Малімдер шін маызы

 

Оушыларды жас ерекшеліктеріне сйкес оыту мен оу туралы е маызды апарат оуды танымды теориясымен аныталуы ммкін. Маргарет Дональдсон сияты кптеген психологтар мен педагогтер Пиажені дамыту мен оудаы «кезедік тсіліне» кмн тудырды, йткені 1950-ші жылдары Пиаже идеясы лі кеінен таралмаан болатын. Неврология саласындаы соы зерттеулер крсеткендей, балалар да ересектер сияты сондай неврологиялы рылымдара ие болатыны длелденген (Goswami and Bryant, 2010). Госвами мен Брайант ересектер мен балаларды ойлауы арасындаы айырмашылытар олардаы нейрофизиологиялы згерістер трысынан емес, оларды тжірибесінен болатын алшатыта екенін тсіндіруге болады деп есептейді. Осы арылы проблеманы шешу шін зірше оушылар оуа «дайын» боланша кте тру керек деген алыптасан пікірге деген сенімді шайалтты.

Заманауи ойлау бізді оушыларды оу тжірибесін болжаулы даму кезедері аясында шектемеуіміз керек деп санайды. Оны орнына біз барлы жастаы оушыларды бай эксперименталды жне леуметтік ортамен амтамасыз етуге тиістіміз. Оушылар малімдермен жне баса оушылармен зара рекеттестікте жиі болатын орта оларды ЖАДА-сына сйкес оуды олдауа ммкіндік береді. Оуды танымды теориясы балаларды – оу дерісіні белсенді атысушылары, сонымен атар оу мен дамытуа арналан іс-шараларды негізгі блігіне кішкентай балалар бастама жасауа тиісті деп санайды. Осы теорияны станатын мектептер сыныпта ерте жастан тиісті жеке орта мен оу бадарламаларын рады. Малімдер мен ересектер балалармен еркін сйлеседі, ал оу бадарламасына балаларды тжірибесін енгізу арылы оу сабатарына маыз беріледі.

Выготский танымды абілетті дамытудаы леуметтік зара рекеттестікті маызын брінен бірінші етіп ояды. Зерттеуші Хоу мен Мерсер (2010) бірлескен іс-шаралар аыл-ой дамуы мен оуды, сондай-а арым-атынас жасау дадыларын арттыратынын крсетті. Пиажені танымды згерістер балалар ересектерді емес, здеріні рбы-дастарыны идеяларымен жне кзарастарымен арсы келіп алан жадайда орын алады деген болжамы бл былысты бірнеше тсініктемесін сынады. Аралас жастаы топтар оушылара анарлым дамыан жне кемірек дамыан рдастарымен зара рекет жасау шін ке ммкіндік береді, бл оларды танымды жне леуметтік дадыларын дамытуа кмектеседі. Хоу мен Мерсер сыныптаы арым-атынас сипаты мен онда болып жатан леуметтік дерістер жетістіктерге себепші болады: малім сыныптаы жалыз білім кзі ретінде емес, кмектесуші адам ретінде барлы оушыларды дамуын олдайды.

АШ-та жргізілген ртрлі жастаы сыныптарды оыту саласындаы зерттеулер малімдерге жас ерекшеліктеріне арай оыту мен оу проблемаларын шешуді жекелеген тсілдерін сынады. Авторларды пікірі бойынша, бл малім шін оушылар жеке тла болып табылатын сыныптарда жне малімні ксіби ойы оу бадарламасына емес, оушыларды оыту дерісіне баытталан сыныптарда табысты шешімін табуа тиіс. Бл жадайда малім рбір оушыны оу континуумы деп санайды жне бл кезде бар уаытын белгілі жастаы балалар шін андай бадарламаны олайлы екендігіне жмсамай, осы континуум бойынша озалу кезінде оларды олдауа тырысады. Аралас жастаы оуды зерттеу ртрлі жастаы оушыларды сраныстарын анааттандыруда дерістік тсілді олайлы екендігін крсетеді. Бл оларды даму дегейіне сйкес барлы балалар бірге атыса алатын ашы тапсырма, тжірибе мен жобаны амтамасыз ететін малімдерді амтиды. ртрлі жастаы табысты сыныптарда малім оыту жніндегі фасилитаторды рлін атарады жне «білім беруші» субъекті ретінде рекет етпейді, айта оу дерісін баыттайды, толытырады жне олдайды. рбір оушыны білім алуына кмек крсету шін олар оушыларды жеке сраныстарын, дамуы мен мдделерін білуге тиіс. Яни оыту шін баалау ртрлі жастаыларды табысты оытуды маызды ралы болып табылады.

