Сулеленуден орану
Казіргі кезде иондаыш сулелердін кздері халы шаруашылыыны р трлі салаларында кп пайдаланылады, мысалы, ндіріс процестерін автоматтау жне баылау; шыарылан бйымдарды сапасын анытауда, баылау жне лшеу аспаптарында; ылыми зерттеу жмыстарында; металлургия, медицина, рылыста таы баса жадайларда ке олданылады.
Иондаыш сулелерді олдану салалары жылдан жыла кбейген сайын, олармен жмыс істейтін адамдарды саныда кбейіп келеді. Бл сулелерді кздерімен жмыс істеу адамдара те ауіп туызады, йткені оларды куіпсіз шамадан тыс сері азані ауруа шалдытырады. Сондытан, иондаыш сулелерді зиянды серінен орану мселелеріне ерекше кіл блу керек.
Барлы иондаыш сулелерді ішінде ндірісте оларды бес трі кбірек олданылады: , , n (нейтрон) сулелері (блар корпускулды сулелер) жне , p (рентген) сулелері (блар биік жиілікті электромагниттік толындар).
1. Альфа сулесі () – кейбір заттарды ядроларыны радиактивтік ыдырауы кезінде пайда болатын гелий ядроларыны аыны болады. Бл сулені ішке кіру абылеті те аз, ал ондау абылеті те лкен болады. Ауада оны жру жолы 2-12 см болады, тыыз заттарда одан аз, биологиялы талшыта миллиметрден кем болады. Бір - блшектен ауада бір см жолында 50 мын пар иондар пайда болады. Сондытан, – блшектері азані ішіне кірген жадайда улкен ауіп туызады. Альфа сулесіні жру жолы те аз боландытан одан орану шін жай киім де жарайды.
2. Бета сулесі () – ядроларды радиоактивтік ыдырау кезінде пайда болатын электрондарды немесе позитрондарды аыны. Бета блшектерді – блшектерге араанда заттарды ішіне кіру абылеті кбірек, ал иондау абылеті азыра болады. Бл блшекті жру жолы ауада 160 см дейін, биологиялы талшыта – 2,5 см, орасында – 0,04 см болады. Бір – блшек ауада бір см жолында 50 пар иондар туызады.
3. Нейтрон сулесі (n) – ядроларды заряды жо нейтралды блшектеріні (нейтрондарды) аыны. Бл сулені те лкен ішкі кіру абылеті боландытан ол заттарды тере абаттарына дейін те алады, иондау абылеті де жоары.
4. Гамма сулесі () – жоары жиілікті электромагниттік толындар болады, оны те лкен ішке кіру жне те аз иондау абілеттері бар. Бл суле адам денесінен, баса заттардан емін-еркін те алады. Гамма сулесі бір см жретін жолында 1-2 пар ион туызады.
5. Ренген сулесі (p) – гамма сулесі сияты те лкен ішке кіру жне те аз иондау абілеті бар электромагниттік толындар болады.
Жоары крсетілген сулелерді иондаыш сулелер деп айтатыны, олар ай затпен болмасын рекеттескенде сол затта иондау былысын туызады, яни затты молекулярлы байланысы бзылып, зарядталан атомдар мен молекулалар (иондар) пайда болады.
Заттарды иондау барысында сулелер зінін бір шама энергиясы шыындайды, яни р зат суле энергиясын сініріп, оны млшерін азайтады. Сонымен, заттарды иондау дрежесі оларды сінірген сауле энергиясыны млшеріне те болып, иондаыш сулелер мен заттарды зара рекеттестігіні лшемі болып есептеледі.
Иондаыш сулелерді азаа биологиялы сері тірі талшыты иондау арылы орындалады, оны барысында азада молекулалы байланыстар зіліп, ртрлі химиялы оспаларды структурасы згіреді. Тірі организмні рамында 75-80% су боландытан, иондаыш сулелер негізінде су молекулаларына сер етіп, радиолиз (радиациялы ыдырау) реакциясын туызады.
Бл жадайда су молекуласы (Н2О) сутек атомы (Н+) мен гидроксил тобына (ОН-) блінеді. Бл бос радикалдарды химиялы рекеті (активтігі) те зор боландытан, олар баса заттарды (белок, фермент т.б.) молекулаларымен осылып, адам азасына тн емес химиялы заттарды жаа оспаларды туызады. Мнын сондарынан азада физиологиялы процестерді барысы згеріп суле ауруы пайда болып, клеткалар мен органдар ліп, одан рі адам ліміне келіп соады.
Иондаыш сулелерді серінен адам азасында пайда болаты суле ауруы жергілікті жне жалпылама, ауыр жне созылмалы трлерінде теді. Егер аза аз уаытты ішінде лкен дозамен сулеленсе, ауруды ауыр трі пайда болады, ал сулелену за уаыт бойы здіксіз аз дозамен сулеленсе, онда ауру созылмалы трінде теді. Жалпылама сулелену барлы азані заымдаса, жергілікті сулелену р органдара зиян келтіреді.
