Нрлы жол - болашаа бастар жол
азастан Республикасыны Президенті Н.Назарбаевты азастан халына Жолдауы, Астана ., 2014 жылы 11 араша
Бірінші. Шаын жне орта бизнесті, сондай-а, ірі ксіпкерлікті жеілдікпен несиелеуге осымша 100 миллиард теге блу ажет. Бл тама жне химия нерксібіндегі, машина жасаудаы, сондай-а, ызмет крсетулер саласындаы жобаларды жзеге асыруды амтамасыз етеді.
Екінші. Банк секторын сауытыру жне «жаман» несиелерді сатып алу шін 2015 жылы Проблемалы несиелер орын осымша 250 миллиард теге клемінде капиталдандыруды амтамасыз етуді тапсырамын.
шінші. Жаа инвестициялар тарту шін тиісті жадайларды жасарту ажет. Осы масатта 2015 жылы «ра портты» бірінші кешені рылысын аятауа, «орас-Шыыс апасы» жне Атырау мен Тараздаы «лтты индустриялы мнай химиясы технопаркі» арнайы экономикалы айматары инфрарылымдарына 81 миллиард теге баыттауды тапсырамын.
Тртінші. Бан дейін блінген 25 миллиарда ЭКСПО-2017 кешені рылысын жаластыруды несиелеу шін 2015 жылы осымша 40 миллиард теге блуді тапсырамын.
Бесінші. ЭКСПО-2017 арсаында бізге Астананы кліктік инфрарылымын дамыту туралы ойластыру ажет. Астана аэропорты осы жылды зінде-а зіні максималды ткізу абілеті – 3,5 миллион адама жетеді. Сондытан оны леуетін лайту шін 2015 жылы жаа терминал рылысы мен шу-ону жолаын айта жаырту шін 29 миллиард теге блуді тапсырамын. Бл ткізу абілетін 2017 жыла арай жылына 7,1 миллион жолаушыа дейін лайтуа ммкіндік береді.
Бірінші. Кліктік-логистикалы инфрарылымдарды дамыту. Ол макроірлерді хабтар аидаты бойынша алыптастыру аясында жзеге асырылатын болады. Оны стіне, инфрарылымды аа Астанамен жне макроірлерді магистаралды автомобиль, теміржол жне уе жолдарымен шыла аидаты бойынша зара байланыстырады. Бірінші кезекте, негізгі автожолдар жобасын жзеге асыру ажет. Блар Батыс ытай – Батыс Еуропа; Астана – Алматы; Астана – скемен; Астана – Атбе – Атырау; Алматы – скемен; араанды – Жезазан – ызылорда; Атырау – Астрахань.
Сондай-а, елді шыысында логистикалы хаб жне батысында теіз инфрарылымын руды жаластыру ажет. Батыс баытта Каспий порты арылы экспортты леуетті арттыруа ры портынан ауымды паромды ткелі жне Боржаты – Ерсай теміржол желісі ыпал ететін болады. кіметке ытайды, Иранны, Ресей мен ЕО елдеріні «ра» жне теіз порттарында терминалды уаттар салу немесе жала алу мселесін ойластыруды тапсырамын.
Екінші. Индустриялы инфрарылымдарды дамыту. Инфрарылымды жобаларды жзеге асыру рылыс материалдарына, кліктік-коммуникациялы, энергетикалы жне трын й-коммуналды салалар шін німдер мен ызмет крсетулерге лкен сраныс тудырады.
Осыан байланысты, біріншіден, жмыс істеп тран арнайы экономикалы айматарда инфрарылымдар алыптастыру жмыстарын аятау керек. кіметке жне кімдерге оларды наты жобалармен толытыру бойынша жедел шаралар алу ажет. Екіншіден, ірлерде ШОБ ндірісін дамыту мен осымша инвестициялар тартуа баытталан жаа индустриялы айматар салу мселесін ойластыран жн. Туризм шін инфрарылым – жеке баыт. Оны басты басымдыы жмыс орындары санын кптеп ру ммкіндігі болып табылады. Мнда бір жмыс орнын ру нерксіпке араанда 10 есе арзана тседі.
