Алаш» партиясыны мірге келуі

1917 жылды 21 араша кні «аза» газетінде Алаш партиясы бадарламасыны жобасы жне съез материалдары жарияланды. «Алаш» партиясыны мірге келуі лкен саяси мселе еді. Сол кездегі аза зияларыны ылыми жмыстарымен де, оу-аарту ісімен де, алашы аза тілінде басылымдар шыару рекетімен де, кркем дебиетімен де айналысанын круге болады. «Алаш» партиясы бадарламасыны жобасындаы тоызыншы тарауда «ылым-білім йрету» жнінде

- оу ордаларыны есігі кімге де болса ашы, аысыз болуы;

- жрта жалпы оу жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оылады;

- аза з тілінде орта мектеп, университет ашуа;

- оу жолы з алдына автономия трінде болуы;

- кімет оу ісіне кіріспеуі;

- малімдер-профессорлар зара сайлаумен ойылуы;

- ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.

- газет шыаруа, кітап бастыруа еркіншілік - деп крсетілген [8].

1917 жылы 5-13 желтосанда Орынбор аласында Екінші жалпыаза сиезі теді. Сиездегі аралан аса маызды мселелер: аза-ырыз автономиясы; милиция ру; лт кеесі; оу мселесі т.б..

Бл сиезде автономияны жариялау мерзімі туралы ызу тартыстар бірнеше кнге созылды. Осы сиезде Алашты аяулы азаматы Міржаып Дулатов баяндама жасады: аза даласында медресе мен мектептерді аздыын, аза тілінде оулытарды жетіспейтінін, сондытан міндетті трде лтты мектептерді ру керектігін тілге тиек етті. Осы мселе бойынша рамы 5 адамнан тратын бастауыш жне орта мектептерге арналан аза тілінде оулы жазатын комиссия рылды. Комиссия орталы лтты кееспен бірге болу керек. Комиссияа оулытан баса да жмыстар жктелді. Атап айтса: лтты мектептерге арналан бадарламалар; малімдерге арналан нсаулар; бала трбиесі жніндегі кітаптар; барлы ырыз-аза мектептерінде халыты білім беру іс-шараларыны Ережелерін жасау; аза тілінде жазу лгілерін енгізу; аза тіліне пайдалы кітаптарды, брошюраларды аудару т.с.с. Комиссия 1918 жылды басынан жмыса кірісу керек. здері растыран кітаптарын, бадарламаларын баспаа жариялап отыру ажет. Комиссия птамаан окулытар басылыма шыарылмайды. Комиссия жмысына аражатты облысты земстволар лтты ордан блуге тиіс делінген. Міне, здерііз кріп отырандай, жаадан рылып жатан «Алашорда» кіметі алашы саатынан бастап рпа трбиесіне, рпа болашаына зор кіл блген. Жас рпаты туан тіліне деген сауаттылыын арттыру шін, ана тіліндегі оулытарды жасауа кіріскен. Бала трбиесіне, оуына осындай иын заманда жааша бетбрыс, бл болашаа деген сенім еді. Білімді жастар, еліне салауатты да сауатты ызмет етеріне деген міт болатын-ды [9]. Орынбордан айтып оралан бойында Жаанша, Халел Досмхамедовтер азаты батыс аймаын басаратын кімет руа кірісті. «Ойыл улаяты» уаытша кіметі – XX асырды басында Жайы ірінде орнаан мемлекеттік-автономиялы рылым. Ол 1918 жылды мамыр айыны соында Жымпитыда ткен І Орал облысты аза сиезіні арарымен рылды. «Ойыл уэлаяты» уаытша кіметіні атаран істері: жерге жекеменшікті жойып, оны халыты меншігі деп жариялады; халы сайлаан улаятты, уездік соттар іске кірісті; аша-финанс жйесі жасалынды; халыа з саясатын жеткізу, тсіндіру шін газет шыарылды (оны редакторы болып Ахмет Мметов жмыс атарды. Ол М.Мметованы кесі, крнекті Алашорда айраткерлеріні бірі); жерді пайдалану, салы, дін, сот, білім, скер істері жнінде аулы-арарлар абылдады.

