Аза зиялыларыны атаран оамды-саяси ызметі
аза халыны азатты кресіне ХІХ-XX асырларда алыптасан аза зиялылары лкен лес осты. Олар, атап айтанда, . Бкейханов, А. Байтрсынов, М. Дулатов жне басалар еді. аза зиялыларыны кшбасшылары халыты саяси жаынан кзін ашу шін оны бойында білімге деген лшынысты ояту, сауатсыздыты жою ажет екенін тсінді. аза зиялыларыны бкіл ызметі осы масата арналды деуге болады.
1905 жылы желтосанда Орал аласында бес облыстан келген аза халы делегаттарыны съезі тті. Ондаы масат кадеттер лгісімен азаты саяси партиясын ру еді. Ол партия аза халыны лтты мдделерін орауа тиісті болатын. 1906 жылы Семей аласында азатарды съезі шаырылды. Онда абылданан негізгі бадарламада дін бостандыы, аза тіліні олданыс аясын кеейту мселелері амтылды. Съезге атысушылар сонымен атар аза балалары шін мектеп, медреселер мен университет ашу, азастана Ресейді ішкі жаынан шаруаларды оныс аудару рдісін шектеу талаптарын да ктерді.
азатарды Ресей Мемлекеттік Думасына атысуы[деу]
азатарды саяси сана-сезіміні елеулі трде скенін аза зиялы ауым кшбасшыларыны Ресей Мемлекеттік Думасыны жмысына атысуынан круге болады.
1905 жылы тамызда II Николай патша Ресейдегі революциялы кштерді ысымымен империяны за шыарушы жне кілетті органы ретінде Мемлекеттік Дума ру туралы манифеске ол ойды.
Біра ол манифест бойынша Ресей империясыны біратар халытарыны, соны ішінде Орта Азия мен азастан халытарыны да сайлауа жне сайлануа ыы жо болып шыты. Жергілікті билік органдарына сайлау науаныны алашы кнінен бастап-а азатарды «кшпелі жне аыбас братана халы» ретінде сайлауа зілді-кесілді атыстырмауа айрыша нсау берілді. Мны зі азатарды арасында бр ете алан наразылы пен ашу-ыза тудырды. Жергілікті халы здеріні кілдерін Ресейді Мемлекеттік Думасына атыстыруды батыл талап етті. лкені бкіл аймаын тгел амтып ткен уатты наразылы толыны патша кіметін халыты талабына ла асуа мжбр етті. Сонымен азатар сайлауа атысатын болып шыты.
1906 жылы I Мемлекеттік Думаа азатардан Торай облысынан — Ахмет Бірімжанов, Уфа губерниясынан — Слімгерей Жантре, Орал облысынан — Алпысбай алменлы, Астрахан губерниясынан - Батыгерей лманов, Амола облысынан - Шймерден осшыллы, Семей облысынан — лихан Бкейхановтар сайланды. Бларды барлыы да сауатты, халыты сый-рметі мен сеніміне бленген зиялы азаматтар еді. Біра Ресейді I Мемлекеттік Думасы небары 73-а кн жмыс істеді. Депутаттарды ктерген бастамалары кілінен шыпай, риза болмаан II Николай Думаны таратып жіберіп, айтадан сайлау туралы жарлыа ол ойды.[1]
Ресейді 1907 жылы II Мемлекеттік Думасыны рамына бл жолы азастаннан мына азаматтар сайланды: Амола облысынан — Шймерден осшыллы, Торай облысынан - Ахмет Бірімжанов, Семей облысынан - Темірали Нрекенов, Сырдария облысынан - Тілеулі Алдабергенлы, Жетісу облысынан — Мхамеджан Тынышбаев, Орал облысынан — Баытжан аратаев, Астрахан губерниясынан — Батыгерей лманов. Алайда бл Думаны да ызметі заа созылмады, небары 104 кн ана жмыс істеді.
II Мемлекеттік Думада аза депутаттары кадеттермен жаындасып, мсылмандар фракциясыны тобына кірді. Ресейді лтты шет айматарындаы баса да халытарды кілдерімен бірге, ішкі Ресейден шаруаларды азастана оныс аудару рдісін тотатуды талап етті. Б. аратаев II Мемлекеттік Думада Ресейден шаруаларды азастана оныс аудару саясатыны азатар шін те жаымсыз, ауыртпалыты болып отыраны туралы арнайы баяндама жасады. Ол зіні жалынды сзінде былай деп атап крсетті: «Сіздер мынадай смды жадайды тсінуге тиіссіздер: бгінгі тада оныс аударушы орыс шаруаларына жер телімдерін беру шін азатарды здеріні ежелгі ата оныс жерлерінен ана емес, жеке меншік баспаналарынан да уып шыарып жатыр».
аза депутаттар з халыны зады ыын орап жоары билік орындарына біратар ндеулер де жазды. Мселен, Мемлекеттік Думаны депутаттары Б. аратаев, А. Бірімжанов, Т. Нрекенов, Ш. осшыллы 1907 жылы наурызда здеріні жасаан млімдемесінде былай деп жазды: «Кшпелілерді бірден-бір кнкріс кзі — мал шаруашылыы, ал оларды Азияны шетсіз-шексіз ке даласында бір жерден екінші жерге здіксіз кшіп-онып жруі лдебір жана жайлы, ызыы мол бос серуен ру емес, табиатты иындытарын жее отырып, мір сру болып табылады».