шінші. Энергетикалы инфрарылымдарды дамыту. ткен 5 жылда энергетикада индустрияландыру бадарламасы шеберінде лкен жмыстар жргізілді. Соан арамастан, магистралды желілерді шектеулілігі елді отстік ірлерінде электр энергиясыны, орталы жне шыыс облыстарында табии газды тапшылыын туындатып отыр. Екі жобаа назар салу керек. «Екібастз – Семей – скемен» жне «Семей – Атоай – Талдыоран – Алматы» баыттарында жоары вольтты желілер салу ажет. Бл азастанды электр стансаларыны елді барлы ірлерін тедестірілген энергиямен амтамасыз етуіне ммкіндік береді.
Тртінші. ТКШ мен су жне жылумен амтамасыз ету желілері инфрарылымдарын жаырту. Инвестициялара жалпы ажеттілік аржыландыруды барлы кздерінен 2020 жыла дейін жыл сайын е азы 200 миллиард теге блгенде кем дегенде 2 триллион тегені райды.
Бгін ТКШ-ны жаыртуа инвестициялар салуа Еуропа айта ру жне даму банкі, Азия даму банкі, Ислам даму банкі, сондай-а, жеке инвесторлар лкен ызыушылы танытып отыр. за мерзімді инвестициялы тарифтер сыну арылы оларды барынша тартылуын амтамасыз ету ажет. Тарифтерді айтарлытай лаюына жол бермеу шін ондай жобаларды мемлекет осымша аржыландыруы керек. Осыан байланысты жылу жне сумен амтамасыз ету жйелерін жаырту арынын жеделдету шін бюджетте арастырылан аржыа осымша жыл сайын 100 миллиард теге баыттау тымды болма.
Бесінші. Трын й инфрарылымдарын ныайту. Агломерациялар алыптастыру айтарлытай трындар аынымен атарласа жреді. Бл ебек нарыы мен алаларды инфрарылымына, соны ішінде, трын й орына ысым туызады. Сондытан жала берілетін трын й рылысына кзарасты айта араан жн. Мемлекет леуметтік жалдамалы баспананы салып, оны трындара сатып алу ын бере отырып, за мерзімді жала сынады. Баспананы тікелей, делдалдарсыз жне несиеге барынша тмен пайызбен сыну оны сатып алу нын арзандатуа ммкіндік береді. Бастапы жарнаны болмауы мен ипотека шін тмен пайыздар баспананы азастандытарды кптеген жіктері шін олжетімді ете тседі. Сондытан 2015-2016 жылдар ішінде жала берілетін трын й рылысын аржыландыруды осымша 180 миллиард теге сомасында лайтамыз.
Алтыншы. леуметтік инфрарылымдарды дамыту. Бірінші кезекте, бл – апатты мектептер мен ш ауысымда оыту проблемаларын шешу. Бл – бізді Сайлауалды тырнамамызды негізгі индикаторларыны бірі. шжылды бюджетте арастырылан аржы бл проблеманы 2017 жыла дейін шешуге ммкіндік бермейді. Сондытан кіметке осымша 70 миллиард теге баыттауды тапсырамын. Балалар башасыны жетіспеушілігі – баса мселе. Мектепке дейінгі мекемелерде орындар тапшылыын тбегейлі ысарту шін 3 жыл бойы осымша 20 миллиард теге баыттауды тапсырамын. кімдер жеке секторды тарта отырып, бл жмыспен барынша айналысуы тиіс.
Индустрияландыру бадарламалары шеберінде базаларында ылымны экономика салаларымен жне мамандар дайындаумен байланысы амтамасыз етілетін 10 ЖОО аныталды. Осы масаттара 2017 жыла дейін 10 миллиард теге баыттай отырып, осы жоары оу орындарыны материалды-техникалы базасын алыптастыруды тапсырамын.
