Жылы азан революциясы тсындаы азастан. Кеестік билікті орнауы жне Азамат соысы (1918-1920 жж.).

азастанда кеестік билікті орнауы.1917 жылы азан ткерісі. Большевиктерді билікке келуі. В.И. Ленин жне Кеес кіметіні рылуы. Ішкі жне сырты саясаты. Кеестік билікті жергілікті басару мекемелері. аза большевиктері, лкедегі эсерлер жне меньшевиктер. Тркістан мсылмандарыны 4 –ші жалпы сьезі (27 араша, 1917 ж.). Тркістан автономиясыны рылуы. М. Тынышбаев. М.Шоай. Екінші жалпы аза сьезі жне оны шешімдері (5-13 желтосан, 1917 ж.). Алашорда кіметіні рылуы. Алашорда жне Кеестер. Алаш скері.

Шаруашылы жне мдени рылыстаы алашы адамдар. лке экономикасыны даму ерекшелігі.

азастан азамат соысы жылдарында (1918-1920 жж.). «скери коммунизм» саясаты. .Жангелдинні экспедициясы. Колчак скерін таландау.

РКФСР лт істері жніндегі халы комиссариатыны аза блімі (11 мамыр, 1918 ж.). Мхамедияр Тнаншин. ырыз (аза) революциялы комитетіні рылуы (Кирревком - 10 шілде, 1919 ж.). Алашордашылара амнистия жариялау (4 араша 1919 ж.). Тркістан АКСР-ні рылуы (1918-1924 жж.). Т.Рыслов, С.ожанов. О.Жандосов, Н.Трелов жне т.б. ызметі.

аза Автономиялы Кеестік Социалистік Республикасыны (азАКСР) рылуы (26 тамыз, 1920 ж.). КСРО-ны рылуы (1922 ж.). Большевиктер билігіні ныаюы. Кеестік лтты-мемлекеттік рылыс лгісіні іске асырылуы. лтты-территориялы межелеу жне оны нтижелері (1924 ж.). азастан рамында араалпа автономиялы облысыны рылуы. азастанны кімшілік-ауматы рылымы. міршіл-кімшіл жйені алыптасуы. КСРО Конституциясы (1924 ж.). Большевиктер саясатыны амбиваленттік (ішкі айшылы) сипаты.

азастандаы астаналар тарихы (Орынбор, ызылорда, Алматы).

Р мемлекеттік егемендігі» туралы конституциялы за. Бірінші бкілхалыты сайлау.

Азастан туелсіздігіні жариялануы. «р Мемлекеттік туелсіздігі туралы Конституциялы заы» (1991 ж.).

аза КСР-ны жоары Кеесі 1991жылы азанны 16-сындаы аулысында 1991жылы желтосанны 1-інде сайлау ткізу жнінде аулы шыарды. «Президент сайлау жніндегі За» абылданып, ол бойынша 1991 жылы желтосанны 1-інде бкілхалыты сайлау ортындысымен Н..Назарбаев азастан Президенті болып сайланды, Е.М. Асанбаев-вице президент. Желтосанны 10-ы кні Президентті таа отыру рсімі болып, ант берді.

Азастанны мемлекеттік тулсіздігін жариялау.

Кеестік жйені ауымынан босап шыан республикалар «кеестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылы желтосанны 10-ы Республика Жаары Кеесіні сессиясында аза Кеестік Социалистік Республикасын азастан Республикасы деп згертілді.

КСРО-ны ыдырау процесін тездеткен 1991 жылы тамыз блігі 1991 жылды азанына арай кптеген республикаларды з туелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтосанда Республиканы Жоары еесіні жетінші сессиясында « азастан Республикасыны Мемлекеттік туелсіздігі туралы» За абылданды. Осы кні азастан з туелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылы 16 желтосан Республиканы туесіздік алан кні.