Адам азасына иондаыш сулелер сыртта жне іштен тигізуі ммкін. Сырты сулелену сырттаы суле кездеріні серінен болады, ал ішкі сулелену организмні ішіне тскен радиоактивті заттарды серінен пайда болады (радиоактивті ша, газ, бу т.б.).
Адам азасында иондаыш сулелерді серінен мынындай згерістер болуы ммкін: шаш тсу, тырна сынатану, кзде катаракта ауруы пайда болу, ан аару (лейкемия), тері аурулары, ателі ісіктер, бас ауыру, лсіздік, нерв жйесі мен ас орыту органдары заымдану, тым функциясынын бзылуы т.б.
Иондаыш сулелерді згешелігі сонда, оларды организмге тигізетін зиянды сері бірден білінбейді, оны жасырын (латенттік) мезгілі болады, зиянды зардабы кейіннен пайда болады. Организмні заымдану трі жне ауырлыы бірнше факторлармен байланысты болады, мселен, сінірген дозаны млшері, сер ету уаыты, сулені трі, андай мшенін сулеленуі, организмні сезімталдыы, радиактивті заттарды физикалы-химиялы асиеттері т.б.
Адам органдары сулелерге сезімталдыына арай ш топа блінеді. Бірінші топа е сезімтал мшелері жатады: гонадалар, жілік майы, т.б. Одан кейін екінші топа жататындар: блшы еттер, кк бауыр, домала бездер, май еттері, бауыр, бйрек, кпе, ішек-арын, кз жанары т.б. шінші топа жатады: тері, сйек, білек, сира, табан т.б.
Адам организміне р трлі дозаларды (Р – рентген лшемімен) тигізетін сері мынандай:
1. 25 Р дейін – организмде айын заымдану білінбейді.
2. 25-50 Р – маызды заымдану жо, біра анда згірістер болуы ммкін.
3. 50-100 Р – организмде ерекше згерістер болады, біра ебекке абылеттілік саталады.
4. 100-200 Р – ебекке абылеттілік жартылай кемиді, кей кезде лім жадайы болуы ммкін.
5. 400 Р – 50% ліммен аятайды.
6. 500-600 Р жне одан арты - лтіретін доза.
Иондаыш сулелерді ауіптілігін лайтатын жадай – адам оларды айналадаы ортада бар-жоын сезім мшелері арылы айыра алмады. Сондытан, адам кп уаыт бойы ауіпті радиацияны ортасында бола трып, оны зиянды серін сезбейді. Бл жадай жне зиянды сулелерді келтіретін ауыр зардабына кіл блмеушілік адамны ыраылыын кемітіп, ауіпсіздік ережелерін бзуа жадайларды амтамасыз ету шін арнайы нормалара (НРБ-76/88) жне ережелерге (ОСП-72/88) сйкес ауада (суда) иондаыш сулелерді аыры шекті дозасы (АШД) жне радиоактивті заттарды шекті концентрациясы (ШК) белгіленген.
Аыры шекті доза деп организмге 50 жыл бойы біркелкі серін тигізіп, адамны денсаулы жадайында ешандай жаымсыз згерістер туызбайтын жылды дозаны е лкен млшерін айтады.
Радиоактивті заттармен байланысу шамасына арай адамдар ш категорияа блінеді:
1. Категория А – иондаыш сулелерді кздерімен тікелей жмыс істейтін адамдар (профессионалды ызыметкерлер).
2. Категория Б – иондаыш сулелерді кздерімен тікелей жмыс істемейтін, біра ызымет немесе баса жадайлармен оларды серінде болатын адамдар (халыты шамалы блігі).
3. Категория В – халыты алан блігі. р категорияны адамдары шін организмнін жалпы сулеленуіні (ішкі жне сырты сулелену) аыры шекті дозасы белгіленген: категория А адамдары шін 5 бэр/жыл, категория Б адамдары 0,5 бэр/жыл, категория В адамдары шін 0,17 бэр/жыл.
Радиоактивті заттармен тікелей жмыс істейтін адамдарды жалпы оранизмінін сулелену дозасы аспау керек
, бэр
Мнда N – адамны жасы, жыл.
Біра 30 жаса дейін организмні алан дозаны жалпы млшері 60 бэр ден аспау керек.
Бізді елде табии радиациялы фон орта есеппен аланда 125 мбэр/жыл тен болады. Табии радиациядан блек адам организміне таы баса сулелер сер етеді, мысалы, кпені ренгенге тсіргенде 0,15-0,2 Р, асазанды тсіргенде 1,3-3 Р, тісті тсіргенде 3-5 Р, телевизор экраныны алдында 0,5 мР/са.