Малімдер шін маызы

4-дріс. Диалогтік оытуды маызы.
Балаа кштеп білім беруден грі, баланы білімге деген штарлыын ояту е маызды масат.
К.Д.Ушинский
Сондытан баланы білім алуа деген штарлыын ояту шін азіргі заманда малім кп ізденіп, сабаты тиімді туіне жмыс жасауы ажет. Білім сапасы оушыны білімге деген штарлыымен, ызыушылыына тікелей байланысты.
Саба барысында оуды белсенді рекет дістерін олдануды нтижелілігін осыдан круге болады.
Оуды белсенді дістеріне: пікір-таластар, зін-зі баалау, тест ру жне бірін – бірін тексеру жатады.
Бл баыт малімні жмысын тбегейлі згертеді. Жаа білім алу рдісі оытушы мен оушыа шыармашылыпен жмыс жасауа итермелейді, себебі оушы білімді здігінен іздену арылы алу керек болса, малім оушыны білім алуына себептер, жадайлар тудыру керек. Ол шін малімні сабаты жан-жаты дайындауы ажет, саба стінде андай болмасын оушы тарапынан ртрлі сратар туындау ммкін сол жерде малім ажетті бадар беріп жіберуіне тура келеді.
Сонымен, азіргі заман талабына сай малім «білім блаы» емес, «білім блаына» жеткізуші, яни білім алу жетекшісі болуы тиіс. Осы кезде малімні талапа сай оушыны білім алу белсенділігін жоарылату масатында жаа технологиялар мегеруі ажеттілігі туындап отыр.
Жоары технологиялар заманында адама жан-жатан трлі апарат келіп тседі, сондытан казіргі заман адамы апараттармен жмыс жасай біліп, ажетін алып олдана алу бейімділігін ажет етеді.
Саба беруге жне оытуа барынша масата сай жне креативті амалдарды дамытуда орталы аспект малім мен оушы арасындаы арым - атынастарды тсінікті болуы керек. Егер оытуа белсенділік пен зара рекет кіретін болса, ол тиімдірек бола алады.
Оуды белсендіруге жне диалог трінде оытуды белсендіруге ыпал ететін кез келген тсілді олдау мектепті басынан бастап ытар те блінген орын екенін білдіретін фактіні растайды; саба беру мен оыту талылау дерісінде жзеге асырылуа жне ынтыматасты олдануа тиіс, сондытан малімдер оушылара з бетінше орындау ыын беретін, сыныпта аса демократиялы атмосферасын алыптастыратын тсілмен оыту дерісін кіл бле йымдастыруы керек.

Бадарламаа сай, саба барысында «Саба беру мен оытудаы жаа тсілдер»-ді олдануда «диалогтік оыту» тсілін басшылыа алдым. Оушылар диалог дісін олдана отырып, мысалы:талылау, білімді бірлесіп ру, тсіну мен дадыларды алыптастыру арылы білім алады. рбір сабата оушылара сратар ою арылы, таырып бойынша з ойларын айтуа ммкіндік бердім. зара талылау арылы, трлі ойларды болатындыын, бір - біріні тсінуіне кмектесетінін крсетті. Схбаттасу арылы з ойларын длелдеуге тырысты. Оушыларды андай дегейде екенін тсінуге кмектеседі. Диалогтік тсілді оушыларды ашылуына, ойын жеткізуіне, сздік орыны молаюына кмектесетінін тсіндім.
ылыми зерттеу нтижелері сабата диалогты маызды рл атаратынын крсетті. Мерсер мен Литлон (2007) з ебектерінде диалог сабата оушыларды ызыушылыын арттырумен атар оларды білім дегейіні суіне лес осатынын атап крсетті. Зерттеулерде ересектермен интерактивті арым - атынас пен достарымен бірігіп жргізілген жмысты балаларды оуына жне когнативті дамуына сер ететіндігі айтылан.
Выготский когнетиві дамуды оушылар здеріні«Жаын арадаы даму аймаында» (ЖАДА) жмыс істесе жадайда жасаратынын атап крсетеді. Диалог барысында оушылар нтижеге жету шін кш-жігерін жмсайтын жне Мерсер(2000) сипаттаандай, білімді бірлесіп алуда немесе «пікір алмасу» барысында те ылы серіктестер болып табылады. Пікір алмасу оушылармен диалог ру арылы жзеге асады.