абылданан За бойынша азастан туелсіз демократиялы ылы мемлекет ретінде аныталды. Ол з аумаында барлы кімет билігін толыынан олданады ішкі жне сырты саясатты з бетінше жргізеді, республика барлы мемлекеттер мен халыаралы ы принципі негізінде з арым-атынасын орнытырады. азастан Республикасыны шекаралары бірттас блінбейді жне оан ол суа болмайды. азастан Республикасыны жне оны атарушы кіметіне басшысы Президент болып табылады.

 

 

Тркі халытарыны ойшылдарыны ебектеріні туелсіз азастанда баалануы (бу Насыр л-Фараби, .А. Иассауи, М. ашари, Ж. Баласан, М.Х. Дулати, . Жалаири).

1)асиетті аза даласы талай лы ламаларды дниеге алып келді, соларды бірі – кллі лемге танымал лы жерлесіміз - бу Насыр л-Фараби. л-Фараби 870 жылы Сыр бойындаы Арыс зені Сыра барып ятын ірдегі, Фараб аласында дниеге келді. Фарабиді толы аты-жні бу-Насыр Мхаммед Иби Мхаммед ибн зла ибн Тархан л-Фараби, яни кесі зла, ары атасы Тархан. л Фараби, бу- (870-950) - Аристотельден кейін дниежзі білімі мен мдениетіні екінші стазы атанан данышпан, энциклопедист алым. л Фараби заманында бкіл ОртаАзия мен Тркістан Араб халифатыны ыпалында болан. Соан байланысты ала халы сауда сатты мселесінде ислам алыптасып, дамуына зор лес осан араб, парсы, тркі тілдерін атар олданан. Одан кейін ылыми жола тсіп, Грек, латын, санскрит жне баса тілдердійренеді. Одан алан ылыми ебектерді зіні саны жзден астам. Сол ебектерді ылым салаларына арай блетін болса, олар мынандай: астрономия, астрология, математика, логика, музыка, медицина, табиат ылымдары, социология, лингвистика, поэзия риторика, философия болып келеді. азір азастан ылым академиясыны кітапханасында л Фарабиді елу шаты ебегі бар. Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельді "категориялар", "метафизика", "Герменевтика", "Риторика", "Поэтика", бірінші жне екінші "Аналитика", "Топикасы" мен 4 сопылы ебектеріне тсініктемелер жазды. лы Бабамыз Аристотельді философиясын дамыта отырып, з тарапынан да "алымдарды шыуы", "алымдар энциклопедиясы немесе тізбегі", "Кемегерлік меруеті", "Ізгі ала тргындарыны кзарасы", "Музыканы лкен кітабы", "Философияны асап йрену шін алдан ала не білу кажеттігі жайлы", "Аылды мні туралы", "леуметтік-этникалы трактаттар", "Философиялы трактаттар", т. б. кптеген философиялы ебектер жазан. Фактілер негізіне сйене отырып, л-Фараби кейін аза халыны рамына осылан тркі тайпасынан (алы-ыпшатардан) шыанын, оны туан аласы азір аза жерінде екенін жне ол Шыыс халытарынын мдениетіне жаын атынасы бар айраткер болды дей аламыз. л-Фараби зіні “Ізгі ала трындарыны кзарасы” атты кітабында біратар оамды, леуметтік, этикалы мселелерді сз етеді. Мндаы “ала” деп отыраны – мемлекет. алым бл шыармасында мемлекетті пайда болуы, ондаы менсіздікті мірге келуі, идеал ала халыны моралды бейнесі, мндай ала кімдеріне ажетті адамгершілік асиеттер, рбір адамны баыта жетуі шін бкіл оам болып, бірігіп тіршілік етуі керектігі, т.б. мселелер жайындаы з пікірін ортаа салады. Фараби Аристотель ебектерін барлы орынан зерттей отырып, зі де жаратылыстану ылымдарымен кп айналысан. Ол ылым кшін барынша насихаттап, адам аыл-ойыны дние танудаы діретін дріптейді. Фараби ылымыны салаларын мегеріп, тамаша табыстара жеткен.