Осыан оса, іс-ааздарын ана тілінде жргізу туралы мселе айын жола ойылды. Білім беру ана тілінде болуы керек делінген. Басылымдарды аза тілінде болуына ерекше назар аударан [10].

Алаш партиясыны жетекшілері

1918 жылы 1 суірде Халел жне Жаанша Досмхамедовтер Мскеуге барып, Орталы Кеес кіметіні басшысы В.И.Ленинмен жне лт істері жніндегі халы комиссары И.В.Сталинмен кездеседі. «Алашорда» атты лтты автономиялы кімет рыланын, «Алашорда» кіметіні траасы .Бкейханов екенін млімдейді. Біра «Алашорда» мемлекетіні ойан талап-тілектерін Орталы Кеес кіметі толытай мойындамайды. Дегенмен де РКФСР-ді лт істері жніндегі комиссариатыны рамында аза блімі рылады [11]. «Тіл адамны даын асырады. Адам ол арылы баыт табады» деп Жсіп Баласанны «дату білік» ебегінде жазандай [12] тіл саясатын ктерген XX асырды басындаы Алаш айраткерлеріні аза оамындаы басты аымдарыны бірі – автономиялы басару жйесіндегі мемлекеттік рылыс болса, екіншісі – Мемлекеттік тіл саясаты еді. Ана тіліне деген лкен жауапкершілік еді. Алашты арыстарыны бірі – Ахмет Байтрсынов «Дниеде ешбір тіл з-зінен шыпайды. Тіл деген нрсе алы елді кндегі трмыс азанында айнап, пісіп дниеге келеді,» - десе [13], Кнбатыс Алашордасыны идеологы саналан .араш: «Тіл болмаса, лт та болмайды, яни лт бтіндей лген, жоалан лт болады. Е уелі ана тілі ажет. Егер ана тілін білмесе, онда сен ол лтты баласы емессі. Ана тілін білмей трып, лт білімін ала алмайсы. лт білімі болмаса, онда дебиетті болмайтындыы зі-а белгілі. дебиеті жо лтты нері де ршімейді», - деген [14]. Батыс Алашорда кіметі жетекшілеріні бірі Х.Досмхамедлы тіл туралы: «Бізді тжірибемізде аза тілі – бай тіл. Тек сздерін ылым жолына салып реттесе, ешбір жртты тілінен кем болмайды», - деген пікірді айтан [15].

Алаш автономиясы (1917—1920) — 20 . басында азіргі азастан Республикасы жерін мекендеген аза-ырыз республикалы мемлекеті.[1] Алаш автономиясы — 1917 ж. 5-13 желтосанда Орынбор аласында ткен 2-жалпыаза съезінде жарияланан аза халыны лтты-терр. мемлекеттігі. Съезд аза автономиясы мселесі бойынша Халел аббасовты баяндамасын талылап, тмендегідей аулы абылдады: “Автономия туралы Халелді баяндамасын тексеріп, азанны аяында Уаытша кімет тскенін, Руссия мемлекетінде халыа сенімді жне беделді кіметті жотыын ... жне бл блікшілік бізді аза-ырызды басына келуін ммкін деп ойлап ... съезд бір ауыздан аулы ылады:

•Бкей елі, Орал, Торай, Амола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферана, Самаран облыстарындаы жне Амудария бліміндегі аза уездері, Закаспий облысындаы жне Алтай губерниясындаы іргелес болыстарды жері бірыай, іргелі — халы аза-ырыз, халі, трмысы, тілі бір боландытан з алдына лтты, жерлі автономия руа;

•аза-ырыз автономиясыны жер стіндегі тгі-суы, астындаы кені Алаш млкі болсын;

... аза-ырыз арасында тран аз халыты ытары тегеріледі. Алаш автономиясына кірген лттарды брі бкіл мекемелерде санына арай орын алады ...