Дума депутаттарыны арасында крнекті оам айраткері Слімгерей Жантрені есімі ерекше аталады. Ол Санкт-Петербург университетіні за факультетін жне Мскеу мемлекеттік университетіні физика-математика факультетін бітірген болатын. Алашыда судья болып ызмет етті, кейін бірнеше жыл бойы уездік жне губерниялы земствоны басарды. 1903 жылы Уфа губерниясынан Думаа мше болып сайланды. Слімгерей Жантре зіндік лтты ерекшеліктері ескерілетін халы мектептерін ашу мселесіне кп кіл блді. Ол Мемлекеттік Думада кеінен танылды. Башрт халыны атынан депутат болып сайланса да зіні туан халы азатарды проблемаларын да ешашан есінен шыаран емес.
Шймерден осшыллы (1874—1937) І жне II Мемлекеттік Думаа Амола облысынан екі рет сайланды. Ол з жерлестеріні арасында те беделді рі рметті азамат еді. аза халыны шын мніндегі біртуар лы болатын. Ш. осшыллы лкедегі мсылман дініні мддесін орады. Сол шін полиция тарапынан талай рет уын-сргінге шырады.[1]
II Мемлекеттік Думаны таратылуы жне оны азатар шін салдары[деу]
Бірінші орыс революциясы атадыпен басып тасталаннан кейін патша кіметі елде уын-сргін шараларын жзеге асыруа кірісті. 1907 жылы реакцияшыл сайлау заы шыты. Ендігі жерде братана лттар, соны ішінде азатар да сайлау ыынан айырылды. Патша кіметі азастанны байыры халы сайлауа атысуа лі дайын емес деп санады. Сондытан да 1907—1917 жылдарда азатар Ресейді Мемлекеттік Думасына сайланан жо. Патша кіметіні бл шарасы аза халыны ашу-ызасын туызды. 1907 жылы маусымда Атбе, Петропавл, Костанай сияты таы да баса алаларда наразылы митингілері болып тті. 1908 жылы . Бкейханов Выборг ндеуіне ол ойды. Ол ндеу II Мемлекеттік Думаны таратылуына арсылы ретінде абылданан болатын.
Келесі шаырылан Мемлекеттік Думаларда аза халыны мдделерін Т. Седелъников, В. Недоносков, Н. Бородин, И.И. Космодемияновский, А. Виноградов, Н. Скалозубов сияты орыс депутаттары белсене орады. Орынбор губерниясынан сайланан депутат Т.И. Седельников Мемлекеттік Дума мжілісінде былай деп ашы айтты: «Жздеген мы ырыздар... млде жерсіз алып отыр, лтаратай ана болмашы жері бар ырыздарды саны кем дегенде миллиона жетеді». азатарды жерге атысты ыын башрт Ш. Сыртланов, татар депутаты С. Максудов орады.
Закавказьелік депутат X. Мамедов III Мемлекеттік Думаны мінберінен бкіл мсылман фракциясыны атынан сйлеген сзінде Ресейді ішкі аймаынан шаруаларды азастана оныс аударуды онда азатарды жерге атысты занды ытары шешілгенге дейін тотата труа шаырды. азаты белгілі саяси айраткерлерді бірі Мстафа Шоай Думаа депутат болмаса да, III жне IV Мемлекеттік Думалардаы мсылман фракциясыны рамына кіріп, ондаы мсылман депутаттарды назарын азатарды бастан кешіріп отыран ауыр халіне аударды.
Бірінші орыс революциясыны аза халына тигізген ыпалы[деу]
1905—1907 жылдардаы бірінші орыс революциясы жеіліске шырады. Біра ол аза халыны оамды сана-сезімін арттыруа, лкедегі демократиялы озалысты дамытуа орасан зор ыпал етті. Ресейдегі революциялы оиаларды серімен аза халыны крнекті перзенттері саяси сахнаа ктерілді. Халыты тадаулы кілдеріні Ресей Мемлекеттік Думасына атысуы азастан тарихында аса маызды рл атарды. аза халыны кшбасшыларына айналан зиялылар Ресей империясыны кілетті органыны мінберінен е маызды проблемаларды, жерге атысты мселелерді принципті трде батыл ктере білді.
Бірінші орыс революциясы жылдарындаы оиалар аза халымен азастандаы баса да лыстарды саяси белсенділігін арттырды. аза жмысшылары з алдына дербес саяси кш ретінде кріне білді. Солай бола трса да ол жылдарды оиалары азастандаы лтты-демократиялы жне жмысшы озалысыны лсіз, лі де жетілмегенін крсетті.[1]
6. Дінмхаммед онаев саяси айраткер!
азастан тарихында Дінмхамед Ахмедлы онаевты мірі мен ызметі халы шін алай мір сру мен ебек ету керектігіні тамаша лгісі болып алады. ш мрте Социалистік Ебек Ері, 8 Ленин орденімен, КСРО, шетелдік мемлекеттерді баса ордендерімен жне медальдарымен марапатталан [1, 15-б.].
азастанны крнекті мемлекеттік жне саяси айраткері, алым, Дінмхамед Ахмедлы онаев 1912 жылы 12 атарда Верный (азіргі Алматы) аласында дниеге келген. Чернышевский атындаы № 19 бірінші сатылы мектепте оыды. Тртінші сыныпты бітірген со 14-ші мектепте оыды. Дінмхамед оу озаты болмаан, біра иын ылымдарды лкен сйсінушілікпен мегерген. Мектептегі сабатарынан кейін республика Мемлекеттік жоспарыны аудандандыру секторында статист болып жмыс істеген, ал кешке института даярлы курстарында білім алан.