Мектептегі практика кезінде 8- сыныпа ткізген сабатарымда крініс тапты. Сабатарымда оушыларды ызыушылыын арттыру масатында, р сабаты таырыбын ашу шін сзжмбатар, сра - жауап, тексеру сратарын дайындадым. Химияда негізгі ереже – химиялы формулалар мен химиялы реакциялар. Химиялы тілде сйлеуге дадыландыру, формулаларды сйлету.
Оушылар з сабатарында таырыпта не оылатынын, нені білу керектігін, нені маыздылыын тсініп сезінді.
Оушылар таырып бойынша малімге оушыларды білім дегейіні андай екенін тсінуіне ыпал ететінін саба барысында баыладым.
Барнс пен Мерсер зерттеушілік гіме - малімні оушыларды гімеге тарту кезінде зара дамыту ажет болып табылатын гімені трі деп айтан.
Барнс пен Мерсер зерттеушілік гіме – малімдерді оушыларды гімеге тарту кезінде оларды зара дамыту ажет болып табылатын гімені трі деп айтан. Ендеше, оушыларды зара рекет дадыларын дамытуды бір тсілі - топтара берілген орта проблемалар арылы тйінді шешімге келетіні аныталды. Мысалы, дреже дрежені анытамасы, одан шыатын тжырымдамалар, асиеттері туралы тапсырмаларды шешуде оушылар жыммен зара кеесіп, талдап, талылап орта шешімге келіп, тсіндірді.Кластеге тсіріп, таырыптарын орады.
Оушыларды зара рекет дадыларын дамытуды таы бір тсілі – оушыларды бір-біріне сра оюы.
Сыныпта сра ою маызды дадыларды бірі болып табылады, себебі сра дрыс ойылан жадайда саба беруді тиімді ралына айналады жне де оушыларды оуына олдау крсетіп, оны жасарта жне кеейте алады. Оушыларды таырыпты тсінуіне ол жеткізуі шін малімдер олданатын сратарды екі трі - тмен дрежелі жне жоары дрежелі сратар олданылады.Кей кездері тмен дрежелі сратарды «жабы» немесе «дрыс емес» сратар деп те атайды. Олар жаттап алуа баытталан жне де оан берілген жауап бааланады. Ал жоары дрежелі сратар ойыланда, оушылар апаратты белгілі бір жолдармен олдануа, айта руа, кеейтуге, баалауа жне талдауа тиіс болады.
Тиімді педагогика аясында бл сратарды екі трі де олданылады, тек ойылатын сраты трі оны масатына арай згеріп трады. Сраты оушыларды білім алу абілеттеріне сйкес болатындай етіп ру ажет. Оушыны білім алуын олдау шін сра оюды трткі болу, сынатан ткізу жне айта баыттау сияты трлі техникаларын пайдалануа болады. Ол шін сра оюды трткі болу, сынамалау, айта баыттау сияты р трлі технологияларды пайдаландым.
Сынамалауа арналан сратар: оушылара анарлым толы жауап беруге, ойларын аны білдіруге кмектесетіндей етіп рылуы ажет. Мысалы: 1. 5Н2О алай оылады?
А) Суды 2 атомы
Б) Суды 2 молекуласы
) Суды 5 атомы
В) Суды 5 молекуласы
2. Салыстырмалы молекулалы массасын табыдар. M(MgSO4)=?
А) 120
)130
Б)100
В)85
айта баыттау сратары: сраты баса оушыа айта баыттау. Мселен: жоарыда аталан сратара жауап беруге кім кмектеседі?
Мектептегі тжірибе кезеінде мен 8 - сынып оушыларымен химия пні бойынша саба ткіздім. Саба ткізгеннен кейін оушылара ойылан сратарды трлеріне тоталар болсам, мысалы,
- Моль деген не?
- Молярлы масса деген не?
- Авогадро саны деген не?
деген сратара жауап алан со ана, осы таырыптарды есептерін шыара бастады, себебі, сра ойып - жауап беру арылы оушылар формуланы шартын тсіне алады. Содан кейін есеп шыаруа емін-еркін кіріседі.

Оушыны оуын сратара берген жауаптар негізінде баалау ммкін болды. Себебі, кейбір оушылар осы сратара жауап бере отырып, есеп шыару ммкіндігіне ие болса, кейбір оушыларды сраа жауап бергеніне риза болуа тура келеді. абілеті р трлі оушылар шін сратарды шектеп отырдым. Балаларды барынша мият оыту шін сратар ою техникасын анытадым.
Балаларды ойлау абілетін барынша жоары дегейде дамыту шін срауды олдануа атысты мені тсінігімде болан згерістер:
- бірден кп сра оймау.
- оушылара ойлауа уаыт беру.
- орынсыз сратар оймау.
- ойлауды дамыту шін проблемалы сратар пайдалану.
- оушыларды жауап беру ниетін басатын сратарды оймау.
- оушыларды алдыы жауаптарына сай сратар растыру.
Сратарды сапасы жне жоспарлау здік сабаты айын белгісіне айналуы кмнсіз. Іс жзінде біз сратара кп сенім артамыз. Сратарды оя білу стратегиясынсыз здік прогресс, сабаа етене кіріп кету жне баалау болуы ммкін емес.