2) ожа Ахмет Яссауи.

(1094-1167 ж.ж)

Алаш рет білімді жергілікті лама Арыстанбап бабадан алады, кейін Бхара аласында дріс алуа барып, парсыны белгілі алымы Жсіп Хамаданиден білімін тередетеді. Соынан туан жеріне айта оралып, сопылы білімін жаластырады. Сопы ретінде Яссы (азіргі Тркістан) аласына келіп, «Яссауишілік» атты діни аымны негізін салады. аза жеріні ортаасырлы мдениетіні дамуында Яссауи жазан «Диуани Хикмет» (Даналы кітабы). ожа Ахмет Яссауи ислам дініні аза арасында ке тарауына лкен лес осан, шыармасын елге тсінікті етіп, тркі тілінде жазан. Ол жергілікті халытарды ескі дінін жоа шыармаан, айта оны ислам дінімен штастыран.
Яссауиді «Даналы кітабы» кезінде Орта Азиядан бастап, Еділ жаалауына дейінгі кшпенді тркі тайпаларыны арасында кеірек тараан.

ожа Ахмет зіні ататы «Даналы кітабы» аталатын циклді ледерін жазан. Аын з ледерінде: л ожа Ахмет, рбір сзі дертке дрмен, Тліптерге (шкірттерге) баян етсем алмас арман.

Трт мы трт жз хикмет айт ха прменімен, Прмен болса, лгенше жырласам мен , - деп даналы сздерді 4 мы 400 жол екендігін ескерткен. «Диуани Хихмет» атты діни-сопылы аидалармен атар оу, білім алу, адалды, имандылы, ізгі асиетті болу, аыл-парасата жету, жасылы, жаманды, тзімді болу, досты пен махабатты астерлеу, ділетті болу, адал жолмен жру сияты адамгершілік ндылытарды насихаттады.

3) бу Райхан л-Бируни . Тек Ислам лемінде ана емес бкіл дние жзіндегі дуіріні е лы алымы болан Бируни 973 жылы Хорезмде туылан. 17 жасынан бастап жетістіктерімен кріне бастады. Ататы алым бул Уфаменен астрономиялы баылаулар жасады. азналы Махмуд хан ндістанды жаулап аланында стаздарымен Бируниді де ол жаа алып барды. Арап, Парсы, Иврит, Рим, Сирий, Грек жне ытай тілдерін жасы білетін. Математика, астрономия, геометрия, физика, химия, медицина, фармацевтика, тарих, география, этнология, геология, діндер жне мазабтар тарихы сияты 30-а жуы ілім салаларында ебектер жасап жемісін берді. • Жерді домала жне айнала озалуда екендігін, жерде тартылыс кші бар екендігін Ньютоннан аншама асырлар брын анытаан
• Сол дуірде Мейірімді міт мйісі туралы, Кристофор Колумбтан 5 асыр брын Америка материгі туралы жне Жапония туралы алаш айтан. • Геометрияны ботаникада олданды

• Айды, кнні жне жерді озалыстарын зерттеп, бгінгі нтижелерге ол жеткізген.

• Материктерді солтстікке арай жылжуы туралы пікірді алаш айтан.

• Аурулар туралы да те кп білген. ай шп ай ауруа дауа болатынын білген.

• Тригонометрияны астрономиядан блек бір білім саласы етіп блді.
• Алаш рет жерді диаметрін лшеген. Бл лшемі азіргі лшемге длме дл келуде. Еуропада мны Бируни жйесі деп атайды.

• Тыызды лшеу ралын (пикнометр) тапты жне ысты сумен суы су арасындаы тыызды айырмашылыын 0,041677 деп анытады.

• азналы Махмуд, Сбукткин жне Харезмні тарихтарын жазды. • Салыстырмалы діндер тарихыны рушысы болып саналды. • ылымны барлы саласына жарамды 180-ге жуы ебектер жазды.