1931 жылы жас Д.А. онаев Мскеуге азастан лкелік комсомол комитетіні жолдамасымен М.И. Калинин атындаы Мскеу тсті металдар жне алтын институтына оуа тсу шін барады. 1936 жылы шілде айында Д.А. онаев институтты тау-кен факультетін бітіріп, оырат-Балаш рылысына жіберіледі. зіні Балаш-оырата жіберілгені туралы кейіннен былай деп жазан: «Мнда мені ебек жолым басталды. Мен бл лкеге бтен емес едім. Осы жерде бес айлы практикадан ткенде, оыратпен жне оны адамдарымен танысан болатынмын. Ол кезде мен жаа ана рылан шыыс йіндіні ондыы болып жмыс істегенмін. Жмыс істеп жріп, «Жылына 90 мы тонна ара мыс ндіру шін оырат карьеріні уатын анытау» таырыбына арналан дипломды жмысыма материал жинадым. Дипломымды «те жасы» деген баамен орадым. Мені ебек жолындаы алашы адамдарым азастанны тсті металлургиясымен байланысты болды. Мен зімні елімізде Орталы азастандаы уатты мыс нерксібіні, сонан кейін Рудалы Алтайда орасын-мырыш нерксібіні алыптас-тыруа атысушыларды бірі боланымды осы кнге дейін матаныш етемін» [2, 45-б.]. Осында боланда, Д.А. онаев брылау станогыны машинисі, шебер, ауысымды инженер, оырат кенішіні директоры ызметтерін атарды. 1938 жылы араша айында тыш Балаш мысы алынды. Д.А. онаев мемлекеттік награда – «Ебектегі озаттыы шін» медалін иеленді.
1939 жылы ыркйек айында Дінмхамед Ахмедлын Риддер руда басармасыны директоры ретінде Риддер полиметалл комбинатына жібереді. Соыс алдындаы КСРО шекараларындаы жадай стратегиялы масат – металлургия нерксібіне ойылатын талаптарды кшейтті. ыса мерзім ішінде кенішті жаа директоры ндіріс клемдерін кп есе лайтып, оны артта алушылар атарынан озытар атарына шыарды. 1941 ж. Риддер Лениногорск деп айта аталды. Соыс жылдарында жауа атылан 10 оты 9 оы Лениногорск орасынынан балытылды.
Д.А.онаевты жеке тласыны алыптасуы, оны дамуы сталиндік дуір, ата орталытандырылан кімшілік жйесі жадайларында болан, бл азастанны болаша кшбасшысыны саяси социализациялануыны себебі болды. Д.А. онаевты тадыры леуметтік-саяси процестерді серімен алыптасты, олара бір жаынан — жалпыа орта оптимизм жне халыты социализм мраттарына малмай сенуі, екінші жаынан, уын-сргін, тарихты, этникалы мдениетті жне дстрлерді «кйдіретін» жйені ата еріктік шешімдері тн болды, бл азастанны болаша басшысына серін тигізбей оймады [3, 76-б.].
1942 ж. суірде Д.А. онаев ОК билігіне шаырылып, онда 20 суірде республиканы Кеестік халы комитеті траасыны орынбасары болып таайындалады. 1942 ж. 6 маусымнан бастап Д.А. онаев азКСР Халы Комиссарлары Кеесінде жмыс істей бастады. Оны міндеттеріні шебері тсті металлургия ксіпорындарыны, кмір жне мнай нерксібіні, электр станцияларыны, темір жолдарды, автоклікті, ораныс зауыттарыны жмысын йлестіру болып аныталды. 30 жасында Д.А. онаева мемлекеттік басаруды аса жауапты блігі, азіргі шамамен — Премьер-министр орынбасарыны постысы тапсырылан. 1949 ж. апанны аяында азастан коммунистеріні 6-шы съезінде Д.А. онаев алаш рет ОК мшесі болып сайланды [4, 70-71-б.].
1951 ж. желтосан айында Д.А. онаевты сол кездегі КП ОК бірінші хатшысы Ж.А. Шаяхметов шаырып алып, азастан тарихын идеологиялы жариялау бойынша жадайды тзету ажеттілігіне байланысты ылымдар Академиясын басаруды сынды, ол сыныстан бас тартты. 2 айдан со ОК-а шаыру айталанды. Бл жолы Ж.А. Шаяхметов Д.А. онаевты ылым басармасына ауысуа келісімін алды [8]. 1952 жылы 16-17 суірде республиканы ылымдар Академиясыны жалпы жиналысыны сессиясы тті. ОК идеология жніндегі хатшысыны ысымымен бірінші кні академиктер М.П.Русаков жне А.К. Жбанов, корреспондент мшесі К.Д. Жмалиев ататарынан айырылды. Кейіннен олара атысты ділдікті орнату ммкін болды. 17 суірде ірі аза алымы .И. Стпаев пия дауыс берумен ылымдар Академиясы Президенті ызметінен жне Траласыны мшесінен босатылды. Оны орнына бірауыздан Д.А. онаев сайланды.