Оушыларды жас ерекшеліктеріне сйкес оыту мен оуа арналан зерттеулерді негізгі ерекшеліктері оларды оу сабатарын балалар шін ызыты, тартымды жне маызды етуге баытталуы болып табылады. Малім оушыларды не білетінін жне андай жаа апарат осу керектігін анытаан жадайда тменгі жастаы балаларды назарын аударуа болатынын атап ткен жн.

Метасананы оыту жолдарыны бірі – ойлау тілін аны етіп жасау, оны саба жоспарына жне сыныпта талылауа осу болып табылады. Міндет – лексиканы алыптастыру, оны біз «Бгін біз… туралы ойлаймыз», «Бл саба… туралы», «Не туралы ойлады?» деген сауалдарды ойбадар ретінде сына отырып, бізді саба беруімізді сипатын аша тсіп, балаларымызды зіндік ойлауы мен тсінігіні кемелденуіне пайдалы болса дейміз. Пайдаланылан терминдерді тсіндіру ажеттігімен бірге балалара сол терминдерге з сздерімен анытама беру міндетін де жктеу керек.

Бастауыш мектеп жасындаы балалар шін креативтілік идеяларды жинатау дерісінде шоырланады. Ересектерді кптеген идеяларды баалай алмауыны зі балалара кп идеялар ндіруге жне зін-зі баалауды келесі кезеіне ауысуына сеп болады. Идеяларды ндіру сапасы мселесіні маыздылыы балаларда зін-зі баалау абілеті дамыан сайын рістей береді. Бл жаста зін-зі баалауа ерекше назар аудару ажет, сол шін балалар здеріні болжамдарын ндіру мен зерделеу, сондай-а осындай баалау негізінде з идеяларын айта арау ммкіндіктерін зерттейді.

7-дріс. Оытуды басару жне кшбасшылы

Заманауи тсінік

Англия мектептерінде жргізілген лтты кшбасшылы колледжіні зерттеулері (2004) тиімділігі жоары жне немі жетілдіріліп отыратын мектептерде оушыны оыту мен оуыны сапасын арттыруа баытталан кшбасшылы олданылатындыымен ерекшеленетінін крсетті. Оушыларыны білім алуына басты назар аударуды басымды ететін кшбасшы малімдер зіні ріптестері мен баса ызметкерлерге лгі бола алады. Элмор (2006) жауапкершілік саясаты мыты мектеп жйесінде кшбасшылы – тжірибені жетілдіру ралы болып табылады деп есептейді. Ал оуа баытталан кшбасшылы дл осындай болып табылады.

Оуа баытталан кшбасшылы жоары сапалы білім берілуіне ол жеткізу масатында оу дерісіне жне оушыларды, сондай-а малімдерді, ызметкерлерді нтижелеріне бадарланан. Кшбасшы-малімдер оыту мен оу дерісін баылау, нтижелерді пайдалану, малімдерді мыты жатарын анытап, оларды ажеттіліктерін білу, оушылар топтары мен мектепті рылымды блімшелері шін басымдытарды белгілеу арыты сыныптарды жне бкіл мектепті ішінде не болып жатанын біліп отырады. Бндай кшбасшылы барлы дегейлерде ажет, себебі мектептегі кшбасшылы идеясын іске асыру маызды екенін естен шыармай, оуа баытталан кшбасшылыты тарату жне дамытуа басымды беру ажет.

МакБет жне басаларды (2004) зерттеуі кшбасшылыты табысты болуыны алты факторын арастырады:

Жай блініс: персоналды олар шін белгіленген рлдер/лауазымды нсаулар шегінде жмыс істеуінен ктілетін нтижені мезейді. Жай блініс дерісіні барлы ызметкерлер шін жоары дрежелі ауіпсіздікті амтамасыз етуде артышылыы мол. Маайдаылар здеріні айда екенін біледі. Жай блініс батыл, тбегейлі згеріс енгізу шін ажетті талап болуы ммкін.

Прагматикалы блініс: Бл тсіл болып жатан оиалара сйкес рекет етуді білдіреді жне де мектепке сырттан жасалатын, кн сайын кшейіп жатан ысыма байланысты згеріп тратын жмыс жктемесін амтиды.

Стратегиялы блініс: Мектепті жетілдіруге баытталан наты масата баыттылушылы – стратегиялы бліністі зіндік ерекшелігі болып табылады. Бл бліністі біз, мысалы, мият ойластырылан кадрлы таайындаулардан кре аламыз, ол жадайда олар жеке дара шеберлігі трысынан емес, негізінен оларды мектептегі кшбасшылыты дамытуа осан лесі трысынан арастырылады.

Кезедік блініс: Бл тсіл прагматикалы жадаятты сипатпен оса, басым блігінде ксіби дамуа бадарланан стратегиялы сипата да ие. Себебі здеріне кшбасшылы тн екендігін крсете алан малімдерге жауапкершілік те кп жктеледі. Малімдер здеріні кшбасшылыа абілетті екендігін аншалыты длелдей алса, олара жктелетін жауапкершілікті млшері де соншалыты арта бермек.