• “Айтандарымны ішінде аиатты сыртына шыандары болса Аллаа тубе етемін. Барлыы Оны олында” деп айтатын .алгебра, геометрия, география салаларында заманыны е білімдісі ол еді.

Тркі кезеіні алымдары мен ойшылдарыны ебектерін талдаыз М.ашари, Ж.Баласани, Ибн СинаТркі тіліні тыш оулыын зірлеп, грамматикасын тзген, тбі бір тркі халытары тіл неріні рісін мгілікке кеейтіп, ркенін сірген, тркі тілдеріні диалектологиясыны, лексикологиясы мен грамматикасыны негізін алап, тіл білімі тарихында салыстырмалы тарихи дісті тыш рет олданан лама алым ашари Махмд, атын мгілікке лтірмейтін, зіне жне зерттеушілеріне сарылмас айнаркз болатын тынысы ке байсалды да лы ебегіне Диуан Лат-ит-трк, яни тркі тілі сздігіні жинаы деп ат ояды. Бл жнінде «Диуанында»: «Маан шексіз абырой, сарылмас-тгесілмес айнаркз болсын деген тілекпен осы кітапты жазып шытым да, бір Тірге сиынып, оан «Диуан Лат ат-Трік» - тркі тілдері сздігіні жинаы» деп ат ойдым», - деп жазады. Тбі бір кллі тркі тілдеріні ттастыын білдіретін орта асиеттері мен айырым белгілері айындалып, зекті задылытары жйеленген, тркі жазба деби тіліні грамматикасы тзіліп, сздік оры жинаталан осынау ажайып ебекті аты затына сай, те дп ойылан деп есептейміз.? ашари сбелі ебегіні жазылу масаты жнінде «Диуаныны» басында-а: «Мен Тірді ба-дулетті тріктерді жлдызында жаратанын, арышты соларды хандыыны стіне айналдырып ойандыын крдім. Тір оларды «трік» деп атап, елдік пен билік берді. Заманымызды билеушілерін тріктерден шыарып, зге халытарды ерік тізгінін соларды олына статты. Оларды адамдара бас ылды, ха істерде оларды олдады жне олармен бірге боландарды азиз, абыройлы ылды», - деп трік халыны адір-асиетіні лылыын спеттеп, дріптеген со лы Тірді олара деген ерекше ыыласын рмен арай былайша жеткізеді: «Сондытан да олара Тірді зі ат беріп, жер бетіні е биік те, шрайлы, ауасы таза жеріне орналастыран, оларды скерім деп санаан. Себебі тркілер сйкімділік, дептілік, жарынжзділік, жректілік, ділдік, кішіпейілділік, ария­ларды рметтеу, сзінде тру секілді ізгі асиеттерге ие». Осылайша тркілерді Тір сйер кп асиеттерін санамалап шыан со: «Тркілерді отарынан сатану шін аыл иесі рбір жан оларды жолын стануы тиіс. Оларды кілін тауып, зіні м-мтажын жеткізе білу шін оларды тілін йренуден баса жол жо», - деп тпкі масатын жайып салады. Яни, араб тіліні мдениет пен ркениетті, білім мен ылымны, е маыздысы дйім мсылман шыыс халытары ардатаан асиетті ран тілі ретінде дуреніні жріп тран шаында тркі лексикасыны маыналы рі тлалы асиет-сырларын аша отырып, оны шексіз байлыын крсету арылы трік тіліні араб тілінен бірде-бір кем еместігін длелдейді. Тркілерді ізгі асиеттерін дріптеп, кшейіп келе жатан тркі лысыны болашаыны зор екендігін ескертеді.Болаша тркі тілінде екендігін насихаттап, зге лттарды тркі тілін йренуге шаырады. Жай ана шаырып оймай тркі халыны маал-мтелдері мен фразеологизмдерін, жыр-шуматары мен наыл сздеріні, этнонимдері мен топонимдерін жан-жаты талдап, лтты дебиеті мен мдениетін, ізгілікке рылан салт дстрі мен дет-рыптарын, руханияты мен дниетанымын таныту арылы тркілерді, тркі тілін сйгізуге мтылады. Шын мнінде «Диуанды» мы жасатан да осы асиеті болса керек. «Диуанны» негізгі ерекшеліктеріні бірі ретінде ебекті 23-24 беттерінде орын алан лемні картасын атап туге болады. Бл бір тркі азаматыны олымен сызылан лемні тыш картасы. лбетте осыдан 1000 жыл брыны шарттардаы жарапия ылымыны ммкіндігі трысынан баа берер болса, те жоары дегейде зірленген.