Сталинні лімінен кейін елді Н.С. Хрущев басарды. Л.П. Берия амауа алынып, атылды, Г.В. Маленков – КСРО Министрлер Кеесіні Траасы ызметінен босатылды жне біртіндеп саяси бейболыма жіберілді. Н.С.Хрущев партияны жне елді толы билеуші ожайыны болды. Ол кезде Орталыта азастандаы экономиканы, сіресе ауыл шаруашылыы саласындаы жадайа наразылы рби берді [5, 86-б.].
КП ОК Пленумында 1954 ж. апанда селоны анааттанарлысыз басараны шін бірінші хатшы Ж.А. Шаяхметов з орнынан босатылды. Кп замай азастанны КП VII съезінде бірінші хатшы — П.К. Пономаренко, екінші хатшы Л.И. Брежнев болып сайланды. Алашы жмыс кндерінен бастап ылымдар Академиясыны Президенті мен партияны жаа басшылыы арасында іскерлік, ізгі атынастар алыптасты, олар академиялы институттарды материалды-техникалы базасын ныайтуда елеулі роль атарды [6, 270-б.]. 1954 жылы 30 арашада республикалы ылымдар Академиясы жалпы жиналысыны сессиясы тті, оан 13 академик жне 17 корреспондент мшесі сайланды, ал .И. Стпаев Геологиялы ылымдар институтыны директоры ызметіне бекітілді.
1955 ж. наурызда Мскеуде КСРО Жоары Кеесіні сессиясы тті, онда азКСР ылымдар Академиясы Президентіні сз сйлеуі жоспарланды. аза траты кілеттігі имаратында баяндама жасауа дайындалып жатанда, Д.А. онаев шыл трде П.К. Пономаренкоа жне Л.И. Брежневке шаырылды. Мнда оны ОК бюросында республиканы Министрлер Кеесіні Траасы ызметіне бекітілгенін жне ылымдар Академиясыны Президенті ызметінен босатыланын хабарлайды. Д.А. онаевты табандылыымен республикалы ылымдар Академиясыны Президенті болып оны негізін алаушы .И. Сатпаев сайланды.
1955 жылы 1 суірден бастап азКСР Министрлер Кеесіні аза республикасы рыланнан бастап сегізінші Траасы Д.А. онаев зіні лауазымды міндеттерін орындауа кірісті. Ол республика кіметіні басшысы боланда тсті металлургия, рылыс-жинатау жмыстары, геология, энергетика жне т.б. министрліктер йымдастырылды.
1960 ж. 19 атарда Д.А. онаев КП ОК Бірінші хатшысы болып бірауыздан сайланды. 1962 ж. желтосан айында мата сіру аудандарын збекстана беру туралы Н.С. Хрущевпен келіспеушіліктерден, Д.А. онаевты КП ОК Бірінші хатшысы міндеттерінен босатып, аза КСР Министрлер Кеесіні Траасы етіп таайындайды [7, 2-3-б.].
1964 ж. азан айында Д.А. онаев Мскеуде болып, Бірінші хатшы ызметінен Н.С. Хрущевті босатып, осы поста Л.И. Брежневті сайлаан, КОКП ОК Пленумына атысады. 1964 жылы араша айында азастан Компартиясы ОК бюросыны барлы мшелері мен азКСР Министрлер Кеесі Трааларыны орынбасарларын Мскеуге шаырып, Д.А. онаевты КП ОК Бірінші хатшысы етіп таайындайды.
1982 ж. 10 арашада Д.А. онаевты Мскеуге Саяси бюроны мжілісіне шыл трде шаырды. Мжілісті ашып, Ю.В. Андропов Саяси бюроны мшелеріне Брежневті айтыс боланын хабарлайды. нсіздікті К.У. Черненко бзып, Ю.В. Андроповты КОКП ОК Бас хатшысы етіп сайлауды сынды. 12 арашада КОКП ОК Пленумында жаа Бас хатшыны сайлау тті. Бл геронтократияны – елді асаалдарды билеуін тотатуды басы болды. Ю.В. Андроповты аз уаыт басаруынан кейін КОКП ОК Бас хатшысы болып К.У.Черненко сайланды. 1985 ж. наурызда К.У. Черненко айтыс болды жне КОКП ОК Бас хатшысы постысына бірауыздан М.С. Горбачев сайланды. Елде «айта ру» дуірі басталды.
1985 ж. азастан Компартиясыны XVI съезі — Д.А. онаевты басшылыымен ткен соы съезд болды, онда ол КП ОК есептік баяндамасымен сз сйледі. Ол — ОК мшесі, ал съезден кейінгі пленумда КП ОК Бірінші хатшысы болып айта сайланды. 1986 ж. кзде Д.А. онаев М.С.Горбачевке зейнеткерлікке шыу туралы мселені арастыру тінішін сынды. Бас хатшы оны тінішін бірден олдады. 1986 ж. 11 желтосанда Д.А. онаевты атысуынсыз Саяси бюроны мжілісі болды, онда оны зейнеткерлікке кетуі туралы шешім абылданды. 16 желтосанда таерте Д.А.онаевты зейнеткерлікке шыарып салан жне Бірінші хатшы етіп Г.В.Колбинді таайындаан, КП ОК Пленумы болды.