Жетінші. Шаын жне орта бизнес пен іскерлік белсенділікті олдау бойынша жмысты жаластыру ажет. Бгінде лтты ордан ШОБ-ты олдауа жне несиелеуге баытталан 100 миллиард теге толытай игерілді. Бл 4,5 мы жмыс орнын руа ммкіндік берді. Бл аржыа сраныс сыныстан 23 миллиард тегеге асып тсті. Бизнесті 10 жыла бар-жоы 6 пайызбен несиелеуді брын-соды болмаан шарты жасалды. Мндай шарттар бізді елімізде бан дейін болан емес. ШОБ-ты экономикалы сімні драйвері ретінде дамыту жне оны лесін 2050 жыла арай ІЖ-ні 50 пайызына лайту бойынша жмысты жаластыран жн. Сондытан шаын жне орта бизнес шін 2015-2017 жылдары жалпы сомасы 155 миллиард теге несие желілерін АДБ, ЕДБ, Дниежзілік банк есебінен тиімді пайдалану ажет.
4. аза мемлекеттілігі эволюциясыны тарихи бастаулары, кезедері мен сабатастыы V-XII асырлардаы Тркі мемлекеттері.
Тркі мемлекетіні басында - аан тратын, оны о олы (кмекшісі) - "ягбу" титулымен аталатын. 568 ж. бастап Тркі аанаты 4 болыса блінетін. аанны ордасы (ставкасы) - Алтайда болан. Халы 3 леуметтік топа блінген - бектер, ара-будундар (жалпы халы), татылар (лдар). Тріктерге баынатын тайпалырды барлыы - оыз деп аталатын.
581 ж. ытайда Чжов династияны орнына Суй династия келгеннен кейін, жаа патша орта асырлы тріктермен барлы сауда арым-аныстарды зді. Енді ытайдан жібек маталары Орта Азияа келмейті боландытан, трік аандарыны лы Жібек жолындаы ролі азаюа бастады. Тобо-хан айтыс боланнан кейін, тркі аанатта зара ырыс басталады. Суй династияны патшалары осы ішкі згерістерді сезіп, тркі аанатты ыдыратуа, лсіретуге тырысады. Осы саясатты нтижесінде, 602-603 жж. арай, тркі аанаты екіге блініп кетеді.
604 ж. Батыс Тркі аанатыны ааны болып Таман сайланды. Ал Шыыс Тркі аанатыны ааны болып Жанар.
Батыс тркі аанаты (603-704 жж.). Батыс Тркі аанатыны аанатты этникалы саяси зегі "он тайпа" (он о будун) болды, олар аратау баурайынан Жоарияа дейінгі аралыта жатан ежелгі йсін жерін жайлайды. Шу зеніні шыыс жаында дулыны бес тайпасы, ал оны батыс жаында бес тайпалы нушебилер (басаша он-шадпыт) жайлады. Суяб аласы (ырыстанны Тома аласы маында) ел астанасы болды, ал аанны жазы ордасы Мы бла (Тркістан аласы жанында) еді. 610-618 жж. Жегуй аан мен оны інісі Тн жабы аан (618-630 жж.) билеген кезде аанат кшейді. Мемлекет шекерасы ндістанны солтстік-батысына дейін жылжыды.
аанат шаруашылыты кшпелі жне жартылай кшпелі, отырышы-егіншілік дісімен де айналысты. Елді халы тркілер де, содылар да сауда-саттыпен, мал баумен, олнермен, егіншілікпен атар айналысты. аанаттаы бірінші тла - жерді ожасы, скери билеуші - аан болды. аанаттаы жоары лауазымдар - жабы, шад, елтебер, аан улетіне ана лайы ататар болды. Сот ызметтерін бйырытар мен тархандар атарды. аанатты негізгі халы - мал сіретін ерікті са ауым мшелері болан, оларды "ара будун"(ара халы) деп атаан. леуметтік жаынан тайпалар - а сйек жне вассал (баынышты) тайпалар болып блінген. Баыныштылар алым-салы тледі. Соыс ттындары ла айналды.