Картаны бір трікті олынан шыандыыны айаы ретінде мына нрселерді айтуа болады: Е уелі трік аандарыны мекені болан Баласан шаарын жерді кіндігі етіп алып, алан шарлар мен елді мекендерді осы аланы ыайына арай орналастырылан жне баыттар Орхон жазбаларындаыдай ежелгі тркі дстрі бойынша аныталан. Тркілер мекендеген айматардаы шаарлар мен елді мекендер, таулар мен зендер, клдер мен теіздер бге-шгесіне дейін аны крсетіледі. Сондай-а тркілер мекендеген айматарды белгілеуде те аз атеге жол берілуі картаны бір тркіні олынан шыандыыны длелі деуге болады. Ибн Сина алдыран ылыми мраны салматы блімін оны емшілікке арналан ебектері райды. Мысалы, бізге млім ебектеріні 40 шатысы осы салаа баытталан. Оларды е белгілісі – “Ал-анун и фи-т-тибб”(“Емшілік задары”) кітабы. 6 асыр дрістік атарып келген бл ебек орта асыр емшілік пніні негізі болды. 5 кітаптан растырылан бл ебекте емшілікті біратар олданбалы жне теориялы мселелері орытындыланан жне алыптастырылан. Ибн Синаны емшілікке арнаан “анунынан” кейінгі орында тран крнекті ебегі – “Ал-Манзума фит-тибб” (“Емшіліктегі кркем ебек”). Оны “Тиббий достон” (“Емшілік дастаны”), “Уржуза” деп те атайды. “Уржуза” дегені ебекті аруз лгісінде, ражаз лшемінде жазыландыын аартады.алымны жаратылыстану ылымы туралы белгілі ебегі “Китоб уш-шифо” (“Шипагерлік кітабы”). Кітап 21 тараудан трады. рбірінде бір мселе арастырылан. Мысалы, “Китоб ан-нафс” (“Нафс – жан туралы кітап”), “Китоб ан-набот” (“сімдіктер-ботаника кітабы”), “Китоб л-хайвон” (“Зоология кітабы”), “Китоб ал-маодин” (“Маъдан-минералдар туралы кітап”), “Китоб ус-сама ва ал-алам” (“Аспан жне лем кітабы”) жне т.б. Ибн Сина зіні медицина бойынша басты ебегі «Китабуль- Канун фит - тыбб» (Дрігерлік ылымны ережесі) жазып шыты. Бес томды энциклопедия «Дрігерлік ылымны ережесі» Ибн Синаа дниежзілік ата перді, медицина тарихында атаы жайылан кітап болды. Ебек оны мазмны мен дл рылымымен ерекшеленді. Бірінші кітапта медицина теориясы жазылан. Бл жерде шырындар туралы жазылан (ан, т, лимфа) жне табиаттаы (ызу андылы), адам денесінде мшені «арапайымдылыы» ыса анатомиялы очерк беріледі – сйектерді, шеміршектерді, ан тамырларын, жйкені ебектерінде жне ауруларды блінуінде жргізіледі. Екінші кітап – дрілік аржыларды капиталды жина мліметі туралы. Онда 800 аса сімдік, жануар жне минералды пайда боландарды емдік рамын жне пайдалану дісімен крсетеді. Автор Орта Азияда ндірілген дрілерді, сонымен бірге Индиядан, ытайдан, Грециядан, Африкадан, Жерорта теізіні аралынан келгендерді жазып ояды. Оларды кбі Еуропада Ибн Синаны шыармаларынан кпке млім бола бастады. Алаш Ибн Сина сынан кптеген дрілер азір де олданылып жр. шінші кітабындаы адам органындаы жеке аурулар, тртінші блімі хирургияа, сыны пен буын тайанды емдеуге арналан, безгек туралы жалпы оуды (ауру кезіндегі дадарысты), сонымен оса жпалы ауруларды емдеу