250 "ызметкерді ыса мерзімді берешегі" шотында жргізіледі. олма-ол ашаларды есепке алан кезде:
Дт 1250 "ызметкерді ыса мерзімді берешегі"
Кт 1010 "Кассадаы аша аражаттары"
1250 "ызметкерді ыса мерзімді берешегі" шотыны кредитінде мына шоттар дебетінде крсетілген сома крсетіледі:
- 1300 " орлар" блімшесіні шоттары -алынан материалдар сомасына;
- 1010 " Кассадаы аша аражаттары" -авансты жмсалынбаан блігін айтару;
- 8410 " стеме шыындар"-жмысшыларды жолсапармен байланысты наты шыындары ;
- 7210 "кімшілік шыындары" -кімшілік басару персоналыны жолсапарымен байланысты наты шыындары.
«Алынан вексель» шотындажнелтілген тауарлар (жмыстар, ызметтер) шін алынан вексельдерді есебі жргізіледі. Дебиторлы арызды жабу ретінде вексель стаушыны алан векселі бухгалтерлік есепте «Алынан вексель» шотында жне «Алынуа тиісті арыз» шотты кредитінде крсетіледі. «Алынан вексель» шотта пайызды та, пайызды емес те есептелінеді. Пайызды вексель бойынша «Алынан вексель» шотында,
«Вексель бойынша алынатын пайызы» деп аталатын субшоты ашылуы ммкін.
Пайызды емес вексель (марапаттау сомасы жеке крсетілмейтіндіктен, вексель номиналды ны бойынша есептелінеді) бойынша екі осымша шот ашылуы ммкін.
«Вексельді алынан сомасынан марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)».
«Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)».
Кейбір жадайларда жабдытаушы сатып алушыа тиеліп жіберілген тауарлары шін вексель алуы ммкін. Алынан вексель аныталан мерзім ішінде белгіленген соманы тлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз–оны иесіні белгіленген мерзім, яни уаыт біткен со борышкерді аша тлеуін талап ететін ыын куландыратын жазбаша борышты міндеттемесі. Сатып алу жне сату объектісі, сондай-а капиталды ыса мерзімді инвестициялау ралы бола отырып, вексель нды ааздарды ерекше бір трі ретінде ызмет етеді.
Жасалу лгісі жне олданылуы бойынша вексельдер жй жне аударылмалы деп аталатын екі трге блінеді.
Жай вексель дегенімізтлем мерзімі келген кезде вексель стаушыа белгіленген сомада аша тлеуді вексельді беруші зіне ешандай шарт оймай-а міндеттейтін жат болып табылады, яни арапайым тілмен айтанда вексель берушіні вексель алушыа ашалай тлем жасауа міндеттемесін білдіреді.
Аудармалы вексель– (тратта) кредиторды (транссангты) арызкерге (трассата) белгілі бір соманы шінші зады тлаа немесе жеке тлаа (ремитентке) тлеу жайлы жазбаша кімі болып саналынады. Яни оны жй вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель стаушыны тлеушіге вексельде крсетілген аша сомасын шінші бір адама эмитентке тлеу туралы жазбаша бйрыын бере алады.
Вексельдерді сонымен атар пайызды жне пайызсызды деп екіге блуге болады.
ü Пайызды вексельдерді атаулы нында тленетін пайыз сомасы з алдына блек крсетіледі.
ü Пайызсызды вексельдерде пайызды сома з алдына блек крсетілмейді, біра ол вексельді жалпы сомасында арастырылады.
Вексельдер здеріні трлері бойынша коммерциялы, аржылы жне азыналы болып ш трге блінеді.
Коммерциялы вексельдер нім ндіруші ксіпорындар мен йымдара ол німді ттынушы, яни сатып алушы ксіпорындар мен йымдарды тлем жасау мерзіміні кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялы несиесі ретінде рсімделеді.
азыналы вексельдер мемлекеттік азыналы міндеттемеге жатады. Олар Мемлекетті ішкі арыздарын теуіне байланысты шыарылады.
Шоттар бойынша жасалатын есепті йымдастырылуын арастырайы. «Алынуа тиісті арыздар» шотында жнелтілген нім (тауарлар), орындалан жмыстар жне крсетілген ызметтер шін тлеуге банк абылдаан есептесу жаттарын есепке алады. Алынуа тиісті дебиторлы арыздар аымдаы (немесе ыса мерзімдегі) дебиторлы арыздар, яни бір есептік кезені ішіндегі болып жне за мерзімдегі дебиторлы арыздар, яни бірнеше есептік кезеді амтитын болып екіге блінеді.