Жібек жолы бойында стемдік орнату шін мемлекеттерді арасында жие соыс болып тран. Сауда жолы шін талас 7 . 20-ж. барлы ортаасырлы мемлекеттерді екі коалиция блді. Блар - бір жаынан - Батыс Тркі аанаты, Византия, ытай, екінші жатан - Шыыс Тркі аанаты, Иран жне Ауар (Авар) аанаты. Екі коалицияны арасындаы шайас, мемлекеттерді лсіретіп, ешайсына да жеіс келген жо. Дегенмен де, осы соыстарды нтижесінде, дулы тайпалары (он о будун тайпа бірлігіне кірген тайпаны бірі), 630 ж. тркі аанатті патшасы лтіріп, оны орнына дулыны арасынан шыан Сібір-ханды таа отырызады. Осы кезден басталан, дулы мен он-шадпы тайпаларыны арасындаы билікке крес заа созылады. Сонымен, арауындаы халыты стап труа, баындыруа Батыс тркі аанатты орталы кіметіні шамасы жетпейтін боландытан, Батыс Тркі аанаты зіні саяси жне скери кшін жоалтуа мжбр болды. Осыны ытайдаы Тан империсы пайдаланып, Батыс Тркі ааната арсы соыс жариялайды. зара (640-648, 656-657, 658-659 жж.) соыстар, ырыстар Жетісуа ытай скеріні баса-кктеп кіруіне кеп соты. Олар здері алаан адамдарын Батыс Тркі аанатын билетуге тырысты. Барлы Батыс Тркі аанатты айматары екі губернаторлыа блінді. Жаулап алынан жерлерде аан орынбасарлары - тудундар алым-салыты алынуын адаалады.
679 ж. ытай саясатына арсы Монолия мен Жетісуда шамамен бір уаытта ктерілістер болады. Монголиядаы ктерілісіні нтижесі - Шыыс тркі аанаты айта орнату. Ал Жетісудаы ктерілісті ытай скері кшпен басады. Енді барлы шаманы Шыыс Тркі аанаты айта баындыруа салан кезде, Жетісудаы тркеш тайпалары халыты басарып, 699 ж. (баса деректер бойынша - 704 ж.) Батыс Тркі анаатын айта туелсіз мемлекет ретінде орнатады. Сонымен, арсы тынымсыз соыстарды нтижесінде тргештер кшейіп, Жетісуда саяси жетекші кш болып шыады.
Тргеш аанаты (704-756 жж.) Тргештер дулы тайпа рамыны ішіне жатады, тргештерді зі - ара жне сары тргеш болып блінгені белгілі. (Кейбір тарихи деректер бойынша, "сары" жне "ара" деген тайпа бліктері этниалы емес, саяси жаынан арастыраны жн. Демек, Саал аан болан кезде тргеш каанаты екіге блініп кетеді. Біревінде Саал зі аан болан, ал екіншісінде халыты басаран Сулы. Саала баынатын халыты "сары тргеш" деп атаан, ал Сулыа баынан халыты - "ара тргеш".)
Тргеш аанатты саяси мірі тарихта Орта Азияа шапыншылы жасаан арабтармен тыыз байланыстырады. 7-. бас кезінде Араб тбегінде Араб мемлекеті алыптасты. Ислам мемлекеттік дінге айналады. Осы дінді таратушы Мхаммед 632 ж. айтыс боланнан кейін, арабтар ислам дінін тарату шін жаулаушылы соыстар бастады.