жолын жазды. Бесінші кітап крделі дрі-дрмектерді рамы туралы жазылды, сонымен атар у жне уа арсы дрілерді. Кейбір крделі дрі-дрмектерді рамына, Ибн Сина жазып крсеткендей, 37 блікке дейін кіреді. Кптеген дрілер ертедегі дрігерді, Еуропалы жне Азиялы, нсаларымен берілген. аланы жаадан дайындалып, оны зі байап крген. «Дрігерлік ылымны ережесі» грек, нді жне ортаазиялы медицина білімін жне тжірибесін талдау жне жйелеуді ана крсеткен жо. Ибн Синаны ызметі дрігерлік тактикаа жааша болып енгізілді. Брын медицина ылымына белгісіз жаа мліметтерді «Ережені» рбір бетінен кездестіретін болды. Ибн Сина крінбейтін жпалы ауруларды оздырушысы туралы ылыми болжамды ала тартты, блар ауа жне су арылы тарайтын, 800 жыл ткеннен со ана француз Пастер алымны оздырушы микроб туралы бл жмбаын длелдеді.Ибн Сина тамыр туралы оуды шыарды, оан лі бір нрсе осу иын болды. «Тамыр толын тріздес немесе ршы тріздес, екі соу, за, дірілмен, ыса, аз, баяу, мырсаны илеуіндей болуы ммкін. Тамыр сонымен оса жмса, аласа, ара тріздес, жуан, бос, ызу, кйгелек болады» - деп айтылан «Ережеде».Ибн Сина бірінші болып чума, холера, сары ауру туралы жазды, оларды шыу себептерін, нышандарын талдап шыты, мндай ауыр ауруларды, менингит сияты, асазан жарасы, диабет жне кптеген баса ауруларды емдеу дістерін талдап арастырды.Ол кзді блшы еттеріні рылысын аны тсіндіріп берді. Брі оан дейін кз фонарик трізді, ерекше суле шыарады деп ойлайтын: бл сулелер зата шаылысып, кері кетеді жне кескін береді. Ибн Сина кзді блаы хрусталь деген пікірді теріске шыарды, затты кескінделуі кз торы арылы крінеді. «Дрігерлік ылымны ережесінде» Ибн Сина ерекше назарды баланы трбиелеу мен таматандыруа, физикалы жаттыулар мен дрыс таматануа аударады. Жсіп Баласаниды “тты білік” дастаны орта асырларда бкіл тркі леміне тсінікті болан арахан улеті мемлекеті тріктеріні тілінде жазылан. Жсіп Баласан «тты білікті» 1069-1070 жылдары Баласан аласында бастап, он сегіз айды ішінде ашар аласында аятаан. Оны .Каримов збек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев аза тіліне (1986), бір топ аудармашылар йыр тіліне (Пекин, 1984) тржіма жасады. арахан улеті билік жргізген дуі тілген. Кезінде “тты білік” дастаны Шыысты р елінде р трлі аталып кеткен. Бір елде – “Айнак ул-мамлакат” (“Мемлекет тртібі”), екіншісінде – “Панунаман мулук” (“кімдерге насихат”), шіншісінде – “Адаб ул-мулук” (“кімдерді дептілігі”) деген атпен млім. Бл атауларды брі – “тты білік” дастаны, негізінен, мемлекетті басару мселесіне арналан шыарма екенін растай тседі. Дастанны басты идеясы трт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дрыс басару шін ара ылды а жаратындай діл заны болуы. Автор ділдікті символды бейнесі ретінде Кнтуды патшаны крсетеді. Екіншісі, ба-дулет, яни елге т онсын деген тілек. Ба-дулет мселесі патшаны узірі Айтолды бейнесі арылы жыра