Алаш облыстарын азіргі бліншіліктен орау масатымен Уаытша лтты Кеес рылсын. Мны аты “Алашорда” болсын. Алашорданы азасы 25 болып, 10 орын аза-ырыз арасындаы баса халытара алдырылады. Алашорданы уаытша тратын орны — Семей аласы. Алашорда бгіннен бастап ырыз-аза халыны билігін з олына алады (“Сарыара” газеті. Семей. 1918, 25 араша). Съезд Алаш автономиясыны Алашорда аталан (Алашты ордасы немесе кіметі) лт кеесіні рамын сайлады. Алаш автономиясыны кіметі — Алашорданы траасы болып лихан Бкейханов сайланды. 2-жалпыаза съезі милиция жасатарын ру мселесін жан-жаты талдап, оны Алаш автономиясына кіретін рбір облыс пен уездегі санын анытап, оларды соыс неріне йрету мен ажетті ару жне киім-кешекпен амтамасыз ету жолдарын айындады. Милицияа ажетті ару-жара пен о-дрі Алашорданы лтты орыны есебінен алынатын болды. Милицияны ру масатын съезд былай деп анытады: “ ... осы кнде мемл. ішінде бассызды, талан-тараж, ырылыс-талас болып жатанын ескеріп, ырыз-азаты мндай бліншіліктен орау шін ... ешбір тотаусыз милиция тзеуге кірісуі тиіс ...” (“Сарыара”. 1918, 25 атар, 29). Сонымен, съезд Алаш автономиясын ру ажеттігін бір ауыздан олдады. Алаш автономиясыны бастау кздерінде тран, 2-жалпыаза съезіні делегаты лімхан Ермеков бл туралы былай деп тебірене жазды: “... желтосанны 12-і кні, тс ауа, саат 3-те Алаш автономиясы дниеге келіп, азан шаырылып ат ойылды. Алты алашты баласыны басына А орда тігіліп, Алаш туы ктерілді. лкен ауылдара осы онып, шашылып жрген ырыз-аза жрты з алдына ауыл болды. (“Сары ара”, 1918, 22 атар).

лтты-терр. аза автоном. мемлекетін руда съезд делегаттары бірауыздылы танытанымен, оны (автономияны) ресми трде жариялау мселесінде алауыздыа жол берді. Бл жадай мемл. рылым ретінде жаадан алыптаса бастаан автономия шін атерлі еді, йткені автономияны ресми трде жарияламайынша, оан аза халын, лкені мекендеген баса халытарды сендіру, Алашорда кіметін мойындату иын еді. Бкілазаты 2-съезде автономияны жариялау мерзімі жнінде ызу айтыстар болды. Бл айтыстарды негізінде аза автономиясын жариялауа байланысты лкені мекендеген аза емес халытарды (е алдымен орыстарды) пікірін білу жне жариялауа тиісті автономияа Тркістан лкесін мекендеген от. азатарыны осылу-осылмау мселесін натылы шешу ажеттігі жатты. Бл мселеде бір-біріне арама-айшы екі баыт алыптасты. Бір баытты .Бкейханов басарды. Оны жатаушылар съезде кілдері болмаан азастанды мекендейтін орыстарды еркін білмейінше автономия жариялауды кідірте тру ажет деді. Ж.Досмхамедов бастаан Орал обл. мен Бкей Ордасыны кілдері автономияны дереу жариялауды ажет деп санады. Дегенмен лтты, жалпыхалыты мддені жеке бастарыны саяси пай жинауынан жоары ойан .Бкейханов пен Ж.Досмхамедовты жатастары Алаш автономиясын жариялау мерзімі туралы орта, ымыралы келісімге келді. Екі жаты кзарастарын жаындатуа алашында бкіл аза жерін Тркістан (“оан”) автономиясыны рамына енуін жатаан, ал соынан бл пікірінен бас тартан Мстафа Шоай оды рл атарды. Съезд абылдаан ымыралы аулыны негізгі баптары мыналар еді:

1.Бір айды ішінде Алашорда Тркістан азаын бкіл Алаша осып алады, осып алса-алмаса да бір айдан кейін халыа білдіреді...

2.Егер бір айдан кейін Алаш баласы (азатар - К.Н.) осылмаса м алан Алаша илан (жария - К.Н.) етілмесе, ркім з кнін зі креді.

3.Егер Тркістан азаы бір айда бізге осылса, автономияны ашан илан ету ытияры Алашордаа берілсін.