Нейл Мерсер, А. Дайалогос пен Литлтон ебектеріндегі сапалы оытуды бір кзі, гімелесу яни, адами когнитивті жне леуметтік даму негізінде оушыларды ызыушылыын диалогты стратегияларды олдану арылы жзеге асыру ажетті десе, ал Рэгг жне Браун сынан зертеулеріндегі оушыларды жауаптары мен тсініктемелеріне арай рекет етуіні трлерін тиімді олдануды сынады. Ендеше, з сабатарымда диалог пен гімелесу тиімді екенін, оны зара рекеттесу дадыларын дамытатынын тжірибе жзінде енгізіп, зерттедім.
Оушылара оу материалын зерттеу жмысы негізінде беруді жоспарлап, сабата оларды оытуды масатымен таныстырдым.

Мектептегі зерттеу барысында оу материалын мегерту шін когнитивті іс - рекетті йымдастыру пайдалы, сондытан трлі тапсырмаларды диалог арылы талдауды йымдастырдым. Балаларды рбір сабатаы іс - рекетін баалау шін диалогты арым - атынас те ажет.

Диалогты оыту арылы балаларды зара дамуын алыптастыру, Бразилиялы педагог Фриери айтандай р адам оу процесіне сыни трыда атысып, адамдармен диалогты гімелесуге атысуа абілетті екендігіне негізделген білім теориясын зірледі. Фриери теориясыны негізінде осы тсілге жаымды энергияны енгізуге арналан «педагогиканы ммкіндіктері» термині жатыр.
Педагог Фриери білім мынадай болуа тиіс деп санайды:
Бірлескен, яни оушыларды топты жмыстарда ынтыматасты арылы зара дамуын алыптастыруды мегерту масатында трлі тапсырмалар орындады.Проблемалы тапсырмаларды шешуде диалог арылы жмыстар йымдастырылды.
ткізген сабатарымдаы оушыларды зара рекет дадыларын дамытуды таы бір тсілі - аффективті (эмоционалды) сезім арылы орта проблемаларды бірге шешіп, екі оушы бірге орытындылайды. Сабатарымда ЖИГСО дісін олдану кезінде Диалогтік оыту дісі жасы жзеге асып отырды. Диалог барысында оушылар ктілген нтижеге жету шін кш – жігерін жмсады, ынталанды, ойларын блісті, пікірлеседі, білімді бірлесіп алды, з білімін толытырды. Пікір алмасу оушылар арасында диалог жргізу арылы жзеге асып отырды.
Фриери, малімні міндеті - оушыны білімін толтыру, кбейту тенденциясымен емес, білімді тауып, дамыту арылы тередетуге баытталан кзараспен оушылармен диалога тсу деп санайды (2007 ред., 43-б). Осы малдау жаашыл болып табылады. Е алдымен, Л.С.Выготский оытуда диалога басты рлді беруді сынан; ол енгізген «жаын мадаы даму аймаы» мен Сократты сынан «эленхос» сияты (Abbs бойынша цитата 2003, 15-бет) тсінігі, диалогтік гімеге атысушыларды біліміндегі кемістіктерді крсететінін длелдейтін теорияны маынасын анытайды. Фриери осы теорияны ары арай дамытуда, оушы мен малімні арасындаы диалог процесіні рлі мен атынасын арастыруда, осындай диалогты масаттарын анытауда кп ебек сіірген. Ендеше, саба барысында оушы мен малімні арасындаы диалогты ескере отырып, сра-жауап тапсырмалары да ескерілді. (Диалогты оыту арылы демократиялы сыныптарды дамыту.)
Мселен, 8 сыныпта «Химиялы элементтерді валенттілігі» таырыбын ткенде оушылар здеріне лестірілген ресурстардаы млімет жинау шін диалог арылы зара рекеттесіп, гімелесіп бір - біріне здеріні ой - пікірлерін білдіреді. Тапсырма орындауда топты гімеде оушыларды райсысы диалога тсті з идеяларын, шешімдерін сынды, ауызша, жазбаша длелдеді, дрыс пікірді птап келісімге келді. Оушылар зара рекетпен нтижеге жету масатында пікір алмасып здеріні кш жігерін жмсады. Мндай тапсырмалар балалар шін те ызыты болды. Мерсерді айтуынша, жымды тсіну мен оытуа ол жеткізу аясында табысты талылауларда гімелесуді зерттеушілік трі басым болады. гімелесуді маыздылыын, оны білім алуда ажырамас блігі екенін зерттеу барысында длелдеді.
Барн (1976) пен Мерсер (2000) айтандай оушыларды гімеге тарту кезінде дамыту ажет болатын гімені трі десе, ол сабата оушыларды зара рекеттесу дадыларын дамытуа да серін тигізетіні аныталды..