Арабтар Орта Азияа жаулауы басталан кезде, азастан мен Орта Азияны басым блігі Батыс Тркі аанаты ол астында болды. Арабтара арсы кресте Жетісуда кімет басына келген тргештер болды. Оны негізін салан ш-еліг аан (699-706 жж.). Оны ордасы Шу бойындаы Суяб аласы болды. Екінші (кіші) ордасы Іле зені жаасындаы Кнгіт аласында орналасты. ш-еліг-аан елді 20 ттіктікке (еншілікке) блді, оны райсысыны 7 мынан скері болды. ш-еліг-аан ытай империясымен жне Согд мемлекетімен саяси бірлестік рып, арабтара арсы креседі.
Тргеш аанатында ш-елігтен кейін оны мрагері болып, баласы Саал-аан (706-711) таа отырады. Оны кезіде Тргеш мемлекетінде ішкі бірлік болмайды жне аанат немі арабтармен, ытайлармен крес жргізіп отырды. Тргеш аанаты Сулы аан (715-738) тсында кшейді. Оны тсында тргештер екі майданда крес жргізді. Батыстан арабтар, шыыстан Тан улеті кш крсетті. Елшілік жолымен (неке байланысы) жне скери шаралар арылы Сулы шыыстан келетін атерді болдырмады. Бл жадай тргештерді батыста белсенді рекет етуіне ммкіндік туызды. 723 жылы Ферана арлтарымен жне Шаш трындарымен тізе осып, тргештер арабтарды жееді. Сулыты арабтар Абу Мзахим (Сзеген) деп атайды. 737 жылы Сулыты з олбасшысы Баа-Тархан лтіреді. Оны азасынан кейін "сары" тргештер мен "ара" тргештер арасында кімет билігін алу шін крес басталды. 746 жылы Жетісуа Алтай мен Тарбаатайдан арлтар келіп оныстанады. Арабтармен, сондай-а зара ырыстардан лсіреген тргештер арлтара белсенді арсылы крсете алмайды. Мны ытай империясы пайдаланды. Оны Шыыс Тркістандаы улилары 748 жылы з скерін Суяб аласына аттандырады да, оны басып алады. Шашты иесі дара асылады. Оны баласы арабтардан кмек срап келеді. 751 ж. Тараз жанындаы Атлах аласы маында арабтар мен ытай скері арасында зор шайас болады. Шайас бес кнге созылады. Шешуші стте ытайларды ту сыртындаы арлтар ктеріліс жасап, арабтар жаына шыады. ытайлар толы жеіледі. Тан скері Жетісуды, Шыыс Тркістанды тастап кейін шегініп кетеді. Арабтар Шаша арай кетеді. Біра ішкі ырыс Тргеш мемлекетін бден тралатып тастады. 756 жылы трік тілді арл тайпаларыны рекетінен тргеш мемлекеті лады.
Кейіннен Тркі тілді кшпелі, жартылай кшпелі тайпалар Батыс тркі аанаты орнына 4 бірдей дыретті мемлекет орнатады. Хазар аанатын оспаанда, Тменгі Еділ ірі мен Солтстік Кавказда, азастан жерінде ш этникалы-леуметтік бірлестік пайда болды: Сырды бойын, Арал ірін Оыз мемлекеті, ал азастанны солтстік, шыыс жне орталы айматарында, астанасы орта ертісте болан има мемлекеті дниеге келді. Батыс тркі аанаты орны Жетісуда - арлтар алды.
арл мемлекеті (756-940 жж.). арл тайпаларынын мекені - Алтай манында орналысан. 8 . бастап арлтар Жетісуа оныс аударады. арлтарды арасында 751 ж. арабтар Талас бойында тріктермен болан шайасты жееді. Осы кезден бастап арл тайпалары кшейіп, оларды патшасы з билігін Алтайда орнатады. 755 ж. арлтар Жетісуда тргештерді женеді. Тргештерді жартысы арлтара баынады, ал аланы шыыса таман кшуге мжбр болды.