Дебиторлы арыздар деп - жеке азаматтарды,йымдарды жне мекемелерді осы йым алдындаы ашалай тріндегі міндеттемелері есептелінеді.Дебиторлы арыз арыз алушыны шоттарды тлеу жне тлейді деп ктілетін мерзімге байланысты ыса мерзімді жне за мерзімді деп блінеді.дебиторлы арыз тауарларды ткізу,ызметтерді крсету сияты операциялар нтижесінде туындайды.
Мемлекеттік йымдардаы дебиторлы берешектер есебі «Мемлекеттік мекемелерді дебиторлы берешек туралы есептерді жасау жне сыну ережесіне» сйкес жргізіледі.
Дебиторлы арыздарды есебі - 1200 "ыса мерзімді дебиторлы берешектер" жне 2100 " за мерзімді дебиторлы берешектер" блім шоттарында жргізіледі.
арыздар йым банкрот болса, жойылса,баса себептер болса онда дебиторлы берешекті ндіріп алу кмнді болып саналады.Кмнді болып мерзімінде тленбеген дебиторлы арыз,ал мерзімі ойылмаан болса онда тлеу мерзімі тіп кеткен жне кепілдермен амтамасыз етілмеген арыз есептелінеді.мітсіз дебиторлы арыздарды есептен шыаруа байланысты ммкін болатын шыындарды теу масатында кмндіталаптар бойынша резервтер рылады.
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші зады жне жеке тлаларды тлем абілеттілігін анытау жйесін аншалыты арттыранмен, олара несиеге сатылан тауарлар немесе ызмет шін уаытылы есеп айырыспай немесе алынуа тиісті сомаларды бір блігі ана теліп, алан блігіні алынбай алуы іс-тжірбиеде рдайым кездесіп отырады. Мндай жадайларды алашы нысандары болып борышкер ксіпорындар мен йымдарды банкрот болып алуы немесе ол ксіпорындар мен йымдарды таратылуы, сондай-а берешекті талап ету мерзіміні тіп кетуі табылады.
Сатып алушыларды келісімшарта сйкес белгіленген мерзімде тлемеген шоттары – «Кмнді арыздар» деп аталады. Кмнді арыздара-уаытында тленбеген, жабылмаан жне де тиісті кепілдікпен амтамасыз етілмеген дебиторлы берешектер жатады. азастан Республикасыны заына сйкес талап ету мерзімі тіп кеткен дебиторлы берешек кмнді арыз болып саналады. телу-телмеуі белгісіз, кмн тудыратын берешектерді есептен шыаруды екі тсілі бар:
§ Тікелей есептен шыару дісі, мнда шыындар наты шоттарды мітсіз деп таныаннан кейін ана тікелей есептен шыарылады.
§ Резервтік діс, бл жадайда шыындар алдын ала арастырылан тсілмен есептеледі. Мндай берешекке болжам жасалынады.
Тікелей есептен шыару дісі бухгалтерлік есеп трысынан олайлы болып саналмайды. йткені ол кірістер мен шыындарды сйкестілікке келтіре алмайды, яни кмнді берешектерді тауарлар жеткізіліп тсірілген немесе ызметтер крсетілген стінде емес, оны кдікті деп танылан есептік мезетінде ана шыындара жатызады.
Ксіпорындар мен йымдар кмнді арыздара шыындарды есебіне резерв жасай алады. Кмнді арыздар бойынша резервтерді есебі «Кмнді арыздар бойынша резервтер» шотында жргізіледі. Кмнді арыздар бойынша резервтер есеп беретін жылды соында жабдытаушылар мен сатып алушылар арасында дебиторлы берешекке тгендеу жргізу нтижесіне сйене отырып жасалынады. Азаматты кодексті бірінші бліміндегі 178 бабына сйкес берешекті телу мерзіміні жалпы уаыты 3 жыл болып белгіленеді. ш жыл аралыында телмеген берешек кмнді арыздары жасалан резерв сомасыны есебінен есептен шыарылады.
азастан Республикасыны заына сйкес талап ету мерзімі тіп кеткен дебиторлы борыштар «мітсіз арыз» – деп танылады. Ал мітсіз арыздар сомасы рылан кмнді арыз бойынша резерв есебінен есептен шыарылады. Егер ксіпорындар мен йымдар кдікті арыз бойынша резерв рмаса жне мітсіз арызды айындалу жадайы пайда болса, онда бл сома кезе шыындарына жатызылып есептен шыарылады. Сондай-а бл сома аржы-шаруашылы ызметіні нтижесі туралы есеп беруде крсетілуі тиіс.