Аталан алымдарды ебектерінде диалог руа арналан стратегия ретінде «Талылау жніндегі серіктестерді» пайдалану «талылау жніндегі серіктес» блінетінін айтады. Шаын топта жмысты жоспарлаан мтылысы болуы тиіс деген идея сынады. Жйелілік ылыми ойлауа, иын тапсырмаларды жетік білуге, з бетімен білім алуа, ізденуге іштей ажеттілік тудырады. Осыны нтижесінде жан-жаты білім алуа, оршаан дниені задылытарын ттастыта абылдауы алыптасады. Жалпы оушыларды иын тапсырмаларды орындауда иындытар туындайтыны белгілі болды. иын тапсырмаларды млшерін алдын ала анытау керектігі белгілі. Ендеше, оушыа алай оытуды жолын йретіп, кері байланыс арылы оны айта срау керек. Олар: оны ои, жаза білуі, дауыстап айтуы, естіп, кзімен круі, абылдауы, айтадан айтып беруі т.б. оушыларды есінде за саталады. Оушылар сабата жауап беруде длелдемелерді ауызша баяндап формулаларды жазады, талдау кезінде жіберген ателерін зара рекетпен тзетеді, іскерлік зара рекет дадылары дамиды.
Білімді беру салу оай, ал оушыны ізденуге йрету иыныра, ізденіс барысында тйінді мселелерді бекітуде сыни ойлауды, з ызметіне сынмен арауды йрету ажет. Адамдарды білім алуы жайлы болу шін жауапты реакция мен мадатау ажет, сондытан баалау ізгі болуы керек айталап айтуа мтылысы болуы тиіс деген идея сынады. Бл сыныстар мені сабатарымда да боланын айтым келеді, рбір саба соында жауаптарына арай оушы білімін бааладым. Оушыларды білімін баалау оларды жауаптарын мият тыдааннан кейін, оушыны жеткен жетістігін талылап баалау зара рекеттесуіне сер еткенін баыладым. р сабатан кейін оушыны жеткен жетістіктерін айтып мадатау, олдау, топ ішінде ізденістеріне табыс келгеніне, стті орындаандарына зара баа беріп отырды. Кез келген тапсырмалар орындау кезінде оушылара з пікірлерін білдіріп, талылау шін шамалы уаыт беру керек екенін ескердім.

орыта келе, оушыларды білетін, білмейтіндігін анытау шін жасы арым-атынас, тілдік дадыларыны болуын талап етеді.
гімелесу прменді рал болып табылады, оны кмегімен малім оушыларды оу дерісін олдай жне дамыта алады. Сыныпта диалогті пайдалану арылы малімдер оушыларды білім сапасына ерекше о сер ете алады. Оушыларды білімі мен ойлау абілетін зерттеуге шынайы мтылу оу дерісіне барынша ызытыру шін ынталандыру болып табылады.
Диалогтік идея тсіліне сйкес, сауалнама мен топты жмыс оушыларды оуын жасартуа абілетті.
Сра ою арылы малім:
- оушыларды таырып бойынша жне сындарлы сйлеуге ынталандырады.
- оушыларды шынайы ызыушылыы мен сезімдерін анытайды.
- білімге штарлыты дамытады жне зерттеуге ынталандырады.
- оушылара білімін алыптастыруа жне вербалдандыруа кмектеседі.
- оушыларды сыни трыдан ойлауына ыпал етеді.
- оушылара сыни трыдан ойлауа кмектеседі.
- оушыларды бір-бірінен йренуіне, баса оушыларды идеяларын
рметтеуіне жне баалауына ыпал етеді.
(Малімге арналан нсаулы, 41 - бет.)

Малімдер саба барысында сауалнама тріндегі кері байланыс дісін олданады жне саба барысында кптеген сратар ояды.
ткізген сабатарымда сынып оушыларыны зара білімін дамыту масатында бірлескен схбатынан: оушылар бірін – бірі оытады, пікірлеседі, ой бліседі, гімелеседі.Бны брі де диалогты оыту дістері негізінде жзеге асып отырады. Оушыларды тілдік орын молайтуа, білім дегейін крсете алуына, білімін діл баалауына о серін тигізетініне сенімім мол.
Жааша ізденіс, жааша кзарас жаласын тауып, ел ертеі келешек рпаты білім алудаы жетістікке жету жолында нтижелі ебек ететініме сенімдімін.