арлтар туралы деректер 5 асыра жатады. Ол "бла" деген атпен белгілі. Тркі руна ескерткіштерінде "ш арл" атын алтай тауы мен Балаш кліні шыыс жаалауы арасын оныс еткен кшпелі тайпалар бірлестігіне айтады. 7 . ортасында арл бірлестігі рамына бла, шігіл мен ташлы кірген. Ксемдері Елтабар деп аталан. 766 жылы тргеш аандарыны ос ордасы Тараз бен Суябты оса, бкіл Жетісу арл жабысыны оластына кшеді. Олар ерте феодалды мемлекет рады. Араф географы л-Марвази (12 .) арлтар рамында 9 тайпа боланын айтады. арл конфедерациясына Жетісу мен отстік азастанны тухси, шігілдер, зкіштер, халаджылар, чаруктер, барысхандар, т.б. тркі тілдес тайпалар кірген. 8-10 . арл тайпалары азастанны Жоар Алатауынан бастап, Сырды орта аысына дейінгі ксіліп жатан территорияны оныс етеді. Балаш пен Ыстыкл арасы, Шу, Іле, Талас зендері бойында, Отырара дейін кшіп жреді. Оларды билеушісі джабу, 840 жылдан бастап каан атаын алды. Кшпелі тайпаларды билеуші асйек топтарыны олында жайылымдар мен нарлы жер ана емес, ала орталытары да болды. арлтар елінде 25 ала мен ыста болан. Оларды ішінде Тараз, лан, Мерке, Атлалы, Тзын, Балы, Барысан жне т.б. арл алалары лы Жібек жолы бойында орналасты.
арл аанаты ішкі ырыс, кіметті алу жолындаы, оныс-рісті иемдену жолындаы талас-тартыс мемлекетті ыдыратты.
940 (942) ж. арл мемлекетіні астанасын - Баласанды - Шыыс тркістандаы тріктер - Тянь-Шянь жаынан оныс аударан чыыл жне ягма тайпалары - жаулап алады. Осыдан кейін Жетісуда билік араханидтерге тап болады. Сонымен, 940 жылы арл мемлекеті мір сруін тотатты.
6-13 . кшпелі жне отырышы мдениет. лы Жібек жолы азастан жерінде. Б.з.д. 1-мыжылдыты орта кезінде ара теіз ірінен Дон бойына, содан Отстік Орал іріндегі савроматтара, Ертіске, одан рі созылып Алтайа, жоары Етіс пен Зайсан клі алабын мекендеген аргиппейлер еліне кететін Дала жолы жмыс істей бастапан. Осы жолмен жібек, терілер, иран кілемдері, асыл металдан жасалан бйымдар сауда арылы таратылып жататын.
Б.з.д. 2 . орта шенінде Жібек жолы елшілікті жне сауда-саттыты траты желісі ретінде ызмет атара бастайды. Б.з. 2-5 . Егер Шыыстан жре бастаса, Жібек жолы ытайды ежелгі астанасы Чаньаннан шыып, Ланчжов маындаы хуанхэ ткеліне баратын да, одан рі Наь-Шанны солтстік сілемдерімен жріп отырып, лы ытай амалыны батыс шетінен, Яшма апасыны шебінен барып шыады. Осы арадан сара жол екіге айрылып, Такла-Макан шлін солтстік жне отстік жаынан айналып тетін. Терістік жолы хами, Трфан, Бесбалы, Шихо кгал айматары арылы Іле алабына жететін; ортадаы жол Чаочаннан арашара, Асуа сосын Бедел асуы арылы Ыстыклді отстік жаалауынан шыып, Дунхуан, хотан, Яркенд, Бактрияларды басып тіп, ндістан мен Орта теіз аймаына арай кететін; бл отстік жол деп аталды. Ал солтстік жолы ашардан Феранаа, одан рі Самаранд, Бар, Мерв арылы хамадана, Сирияа баратын.