Кез келген ксіпорындар мен йымдарды алып араса та оларды барлыы да ай шоттарды тленбейтіндігін алдын ала болжап білуі ммкін емес. Дегенмен де аржылы есеп беруі кезінде жыл бойы жмсалан шыындарды жабатын сомаларды анытау ажет. Бл уаыттаы баалауды салдарынан елеулі айырмашылытарды пайда болуы ытимал. Жалпы халыаралы тжірбиеде кмнді арыздарды баалау шін мынадай екі дісі олданылады:
- несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз дісі (аржы-шаруашылы ызметі туралы есеп беруде);
- дебиторлы арыздарды телу мерзімі бойынша есептеу дісі (бухгалтерлік баланста).
Бндаы бірінші аталан дісті масаты кмнді дебиторлы берешектерді нтижесінде туындаан шыындарды дрыс есептеу болса, екінші дісті масаты дебиторлы берешекті таза зіндік нын дрыс есептеу болып табылады. Кптеген ксіпорындар мен йымдарда бл дістерді екеуі де кеінен олданылады.
Жоарыда аталан несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз дісіне тоталатын болса, бл діс сйкестік принципіне баытталан. Мнда кмнді берешектерден шеккен наты шыындар мен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз арасындаы атынастарды орташа пайызы тжірибеге сйене отырып есептеледі. Содан кейін бл пайыз кмнді арыздар клемін анытау шін есеп беру кезеіндегі сатылан наты німге олданылады.
Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз дісі бойынша рдайым дебиторлы арыздарды таза зіндік нын есептеп отыру ммкін емес. Бл дісті тжырымдамалы негізі болып сйкестілік принципі ызмет етеді. йткені кдікті арыз сатылым негізінде туындаан. діс олданылуы барысында те арапайымдылыымен жне тиімділігімен ерекшелінеді. Ескеретін жадай, несиеге сатылан тауарлара олданылатын пайыз млшері рдайым жаартылып отыруы тиіс.
Кмнді арыздарды баалау шін олданылатын дебиторлы арыздарды телу мерзімі бойынша есептеу дісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлы алдыты алуына негізделген. Бл діс бойынша кдікті борыш пайызын анытаан уаытта ткен кезе мліметтері пайдаланылады. дісті негізгі масаты болып ктіп отыран кдікті дебиторлы борышты наты ашалай зіндік нын анытау есептеледі. Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз дісіне араанда дебиторлы арыздарды телу мерзімі бойынша есептеу дісі дебиторлы арыздарды наты зіндік нын теуге ажетті кмнді арыздара жасалан резерв сомасыны дрыс жасалуына ммкіндік береді. Кейіннен кдікті арыздара жасалан резерв сомасыны аымдаы алдыы талап етілген алдыа сйкес тзетіледі. Бл жадайда кмнді арыз берілген тзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы кмнді арыздар бойынша жасалынан ажетті резерв сомасыны млшерін анытау шін мыналар олданылады:
- негізгі дебиторлы берешекке жасалан бірыай рамдастырылан млшерлеме;
- алынуа тиісті шотты мерзіміне сйкес рбір сомасына блек негізделген млшерлеме.
Орларды есебі
Тауарлы - материалды орлар – бл шаруашылы субъектісіні німді ндіру, ызмет крсету немесе жмыстарды орындау масатындаы шаруашылы ызметте пайдалану шін сатып алатын р трлі шикізаттар, материалдар, отындар, энергиялар, жартылай фабрикаттар.
Бл блімні шоттарында бюджеттік йыма тиесілі рылыс материалдары, ондыры жабдытары, материалдар, тама німдері, отын мен жанармай, мал азыы, жем, ыдыс, машиналар мен жабдытарды запас блшектері, осалы шаруашылытарды німдері мен бйымдары, малды тлдері мен бордаыдаы малдар, оулы, ылыми жне баса масаттара арналан материалдар, сондай-а за пайдаланылатын жне лабораториялы сынатаы материалдар, шаруашылы шарттарындаы ылыми-зерттеу жмыстарына арналан арнаулы жабдытар есептеледі.
Материалды орларды есептеуді негізгі міндеттері: барлы материалды ндылытарды саталуын жне озалысы мен дрыс пайдаланылуын баылауды амтамасыз ету; запастар мен шыыстарды белгіленген нормаларын сатау, белгіленген тртіппен ткізуге жататын, пайдаланусыз материалдарды дер кезінде анытау; бюджеттік йымны оймаларында тран алдытар туралы наты мліметтер алу болып табылады. Материалды ндылытарды сатау арнайы бейімделген блмелерде (оймаларда) жргізілуге тиіс. Материалды ндылытарды оймалы жайларда орналастыруды тртібі оларды абылдау, беру жне тгендеу жніндегі операцияларды тездігін амтамасыз етуі керек. Материалды ндылытарды абылдау, сатау жне босату шін жауапкершілік бюджеттік йым басшысыны бйрыымен таайындалатын белгілі бір материалды жауапты тлаа жктеледі. Бл тлаларды ауыстырылуы оймаларда тгендеу жасаумен жне бюджеттік йымны басшысы бекітетін абылдау-тапсыру актілерін жасаумен бірге жргізілуге тиіс.