Бастамашылы блініс:Бндай блініс кезінде кшбасшылы малімдерге блініп берілмейді, керісінше ол малімдерді зі амтиды, яни оны таайындамайды, ал малімдер здері абылдайды, сондытан оны жоспарланан тсілден грі, ерікті деп санауа толы негіз бар. Кшбасшылы абілеттері бар малімдер з еріктерімен белгілі бір дерісті жргізу жауапкершілігін з мойындарына алып, здері ыпал ететін айма ауымын кеейтеді, кейде бл деріс басшылыты атысуынсыз да болып жатады.

Блініс мдениеті: Бл жадайда «кім» дегеннен грі, «не» дегенде баса назар аударылады. Кшбасшылы наты ызмет саласында жне жекелеген адамдарды бастамасы бойынша жргізіледі. Малімдер ріптестерімен бірлесе отырып, бастама білдіреді, оларда ешандай басшы, жетекші деген болмайды. Бл адам рухыны, айратыны крінісі, мектепті орныан дстрлері, оны жалпы мдениетіні крсеткіші десе де болады. Кшбасшылыты блуді бл трі зара арым-атынастарды трт тріне байланысты.

рметтеу (басаны пікірін тыдау жне баалау).

Жеке арым-атынас (ксіби зара арым-атынасты олдайтын орныты жеке арым-атынас).

зыреттілік (басалармен зара арым-атынас барысында ктілетін нтижеге ол жеткізе білу).

Адалды (сенімді жне шынайы зара арым-атынас).

Осы Бадарламада негізінен «кшбасшылыты тарату мдениетіне» артышылы беріледі. Малімні кшбасшылыын дамыту жмысы (МКДЖ) жетекшілікті бл тріні ке тарааны болып табылады. Ол жауапты ызметі бар немесе жо малімдер:

• іс-тжірибені жетілдіруге бастама жасау жне ол шін зіне жауапкершілік алу;

• оыту мен оу тжірибесіне згерістер енгізу шін ріптестерімен стратегиялы шешімдер тадау;

• бірігіп жмыс істеуде фактілерді жинау жне олдану;

• ксіби білімді руа жне таратуа атсалысу шін кшбасшылыты ныайтуды ерекше тсілі болып табылады.

Дамыту жмыстарын зерттеумен шатастыруа болмайды. МКДЖ бадарламасы «малім – зерттеуші» тсінігіне емес, «малім – оыту мен оу тжірибесін жетілдіру жмысыны кшбасшысы» тсінігіне негізделе рылан. Біз «академиялы империализм» деп аталатын масаттан – мектептерде оыту мен оуды жасарту масатынан алшатамауымызды адаалап отыруымыз керек (Elliot, 1991). Дамыту бойынша жмыс белгілі бір былыстарды пайда болу себептерін анытау немесе тжірибені талылаудан трмайды. Шын мнісінде ол малім, ата-ана, оушылар, жалпы мектеп з тжірибелерін жетілдіру шін атысатын дерісті басару мен басшылы етуден трады.

 

Жымды іс-рекет

Бір араанда малімні кшбасшылыа оны «дауысын» кшейту мен жеке басыны жетекшілік ммкіндіктерін жеке де, жымда да кеейту арылы жететіндігі оаш болып крінуі ммкін. стаздарды жетекші топтарындаы жне желілік оамдасты шеберінде зара арым-атынасты амтамасыз ету шін малімдер бірлесе жмыс істеулері ажет. Мндай бірлескен жмыс з мектептерінде тжірибені таратуа ана емес, сонымен бірге баса малімдерді иландыра алатын ксіби білімні негізін растыруа кмектеседі. Білімні бл негіздері – зерттеулерге негізделген білім емес, бл басалара дем беретін жне ары арай іс-рекет жасау шін оларды ажетті баытпен амтамасыз ететін инновацияа негізделген жанды диалогтік деріс.

Жоарыда айтыланны барлыы: адамдар тек білім арылы ізгілікті бола алады; білім беру – адамдарды зерделеп йренуіне ажет кмектерді жиынтыы; жалпы аланда, тек малімдер ана педагогикалы тжірибені жасарту жніндегі шараларды абылдай алады деген длелдерге келіп саяды. алан оамды институттар (саясаткерлер, зерттеушілер, мемлекеттік емес йымдар жне халыаралы органдар, яни Бкіллемдік банк жне ОЭСЗ) олдау мен жаа идеяларды сына алады. Бл, рине, оптимистік кзарас, біра оптимизмге ынталандыру – малім кшбасшылыыны міндетті ыры болып табылады.