11-12 . ытайдан шыып Жетісу мен отстік азастан арылы батыса арай тетін жол жанданып кетеді. Жолды блай ауытуын бірнеше себептермен тсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен жретін сауда жолдарын баылайтын Трік аандарыны ордалары болатын. Екіншіден, Ферана арылы жретін жол 7 . ішкі ырыс салдарынан ауіпті болып алды; шіншіден аса бай трік аандары оларды айналасы теізді ары бетінен келген тауарларды кптеп ттынды.
7-14 . Елшілік жне сауда керуендеріні дені Жібек жолымен жретін. Сан асырлар бойы жол тынымсыз згеріп отыран. Жібек жолы Орта Азия арылы отстік азастан мен Жетісуа келетін сауда жолы 14 . дейін, ашан ішкі ырыстар мен соыстар ала мдениетін аздырып,тоздырана дейін, ытайа баратын теіз жолы игеріліп, брыны кне жолды жолдызы снгенге дейін жмыс істеді.
Сауда мен тауарлары. Сауданы е басты жихазы жібек болды. Алтынмен бірге ол халыаралы валюта болан, оны хандар мен елшілерге тарту еткен, жалдамалы скерге жалаы етіп берген, мемлекеттік арызды сонымен тлеген. Отырарды кміс кмбесі табылды. Егер Жібек жолымен батыстан шыыса арай жрсек, оны азастандаы учаскесі Шаштан Исфиджаба, Сайрама келеді. Одан Тараза, лана, Жаа алаа, Суяба, Барысан, Алмалы одан Такла-Макан шліні солтстік жиегін айналып, хами мен Трфан кгал айматарын басып, Дунхуан мен ытайа жететін болан.
Дін сопатары. Жібек жолымен діни идеялар да ке таралып отыран, ал миссионерлер з дінін тіпті теізді ары бетіндегі елдерге барып таратан. ндістаннан Орта Азия мен Шыыс Тркістан арылы ытайа буддизм келген, Сирия мен Ираннан, Аравиядан - христиан діні, сосын барып ислам жеткен. ытайа буддизм Индиядан Орта Азия мен азастан арылы баран. Бл рекет б.з. брыны 1 . басталан. Шыыс Тркістан мен ытайа будда дінін таратуда содылар, алылар кп ебек сіірген.
Тріктер 6 асырдан бастап буддизмні атты ыпалын з бастарынан ткізген. азастанны отстігі мен Жетісуда буддизм едуір дрежеде ке тараан. Будда ескерткіштері Шу алабыны Абешім, ызылзен, Новопокровск, секілді ала жрттарынан кездесті: олар имараттар, монастырьлар, мсіншелер, шіркевлер.
Жібек жолы бойымен, Батыстан Шыыса арай жылжып отырып, буддизмнен алмай христиан діні де тараан.
Х-ХІІ-. Орта Азия мен азастанда алалар тез сті. Олар сауда мен олнерді, дін мен мдениетті тірегіне айналды. Батыс Тркістан жерінде Суяб, лан, Мерке, тараз, Отырар, Исфиджаб сияты алалар болды. Соларды арасында Жібек жолында маызды ролі болан ала Исфиджаб/Сайрам/ еді. Ол туралы араб авторы л-Макдиси айтады. аланы мешіті, рабады/кзеті/, базары, трт апасы бар: Нуджакент, Фархан, Шахраны, Бхара.