Материалды ндылытарды саталуын амтамасыз ету жне есебін дрыс жола ою масатында, оймалы есепті ойдаыдай йымдастырылуын амтамасыз ету керек. Материалды ндылытарды сатау арнайы бейімделген блмелерде (оймаларда) жргізілуге тиіс. Материалды ндылытарды оймалыжайларда орналастыруды тртібі оларды абылдау, беру жне тгендеу жніндегі операцияларды тездігін амтамасыз етуі керек. Материалды ндылытарды абылдау, сатау жне босату шін жауапкершілік бюджеттік йым басшысыны бйрыымен таайындалатын белгілі бір материалды жауапты тлаа жктеледі. Бл тлаларды ауыстырылуы оймаларда тгендеу жасаумен жне бюджеттік йымны басшысы бекітетін абылдау-тапсыру актілерін жасаумен бірге жргізілуге тиіс.
Материалды ндылытарды есебі материалды атаулары жне жауапты тлалар бойынша санды жне сомалы трыда жргізіледі.
Бухгалтерлікызмет оймадаы материалды ндылытарды келіп тсуін жне блінуін баылауды жзеге асырады, сондай-а материалдарды есебі жніндегі з жазбаларын оймада жргізілетін жазбалармен салыстырып отырады.
Материалды орлар бухгалтерлік есепте мына дістер негізінде бааланады:
1. Арнайы сйкестірілген есептеу дісі
2. Орташа зіндік нын есептеу дісі
3. ФИФО дісі
Арнайы сйкестірілген есептеу дісі. Арнайы сйкестірілген есептеу дісі детте бірімен-бірін алмастыруа болмайтын немесе ксіпорында ерекше тртіппен пайдаланылатын (асыл металдарды, асыл тастарды жне т.б.) натылы бір материапды орларды баасын есептеуге арналан. Бл діс жмсалан материалдар мен істелген жмыстарды наты зіндік нын есептеп шыаруды кздейді. Сондай-а бл есептеу дісі сатылып алынанына немесе ксіпорынны зінде ндірілгеніне арамастан арнаулы жоспарлауа арналан материалдарды зіндік нын есептеуге арналан.
Орташа зіндік нын есептеу дісі. Орташа зіндік нын есептеу дісі бойынша ксіпорына кіріске алынан рбір материалды орлардьщ баасы оларды кіріске алынандаы шоты бойынша баасын анытау ммкін болмаан жадайда жргізіледі. Материалды орлар тобыны (тріні) орташа зіндік ны йымдаы материалдарды есепті айды басындаы алан алдыыны нымен ай бойы кіріске алынан материалдар ныны жиынтыын (косындысын) материалдарды ай басындаы сандарыны алдыымен ай бойы кіріске алынан тиісті материалдарды сандарыны осындысына блу арылы аныкталады.
ФИФО дісі. Есептен шыарылан материалды орларды оларды алашы кезекте кіріске алынандарыны зіндік ны бойынша баалау дісі болып табылады. Бл діс аидасы бойынша материалды орларды бірінші кезекте кіріске алынаны алашы болып, яни бірінші кезекте шыыс етіледі деп жорамалданады. Басаша айтатын болса, барлы келіп кіріске алынан материалдар бірінен со бірі кіріске алынандаы кезегі бойынша шыыс етіледі деп есептелінеді. Бл жадайда ай соында ксіпорынны оймасында алан материалдарды зіндік ны соы кіріске алынан материалдарды баасымен бааланады.
азастан Республикасында осы кнгі олданылып жрген ереже бойынша ксіпорындар жылына кем дегенде бір рет здеріні меншігіндегі материалды орларына тгендеу жмысын жргізуі керек. Тгендеу жмысы міндетті трде мынадай жадайда жргізіледі:
- жылды есеп беру (жыл аяында) алдында маусыммен жмыс істейтін айта ндіруші йымдар, сондай-а дайындаушы жне баса да йымдар материалдар мен шикізаттара оларды алдыыны азайан кезінде тгендеу жмысын жргізе алады.