2-бкілаза съезі Тркістан лкесін мекендеген азатарды Алаш автономиясына осылу немесе осылмау мселесін талылау шін Сырдария обл. азатарыны съезін шаыруды ажет деп тапты жне оан з кілдері ретінде Баыткерей лмановты, Міржаып Дулатовты жне Трал нанбаевты жіберуге йарды. Осы мселеге байланысты .Бкейханов пен М.Шоай біріккен млімдемеге ол ойды. Млімдеме “аза” газетіні 1917 жылы желтосанны 18-індегі 255-і санында жарияланды.

Большевиктер партиясы мен Кеес кіметі лтты-мемл. рылыс мселелерін шешуді негізіне тапты жіктелу принциптерін алса, Алаш ксемдері бан керісінше лтты бірлік, терр. ттасты принциптерін тадады. .Бкейханов 2-жалпыаза съезіні азаты автономиялы лтты-терр. мемлекетін ру туралы шешіміне саяси баа бере келіп кейінірек (1919 жылы 11-і апан) былай деп млімдеді: “съезді бл шешімдері азатар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, лкеде большевизмні дамуына жол бермеу мдделерінен туындады ... Сол кезде Россияда орын алан жадайда азатарды жариялаан автономиясын жзеге асыру ммкін емес еді. Кезекте бостандыты жауы — большевизммен крес трды”. Азамат соысы жылдарында большевиктер басаран Кеес кіметіне арсы кресте Алашорда кіметі жеіліс тапты. Нтижесінде жеіске жеткен Кеес кіметі Алаш автономиясын жне оны кіметі Алашорданы тарих сахнасынан кштеп кетірді1917 жылды 5-13 желтосан аралыында Орынборда екінші жалпы аза сиезі тті. Сиезде Алашорда кіметі рылды. Оны траасы болып .Бкейхан сайланды. Осы сиезде Алаш автономиясы жарияланды. .Бкейхан бастаан топ азастанды мекендейтін орыстарды еркін білмейінше автономия жариялауды кейінге алдыра труды ажет деп тапты. Ал Х.Досмхамедлы бастаан топ автономияны дереу жариялау керек деп санады. Соында екі жа орта келісімге келді. Нтижесінде Тркістан азаын осып алып, автономия жариялауа 1 ай мерзім берілді. Бір ай ішінде осылу ісі жрмесе де автономия жарияланатын болып шешілді. Осы шін 1918 жылы 5 атарда шаырылан Сырдария съезіне «бірігу мселесін озау шін» Б.лманов, М.Дулатов, Т.нанбайлы арнайы жіберілді. Бл жиында табии талас-тартыстан кейін Тркістанны оыандары осылуа ыылас танытса керек. йтсе де кзделген бір айда осылу жайы сол кйінде згеріссіз алды. Тркістан автономиясы да амалсыз жмысын тотатты. аза айраткерлері автономия жариялау шін айта жиналан жо. II съезді аулысы кшінде алып, енді ресми ааздарда «Алаш автономиясы» деп жазылатын болды. Тіпті осындай мр табаны да мрааттардаы жаттарда саталып алан Тркістан автономиясы, оан автономиясы, Тркістан мухторияти – 1917 ж. 28 арашада Тркістан лкесі халытарыны зін-зі басаруын амтамасыз ету масатында рылан мемлекеттік рылым. лкедегі барлы билікті з олына алуа мтылан Ташкенттегі Тркістан Халы комиссарлары кеесіне балама трде оан -нда Тркістан лкесі мсылмандарыны тртінші съезі шешіміне орай рылды. Осы съезде оны Уаытша кіметі мен за шыарушы органы – Тркістан лтты кеесіні рамы сайланды. Т. а. Уаытша кіметіні траасы (премьер-министрі) болып М.Тынышбаев сайлананымен, кп замай оны бл ызметтен бас тартуына байланысты траалыа Мстафа Шоай таайындалды. 