Сыр бойындаы ала Отырар болды. Ол араб-парсы деректерінде Фараб, одан брын Тарбан деп аталан. Таы бір ірі ала Тараз болды. Ол жазба деректерде 568 жылдан басталады. Византия императоры Юстинианны елшісі Земарх Килликискийді Батыс тркі ааны Дизабла берген есебінде Таразда аталады. 630 жыл шамасында ытай саяхатшысы Сюань Цзань Таразды (Далассы) шебері 8-9 лиге /4-4,5 км/ жеткен маызды сауда орталыпы дейді. Ол 7 асырда Ж жолындаы ірі мекенге айналды. Таразда монша, су бырлары, Айша бибі, арахан мазары бар. Оны тірегіндегі Талас, Асса сияты зендерді бойында тменгі Барысхан, хамукет, Жікіл, Адахкет, Ден, Нуджикент, лан, Мерке, Аспара, Жл, Баласан сияты алалар тізбектеліп жатты. Сондай-а Іле зені алабында ойлы, Талхиз, Екіоыз сияты алалар болды.
11 асырда Ясы (Тркістан) Шауар округы орталыпы саналды. Мнда 12 -ды соында Ахмед Яссауи мешіті салынды. Сыр бойындаы ірі ала Сыана. аз- солтстігі мен солт-шыысына баратын керуен жолдары иылысында орналасан ол 12 асырда ыпша бірлестігіні орталыпы болды. азір Сыана орнында Суна ата жрты бар.
10-12 . Орта Азия мен азастанда таы жаа алалар арашоы, арна, Ашнас, Баршынкент пайда болды.
Мал шаруашылыы мен суармалы егіншілік дамыды. 9-12 . Отырар ірі суармалы егіншілікті орталы болды. Мнда егістік жерлер кп тарматы суландырмалы жйемен жабдыталды. Су жолы Арыс зеніндегі су оймасы арылы жргізіліп, оны бір саласы Отырар аласына келді. Екінші саласы йры тбе, Алтын тбе, Жалпа тбе, Марданкйік алаларына барды. Отырара баратын су жолы тіректегі рабадтарды сумен амтамасыз етті. Ал сырдаы су жолы Сауран, Сыанаты, жне сол жаалаудаы Сткентті, Арккті, Аоран жне згентті сумен амтамасыз етті. ол нер дамыды. Керамикадан ыдыстар жасалынды. Тараздан арыстанды бейнелеген табаша, Отырардан сімдік ою-рнегімен шкейленген мыра табылды. аланы ішкі рыноктарында мыс аша олданылды. Сырты сауда да, алалар арасындаы саудада жинап сатауа олайлы алтын орнына кміс аша пайдаланылды. 11.ды 1-ж. аз-нда Тараз, Исфиджаб алалларында аша жасайтын теге сарайы болды.
Жазба мдениетті дамуы. Тркілерде 7 асырда сына жазуын олданды. Ол жазу ылымда 17 асырды 20-ж. белгілі болды. Енесей зендері бойынан табылан бл жазуды неміс алымы Д.Мессершмидт пен оны жанында болан швед офицері И.Страленберг ашты. Скандинавиядан табылан руна жазуларына сас боландытан бл жазуды да руна деп атады. 1889 ж. орыс алымы Н.М.Ядринцев Солтстік Монголияда Орхон зені аарынан да тапты. Тексті дат алымы В.Томсен мен орыс алымы В.Радлов оыды. Негізгі ескерткіштеріні табылан жеріне байланысты бл жазу Орхон-Енисей деп аталынады. Орта Азия мен азастанда руна жазуы фераналы (керамикаа тскен са таба) жне жетісулы (ырыз жне аза жерлерінеде табылан) деп екіге блінеді. Біртіндеп тркі жазуын араб жазуы ыыстырды. Халыты тілі тркі тілі болып аланымен, оымыстылар з ебектерін араб тілінде жазды.
Бл айтылан лы аанаттар дуірінен кейін азастан жерінде енді млде жаа дуір – Оыз-ыпша кезеі басталады. Оыз ыпша дуіріндегі мемлекеттер – има, ыпша бірлестіктері жне Оыз мемлекеті, сонымен бірге Найман, Керей хандытары кезінде азіргі аза халы алыптаса бастайды.
5. аза халыны 1905-1907 жылдардаы революцияа атысуы. І жне ІI Мемлекеттік Думаа сайлау.