Партиялы жне шаруашылы басаруды барлы жолдары тоысан, кімет траасыны жне азастан Компартиясы ОК бірінші хатшысы постысында 30 жылдан астам уаыт болып, Д.А. онаев азастанны глденуі, оны ндірістік кштеріні дамуы, халы игілін арттыру шін те кп ебек етті. скемен орасын-мырыш жне титан-магний, Соколов-Сарыбай, Лисаковск, Балаш, Жезазан кен-металлургия комбинаттары рылды жне дамыды. Оны кмегімен химия, металлургия институттары пайда болды, азастанды ВАСХНИЛ, Амоладаы Бураевский институты леуметтік тапсырыстар пакетін алды, ядролы физика саласында арынды жмыстар басталды; Орта Азия скери округі, скери-инженерлік база рылды.
Д.А.онаев республиканы ауыл шаруашылыыны ктерілуіне лкен кіл блді. Ол агронерксіптік кешенні техникалы айта арулануы алай жріп жатанын, асыл тымды мал жне тым сіруді, ндіріске жаа технологияларды ендіруді, ауылды айта руды жне ауыл ебеккерлеріні трмысын немі адаалады. АК шін жауап беретін министрлерді зіне жиі шаыран, алымдармен, мамандармен жне ндіріс озаттарымен кеескен.
Д.А. онаевты аморлыы мен олдауын немі сезінген, ауыл ебеккерлеріні екпінді ебегіні арасында республика Кеес Одаыны ірі асты жне мал шаруашылыы базасына айналды. Ты игеру жылдарында азастан елімізге бір миллиард пттан астам нанды — 9 рет, ал оныншы бесжылдыта жыл сайын дерлік сатты. Астыты жалпы ндірісі — 27-28 миллион тоннаа, ал кейбір жылдары 34 миллион тоннаа жетті. Халыты жан басына 1500-ден 2000 килограма дейін бидай ндірілді. Салыстыру шін: КСРО-да бл крсеткіш 1984 жылы — 712, АШ-та — 1331, Францияда — 1075, ГФР-да 448 килограмды раан. Мемлекеттік ресурстара бидайды кшті сорттарын жеткізу жалпы аланда КСРО-да осы даылды дайындауды жалпы клемінен 70 пайыза жетті.
1987 жылы 1 атарда ірі ара малды басы — 9,5 миллиона, ойларды басы 36,5 миллиона жетті. Ет, ст, жмырта, жн жне баса нім ндіру жне дайындау клемдері сті. Ауылда крделі рылысты ауымы лшеусіз артты, оан тыды ктеруді алдындаы барлы жылдарда азастанны бкіл ауыл шаруашылыына салынан аржыа араанда 7 есе кп аржы салынды. Егер 1940 жылы республикада 194 совхоз болса, онда 1985 жылы оны саны 2 мынан асты. Ты игеруге жмсалан шыындар артыымен телді.
Жоары ндірістік крсеткіштерге ол жеткізгені шін ауыл шаруашылыыны жздеген мы ебек озаттары КСРО ордендерімен жне медальдарымен марапатталды, ал оларды кпшілігі Социалистік Ебек Ері атаын иеленді.
Ірі республиканы басшысы ретінде Д.А. онаев азастандаы шаруашылы рылысыны кптеген проблемалары бойынша крделі мселелерді ода органдарында табанды жне тиімді шешкен. Сондай-а деттегідей олдау тапан. Сонымен бірге КОКП ОК Саяси бюросыны мшесі ретінде оны орталыа арсы труы иын болды, Мскеуде дептілік, икемділік, ал кейде кішіпейілділік танытуа тура келген.
Ол шетелде жне кеес мемлекетінде лкен беделге ие болан. КОКП ОК Саяси бюросыны мшесі, КСРО Жоары Кеесіні депутаты, ш мрте Социалистік Ебек Ері, сегіз Ленин орденіні кавалері, академик – міне, оны ебегіне, талантына, ойы мен зіні жарын мірін арнаан, ісіне берілгендігіне крсетілген рмет.
Наыз интернационалист ретінде Д.А. онаев зіні кп лтты халын жасы біліп ана оймай, сонымен бірге оны сйген, оны патриотизмін, ебек сйгіштігін, зін-зі рбандыа шалуын жне рухани лылыын жоары баалаан.
Д.А.онаев крнекті мдениет айраткерлерімен, музыканттармен, композиторлармен, суретшілермен, сулетшілермен досты арым-атынаста болан. дебиетті, нерді жасы білген. Ататы азастандытара та алудан шаршамаан. Ол аын Олжас Слейменов, ртістер К. Байсейітова, Б. Тлегенова, Е. Серкебаев, А. шімов, сулетші Ю.Г. Ратушный жне кптеген баса ататы адамдар туралы кптеген жасы жне ізгілікті сздер айтан.
Оны Алматыны салу жне кркейтуде жасаан игі істері аз емес. Оны бастамасы бойынша трызылан Республика Сарайы, Досты даылындаы трын йлер, Б. Шола атындаы «Медеу» спорт кешені, Республика алаы, «азастан», «Жетісу», «Алматы», «Алатау» она йлері, цирк, аэровокзал, уежай жне кптеген баса имараттар азастан Республикасыны визит карточкасы болды. Д.А. онаев республиканы мдениетін те жоары баалаан жне немі олдаан.
Д.А. онаевты азастан экономикасы мен мдениетіне осан лесі орасан. зіні игі істерімен ол Отаныны даын биікке асататты, зіні есімін мгі етті жне азастан деп аталатын еліні тарихында мгілікке алды.
Аза мемлекеттілігі эволюциясыны тарихи бастаулары, кезедері мен сабатастыы XIII-XV . Тркі жне Моол мемлекеттері.
Моол мемлекетіні рылуы (XIII .). Шыысханны азастан мен Орта Азияны басып алуы. лыстарды рылуы.