- материалды орларды міндетті трде тгендеу материалдара жауапты адамны ауысуына байланысты, рлы жне иянат жасаланда, сондай-а материалды орлар бзыланда, табии апат, рт боланда, йым таратыланда (айта рыланда) таы да баса жадайларда жргізіледі.
Тгендеу жргізу шін ксіпорын басшысыны бйрыымен орталы тгендеу комиссиясы рылады. Бл комиссияны ксіпорын басшысы немесе оны орынбасары басарады.
Ксіпорын басшысыны бйрыымен тгендеу жргізу оны басталуы жне аяталуы мерзіміне жауапты адам таайындалады. Тгендеу жмысы материалдара жауапты адамны жауапкершілігіндегі материалдарды трлері
жне оларды сатаулы тран жерлері бойынша жргізіледі. Ксіпорында саталып тран, біра оны з меншігіне жатпайтын яни баса йымдарды немесе жеке адамны материалдарында тгендеу керек.
Тгендеу- бл барлы материалдарды райсысын біртіндеп санап шыып, одан кейін материалдарды натылы алдыын бухгалтерлік баланстаы алдыымен салыстыру. Тгендеу жмысы материалдарды тгел саталуын амтамасыз етуді басты ралы болып табылады.
Негізгі ралдар - ндірісте за уаыт бойы (бір жылдан арты уаыт) пайдаланылатын, зіні бастапы заттай нысанын сатай отырып, нынын шыарылан німге, орындалан жмыса, крсетілген ызметке біртіндеп бліп-бліп есептелген амортизациялы аударым млшерінде ауыстыратын ебек ралдарын, яни материалды активтерді айтады.
ндіріс процесіне атысу сипатына байланыстынегізгі ралдар ндірістік жне ндірістік емес болып екіге блінеді.
2.4Негізгі ндіріс ралдарына ндіріс процесіне тікелей атысатын объектілер жатады, оларды кмегімен німді зірлеген кезде ебек ралдарына (машина, рал-жабды, рал-саймандар т.б.) сер ету жзеге асады немесе ндірісті жргізу шін ажет материалды жадайын жасайды (имараттар, рал-жабдытар, ткізгіш ондырылар).
Негізгі ралдара мыналар жатады: жылжымайтын мліктер (жер бліктері, имараттар, рылыстар, кпжылды ааштар жне жермен тыыз байланысты, жылжытанда оларды масатына зиян келтірілмеуі ммкін емес, баса объектілер), клік ралдары, жабдытар, ндірістік жне шаруашылы рал-саймандары, ересек жмысты жне нім беретін мал, арнаулы рал-саймандар, зге негізгі ралдар.
Материалды емес активтер - бл ндiрiсте за мерзiм бойына пайдалану шiн немесе тауарларды, сатуa, кiмшiлiк масата жне баса субъектiге жала беруге арналан табии нысаны жо ашалай емес активтер.
Бюджеттік йымдарда материалды емес активтер негізгі ралдар рамында «Материалды емес активтер» осалы шотында есетеледі.
Материалды емес активтерге: лицензиялы келiсiмдер, компьютерлік бадарламамен амтамасыз етулер, патенттер, авторлы ытар, тауар белгiлерi, ызмет ету белгiлерi, фирма атаулары, тжiрибелi - конструкторлы жмыстар жне т.б.
Материалды емес активтерді амортизациясын есептеу. Материалды емес активтер нына сйкес аидасы бойынша активті рекет ететін мерзім бойына жйелі трде есептен шыарылып отырылуы тиіс.
Материалды емес активтерді пайдалы ызмет ету мерзімін субъектіні зі дербес белгілей алады, егер де задармен басаша жадайы арастырылмаса (патент, авторлы ы) немесе келісім-шартпен (лицензионды келісім). Материалды емес активтерді мерзімін дл анытау ммкін болмаан жадайда, оны пайдалы пайдалану мерзімін 10 жыл дегейінде белгілейді, біра ол шаруашылы жргізуші субъектіні ызмет ету мерзімінен аспауы керек.
Амортизациялы сомасы детте, шыыс ретінде танылады, егер де ол баса активтерді нына осылмаса. Амортизацияны есептеу дісін тадау бір есептік кезенен екіншісіне жйелі трде ауысып отырады, егер де активтерден алынатын олжаны ттьну моделі айтарлытай згермесе. Материалды емес активтерді жою ны те сирек кездеседі, олардан алынатын олжа тек ызмет ету мерзіміні соында аныталады. Сондытан материалды емес активтерді жою ны, детте нольге те болады.
Материалды емес активтерді амортизациясын есепке алуа 2740 «Материалды емес активтердi амортизациясы» деп аталатын блiмшесiнi шоттары арналан.