1 желтосан кні Т. а-ны Уаытша кіметі лке халына арнап ндеу жариялады. Онда халыты Т. а-на олдау крсетуге шаыра отырып “Баудан босаан тркістандытарды з жеріні толы ожайындары ретінде з тарихын здері жасайтын ст туды. Біз алдымызда тран міндеттерді ауымды екендігін, бізді ісімізді дрыстыын сезініп, Алланы ризашылыымен з жмысымыза кірістік” – делінді. оан -нда мсылмандарды Т. а-н олдаан манифестациясы болды. Мынан астам адамны атысуымен ткен бл манифестацияда халы Апан революциясы ала келген бостанды негіздерін ор-ауа жне Т. а-на олдау крсетуге ант берді. Мны артынша Наманганда Т. а. Уаытша кіметіне олдау крсетуге арналан митинг тті. Наманган кшелеріне лы толан адамдар “Жасасын Тркістан автономиясы мен оны кіметі” деген плакаттар алып жрді. 6 желтосан кні Ташкентте “Шуро-и-ислам” йымыны йымдастыруымен Т. а-на олдау крсетуге арналан 60 мынан астам адам атысан митинг болды. Социал революционерлер (эсерлер) оан -нда лкелік съезін ткізіп, Т. а-н олдайтындытарын, оны кіметімен бірлесе жмыс істеуге дайын екендіктерін млімдеді. Т. а-ны жариялануын Ташкенттегі еврейлерді “Бунд” пен оандаы “Вайнер” оамы ттытап, оан кмек беретіндігін танытты. Т. а-ны жариялануы лкедегі мсылман жртшылыыны кілінен шыып, оларды рухын ктерді. Самаранд, Закаспий облыстары мсылмандарыны съездері, Тркістан ебекшілері мен диандарыны съезі, Шымкент . мсылмандарыны жиылысы Т. а-н ызу уаттады. Перовск жне азалы уездеріндегі азатар Т. а-н олдайтындытарын білдірген жеделхаттар жолдады. Мндай пікір Ырыз у. азатары тарапынан да білдірілді. Закаспий облысындаы азатар Т. а-на кіруге ризашылыын білдіру масатында оана Ж.Мыбаевты жіберді. 13 желтосанда оан -нда ткен мсылман жмысшылары, солдаттары мен диандарыны съезінде Т. а-ны Уаытша кіметін олдау жнінде шешім абылданып, оны рамына мсылман жмысшыларынан, диандардан жне солдаттардан кілдер енгізу жнінде йарым жасалынды. Екінші жалпыаза съезінде Т. а-на атынас мселесі аралып, Сырдария облысы азатарыны Алаш автономиясына осылу жайын айындау шін обл. съез ткізу жнінде шешім абылданды. Бл съез 1918 ж. 6 атарда Тркістан -нда тті (. Сырдария облысты аза съезі). 1918 ж. 20 – 26 атар аралыында Ташкентте ткен лкелік кеестерді 4 съезі Т. а-н жне оны Уаытша кіметі мшелерін занан тыс деп жариялап, Т. а-н кшпен тарату жнінде шешім абылдады. Кеестерді осындай шешім абылдауына сйкес Т. а-ны Уаытша кіметі ораныса кшуді шыл ола алуа кірісті. Т. а-ны скері 2 мыа жетті. Сол тста оан . милициясыны басшысы Ергешті ол астында 4 мыа жуы арулы жаса болды. оан -ндаы жмысшы-солдат депутаттары кеесі 28 атардаы мжілісінде Т. а-н арусыздандырып, оны скери йымдарын тарату керек деген шешім абылдап, оны жзеге асыратын арнайы топ рды. 29 атар кні оан -ндаы жмысшы-солдат депутаттары кеесі алалы ттенше кімет органын – рев. к-т руды йарды. Осы рев. к-т Ташкенттегі Халы комиссарлар кеесінен Т. а-на арсы кресу шін кмек срап, 4 зебірегі, 4 пулеметі бар 120 адамнан тратын скери жаса алдырды. М-ны артынша Тркістан ХКК оан рев. к-тіне кмекке 11 скери эшалон жне австровенгрлік соыс ттындарынан рылан скери блім мен армян (дашнак) рамасын аттандырды. 6 апанда кеестік арулы кш оан -н зебірекпен атылап, аланы ртке орады. ызыл скерлер блімдері мен армян рамасы алаа еніп, Т. а. Уаытша кіметі мен лтты кеесіні 54 мшесіні 30-ын ттындады. Т. а-н кшпен тарату кезінде оан -ны басым блігі ртеніп, 10 мынан астам адам аза тапты. Осылайша халы тілегіне сай рылан Т. а. кеестік билікті аруымен латылды.