1206 жылды кктемде Орхон зеніні саасында Темучинді жатаушыларды–моол асйектеріні рылтай жиналысыболып, онда ол Шыыс-хан деген атпен моолдардыміршісіболып салтанатты трде жарияланды. Шыыс хан деген сз моолша «кктен жаралан» деген ымды білдіреді. Сйтіп, Орталы Азияда діретті кштіШыыс-хан империясы рылды .
Шыыс-хан ран мемлекеттінегізіне скери трыдан йымдастыру принципіалынды. Бкіл территориясы мен халы оанат (барунар), сол анат (зар – жоар) жне орталы (гол) атты ш скери-кімшілік округке блінді. рбір округ «тменге» (тмендер) блінді. Оларды райсысы о мы адамнан трды, «мыдар» – он «жзден», ал «жздер», - «ондытан» ралды. «асиетті аыза» сйкес, бкіл Моолия Шыыс-ханны туыстарымен оны олдаушыларды биілігіне таратылып берілген 95 «мыа жіктелді». Бдан баса Шыыс-хана 10 мы зіне шын берілген тадаулы жауынгерлерден тратынкешігі (гвардиясы) ызмет етті. Оны кмегімен Шыыс-хан нояндар мен баса феодалдарды зіне туелді етіп стады.
Моолдарды азастан территориясын жаулап алуы. Шыныс-хан олыны негізгі жорытарыны бірі азастан мен Орта Азия жеріне жасаан жорыы болды, бл жоры олара Шыыс Европа мен алдыы Азияа жол ашты. Шыыс-хан азастан мен Орта Азияа жасаан жорыына зор мн беріп, оан за рі мият зірленді.
1211 жылы Жетісуда Шыыс-ханны олбасшыларыны бірі былай бастаан отрядтары пайда болды. арл міршісі Арслан-хан, орталыы Алмалыта болан туелсіз иелік ран Бзар-хан да зін Шыыс-ханны вассалдарымыз деп таныды.
Моолдарды батыса арай жылжуы 1218 жылы айта басталды. з басыны жеке жауы найманны ханы Кшлікті таландап, бай алалары бар Жетісуды зіне арату шін оан Жебе ноян бастаан скер тобын жіберді.
Жетісуді Шыыс-хан аса кп арсылысыз – а басып алды. Моолдара арсы труа жарамай ашып кеткен Кшлік-ханны жігерсіздігіне, оны діни далауларына, салыпен зар илеткен зорлы – зомбылыына ыза болан найманны феодалдары Шыыс-хана мойынсынатынын білдіріп, з скерлерімен оны ызметіне кірді, ал Кшілікті моолдар Бадахшанда Шыыс тркістандаы Сарыклде уып жетіп, басын алынды.
Шыыс Тркістан мен Жетісуды басып аланнан кейін моолдара Отстік азастан мен Орта Азияа жол ашылды. азастана басып кіруге «Отырар опаты» деп аталатын жадай себеп болды.
1218 жылы Шыыс-хан Орта Азияа Омар -ожа Отрари, Жамал Мараи жне баса саудагерлер басаран сауда круенін жіберді, 450 адамы бар 500 тйелік сауда керуені 1218 жылы жаз айында Отырар аласына келіп жетеді. Отырар міршісі айыр-хан Иналшы саудагерлерді жансыз тышылар деп кдіктеніп, оларды ырып тастауа бйырып, керуенді тонап алды. Шыыс-хан айыр-ханды олыма бер деп талап етті, біра Хорезмшах II Мухаммед бл талапты орындамааны былай трсын, сонымен бірге Шыыс-хан жіберген жазысыз елшілерді лтіруге мір етеді. Осыны зі Шыыс-ханны Хорезмге арсы соыс ашуына себеп болды, алайда бл соысты себептері оны бкіл жаулап алу соыстарыны негізіне алан себептер болатын.
1219 жылы ыркйекте 150 мыа жуы Шыыс-ханны алы олы Ертістен Сырдарияа арай аптайды. Шаатай мен гідей бастаан тмендер Отырарды оршауа алады. Жошы бастаан скерлер Сырдарияны тменгі аысындаы алаларды алуа аттанады. шінші блік Сырдарияныжоары аысындаы алалар мен ыста – кенттерді алуа, ал Шыыс-хан зі кіші баласы Тлей мен Бхараа арай бет ады.
Отырар аласы алты ай бойы берілмей арсыласады. Тек Хорезмшах II Мхаммед кмекке жіберген араджа – Хаджибті Суфи хан апасын ашып шыып, з отрядымен моолдара берілгенде ана моолдар осы апа арылы алаа лап ойды. араджа – Хаджиб лтірілді. Алайда, моолдара аланы алу шін таы бір ай уаыт керек болды. амалды ораушылар тегіс ырыланнан кейін барып, ала 1220 жылы апанда алынды. айыр-хан ола тсіп, Шыыс-ханны алдында келген жерде атал жазаланып лтірілді. Отырар амалын жермен – жексен етіп, Шаатай мен гідей бастаан моол отрядтары Шыыс-хана келіп осылды. Бл кезде Шыыс-хан Бара мен Самаранд арасындаы жолда болатын.
Сырдария бойындаы Сыана аласы ерлікпен оранды. Жеті кнге созылан шабуыла ала трындары табан тіріесіп арсыласты. Бра кп замай Сыана жеілді. Моолдар аланы талап, халын аяусыз ырды. Сол сияты арсылы крсеткен зкент, Баршынкент алалары алынып, арсылы крсеткен Ашнас аласыны турыдары да ырыа шырайды. 1219-1220 жылдар арасында бкіл Сырдарияны бойындаы алалар мен ыста кенттер моолдарды ол астына тседі.
Сыр бойындаы алаларды арсылыын жегеннен кейін Шыыс-ханны скерлері Орта Азияны ішіне баса кктем еніп, 1219 жылдан 1221 жыла дейін моолдар бкіл Орта Азияа ойран салып тті. Хорезмшах II Мухаммед Ирана ашып, кейін Атырау теізі аралдарыны бірінде лді. 1220-1221 жылдардаы ыса жорытарды нтижесінде моолдар Хорезм жерін тегіс жаулап, Орта Азиядаы соыс имылдарын аятады. 1221 жылды кктемінен бастап соыс Хорасан, Ауанистан жне Солтстік Индия мемлекеттеріні жеріне ауысты.
Моол олбасшылары Жебе мен Субедей нояндар басаран 30 мыды скер Солтстік Иранды басып тіп, 1220 жылы Кавказа кірді. Олар аладарды, половцыларды жне ала зінінде орналасан орыстарды (1223 жылы) тас-талан етіп жеді. Моолдар орыс жеріні отстік аймаын ойрандап, аза даласы арылы 1224 жылы Шыыс-ханны Ертістегі ордасына айта оралды. 1225 жылы Шыыс-хан Моолияа айтып келді.
1219 – 1224 жылдардаы моолдар шапыншылыы нтижесінде азастан мен Орта Азия Шыыс-хан империясыны рамына кірді.
лыстарды рылуы. лан – айыр кп жерлерді жаулап алан Шыыс-хан з кзіні тірісінде осы жерлерді трт лына енші етіп лестірді. Шыыс-ханны лкен лы Жошыа Ертіс зенінен Орал тауларына дейінгі жерлер, одан ары батыса арай «моол атыны» тяы жеткен жерлерге дейінгі айматар, Отстікке арай Каспий мен Арал теізіне дейнгі жерлер берілді. Амударияны тменгі жаындаы айматар мен Сырдария ірі де Жошы лысына кірді. Бл жерлер «Жошы лысы» деп аталады. Шыыс-ханны екінші лына Шаатай, ашария, Жетісу, Мауараннахр тиді. шінші лы гедейге Батыс Моолия мен Тарбаатай аймаы берілді. Кенже лы Тлей кесіні ара шаыраы Моолияны мраа алды. Сонымен бірге моолды траты 129 мы адамды армиясыны 101 мыын алды, ал аланы ш баласыны райсысына 4 мы адамнан блініп берілді. Бл лыстарды барлыы араорымдаы (Монголиядаы) лы хан Шыыс-хана баынатын болды.
Жошыны ордасы Ертіс алабында, Шаатайды ордасы Іле алабында болды. гедейді ордасы азіргі Шуешек аласыны маында орналасты.
Алтын Орда (1243-XV . Ортасы): рылуы, этникалы рамы, билік жйесі.
1227 жылы Жошы лген со оны орнына лы Батый отырды. 1235 жылы Монол империясыны астанасы араорымда болан рылтайда Батыса (Еуропаа) шапыншылы жоры жасау йарылды. Бл жоры 1236 жылы басталады. Алтын Орданы астанасы Сарай-Бату, ал кейінірек Сарай-Берке аласы болды. Трік деректерінде Батый ханны скерлері ыпшатар деп аталды. Себебі, лан-айыр лкеде орналасан мемлекет халыны басым блігі тркі тілдес ыпшатар болатын. Мемлекетті басты саяси-мдени тілі ыпша тілі болды. Алтын Орда скерлері о ол, сол ол деп екі аната блінді. Мемлекет басындаы нояндар мен бектерді, басатар мен тамашы- ларды олында билік кп болды. Алтын Орда мемлекеті тарихи дебиетте “ыпша лысы” деп те аталды. Алтын Орда- да монолдар басым тайпа болан жо. ХІV асырда монолдар тркіленіп, Алтын Орданы халы “татарлар” деп аталынан. Сонымен атар Алтын Орда Берке ханны тсында бірттас монол империясынан, блек туелсіз мемлекет болды. Кейін Алтын Ордада Мке хан з атынан теге шыара бастады. Алтын Орда ХІV асырды І жартысында, збек пен Жнібек хандар тсында едуір ктерілді. збек ханны тсында 1312 жылы мсылман діні мемлекеттік дін болып жарияланды. Алтын Орданы туелсіз иеліктерге блінген кезі ХІV асырды ІІ жартысы. 1359—1379 жылдар Алтын Орда тарихында “лы дрбеле” кезеі деп аталынды. Кейін Тотамыс хан Алтын Ордадаы з билігін соыстаы жеістермен бекіте тспек болып 1382 жылы Мскеуді ртеді. Солтстік пен Батыста Аса Темірді басын- шылы жоспарларына Алтын Орда мемлекеті кедергі жасады. мір Темір мен Тотамыс хан арасындаы шешуші шайас 1395 жылы болды. Тотамыс пен Темір арасындаы крес-тартыс Сыпыра жырауды жырларында бар. Алтын Ордада скер ісін жне дипломатиялы атынастарды “беклербектер” басарды. Ал, “басатар” алым-салы жинаумен айналысты. Алтын Ордаа Темір мемлекетімен болан соыс те ауыр тиді. Алтын Орданы ыдырау себебі мыналар:
- этникалы рамы р трлі халытар бір мемлекетте тра алмады;
- шаруашылыыны ркендеуі нашар болды; - билік шін талас кшейді;
- езілген халыты азатты кресі кшейді.
мір Темір скерлеріні 1389-1391 жне 1395 жылдардаы жорытары нтижесінде Алтын Орда таландалды. Алтын Орда ХV асырды ортасына арай біржола лады. Шаруашылыы жне мдениеті. Кшпелі мал шаруашылы- ы мен отырышы егін шаруашылыы Алтын Орда халытары- ны басты шаруашылыы осы екеуі. Алтын Орда халытары, негізінен, мсылмандар болды. Алтын Орда мемлекетінде ал- ашыда кне йыр жазуы негізгі жазу болып алыптасса, кей- іннен ислам діні ыпалыны кшеюіне байланысты араб жазуы да атар олданылды.
XIV-XV . А Орда жне Кк Орда мемлекеттері: этникалы рамы, саяси жадайы.
Алтын орданы тарихын зерттеушілер Кк Орда, А Орда деген терминдерді шыуын Жошы лысыны р бліктері деген пікірді станады. Біра А, Кк Орданы туу кезеі туралы р трлі айшы пікірлер айтылуда. Батуды Алтын Орданы басару кезеінде енші жерлер, облыстар Жошыды баса лдарыны меншігінде болан. А Орда – Шибанда, Кк – Орда-Еженде Жошылытарды генеологиясы бойынша оны лкен лы Орда-Ежен Бату ханны келісім берген. Орда-Ежен еншілікке кесіні резиденциясын Ертісті бойында Алакл кліні жанында орналасан Кк Орданы алды. Осы оиаа байланысты теміш ожаны аызын келтіре кету керек: Шыысхан Жошыны мрагерлік мселесін арастыранда Орда-Еженге кк тсті киіз й ойан, соан байланысты Кк Орда.
А Орда: Берке ханны лімінен кейін 1266-67жж Абул Гази жазандай, Мегі-Темір хан таа отырып, лыста тртіп орната бастады. А Орда орналасан айматы ол Шибан ханны лы Бахадур хана еншілікке берді.
Кк Орда термины ресми атау ретінде Жошыны тірі кезінде олданылан:
1. оны ордасын, Алакл маайындаы білдіру шін;
2. бл термин Жошыны лдары Орда-Ежен рпатарыны иеліктерін білдіру шін;
3. Кк Орда жошылытарды сол анатты ханзадалары деп атаан
А Орда.
а) А Орда сзтіркесі алаш рет 1266-67 жылдардаы оиаларды сипаттауда Алтын Орда ханы Мегі- Темірді билегенге дейін боланын білдіреді;
б) А Орда термині Шибан рпатары иеліктеріне атысты, себебі оларды географиялы орналасуы Алтын Орданы алашы хандарыны жеке сарайлары мен Орда- Ежен иеліктеріні аралытарында болды. Орда-Ежен иеліктері алашыда Жошы лысыны е шыысында орналасты;
в) А Орда ханзадалары Жошылытарды скеріні о анатына кірді. лыстар – Шыысхан династиясыны билеушілер мшелеріні меншік иеліктері, суіне жне з бетімен блінуіне арай мемлекеттікті білдірді.
Кк Орда жне А Орда XIV асырды екінші жартысында збек лысына орын беріп, кейіннен бл ым Жошы лысында олданылмады.
А Орда аумаы XIV асырды ІІ-ші жартысында Алтын Ордадан туелділігіні лсіреуіне арай біртіндеп алыптасты.
Орда-Ежен лысы алашыда Ертіс маайынан Жетісуды солтстік-шыыс жаында орналасты. XIV асырда Орда-Ежен билеушілері з биліктерін Шибана да жргізді, яни азіргі азастанны барлы аумаына, Жетісудан баса. Жетісу Шаатайлар мемлекеті рамына кірген. А Орданы саяси орталыы азастанны отстігіне ауысты. Астанасы Сыана аласы болды.
А Ордада тркі тілдес тайпалар оныстанан, сондай-а шыыс далаларынан оныс аударан тркі тілдес моол тайпалары: ыпшатар, найман, йсін, арын, арл, керейт, аы, оырат, маыттар т.б.
Кшпелі аудандарда мала жеке меншік боланда жайылымдара билік ету ірі асйектерге берілген, сондытан олар жайылымдарды да меншік иелері болды, сйтіп олар барлы ауымдасты иелігін де меншіктенді. Сондай-а, кейбір басылымдарда А Ордада инджу, мильк, сайургал асйектеріні жер иеленуді мрагерлік трін олдананы туралы айтылан. арапайым кшпенділер мен егіншілерді пайдалануды р трлері орын алан, ол шін пайдасына алым салы тлеген. Малшылар – зекет тлеген, етпен, яни соым, сыбаа ретінде. Егіншілер – бадж, харадж. скер шін тагар жиналан. Мсылман дінбасылары вакф жерлерін иеленген.
Мемлекет басына Орда-Ежен ханы трды, оан Жошыны жер иелері баынатын жне з жер иеліктерінде жне ол астындаы тайпалара кімшілік саяси билікті жзеге асыратын ірі кшпелі асйектер (бек, мір, баадурлар) кірді.