осылан. шіншісі, аыл-парасат. Аыл-парасатты оамды-леум. рлі узірді баласы длміш бейнесінде жырланады. Тртіншісі, анаат-ынсап мселесі. Бл мселе дастанда узірді туысы, друіш Ордгрміш бейнесі арылы гіме болады. Ортаасырлы Шыыс ойшылдарына тн йлесім – танымды кркем жне ылыми дістермен штастыра олдану Жсіп Баласани ибратында суреткерлік, ойшылды, ламалы, философты асиеттерді йлесім табуынан, ылым даналыыны бірттастыынан крінеді. Тркі мдениетіні нрлі блаынан сусындап, мсылман ркениетіні уатты ыпалымен толысан ойшыл з шыарм-ында адамны оамдаы орны мен ызметін тсінуге мтылып, мінсіз оам жайындаы зіні биік филос. мраттарын баяндайды. Жсіп Баласанины “тты білігінде” мір мні пайымдалып, жалпыадамзатты рухани байлытар – мрат, дін, этика, нер жне даналыты мні сараланан. Жсіп Баласани аиата жету жолын адам мен лемні, лы алам мен микроаламны йлесімді болуы туралы аидаа негіздейді. Трт дірет – от, су, ауа, жер жайлы ежелгі дуірді философиялы тсінігіне сйене отырып, ойшыл лем осы трттаанны йлесімінен жаралан деп санайды. Осындай таы бір трттаан Жсіп Баласанины оам туралы ойларында, яни азіргі тсініктегі леум. философиясында ділет, баыт, аыл жне анаат ретінде бейнеленіп, “тты білікті” трт кейіпкеріні бойына жинаталан. алам мен микроаламны ттастыы, барабарлыы туралы ой Жсіп Баласани дниетанымыны не бойынан байалады. Бл жалан дниені аыл тезіне салып тзетуге болатынына да сенген лама лемдік йлесімділік негізінде ділетті адамзат оамын руды армандады. Сондытан ол ылым мен білімге зор мн берген. Жсіп Баласани жалпыа орта парасатты танымны нтижесі ретіндегі білімге кшуі адам ммкіндігіні жзеге асуы деп біледі. лама білімні туа бітетіндігі жайлы пікірге арсы шыып, оан парасатты іс-рекетті нтижесінде ол жеткізуге болатынына сенеді. Білімге молынан сусындаан адам ана кп нрсеге ол жеткізе алады. Оны пікірінше, білім – даналы, денсаулы жне жан толысуы. Жсіп Баласаниді ойынша, оам рылымындаы кемелдікті лшемі леум. тртіп бзыланда ана кзге тсе бастайды. Сол кезде жаа мраттар мен рандар пайда болып, халы олдауына ие болады. Ол оамды рылымны кемелдігін жеке адамны бостандыы, туелсіздігі анытайды деп санады. Жсіп Баласани зіні леуметтік философиясында оамдаы кемелдікті негіздері мен іс жзіндегі кріністерін зара тыыз байланыста арастырады. Танымдаы кемелдік – білік, оны іс жзіндегі крінісі – укуш деп біледі ол. Жсіп Баласани з ебегінде зердеге айрыша тоталан. “тты білікте” ол, е алдымен, даналы яни азіргі тсініктегі теориялы зерде туралы ой толап, даналы табиатын, оны ерекшелігін, туа біткен абілеттер мен кейінгі білім жинатаудаы адамны з рлі, таным процесінде аиата мтылу, т.б. мселелерді арастырады. лама з туындысын Шыыс перепатизміні арнасында, сопылы аымны уатты ыпалымен жазып шыан. Ойлау ызметі тек адама ана тн, жануарларда жо асиет деп біледі ол. Егер сезім алдамшы болса, онда оан толы сенуге болмайды, ал аыл, зерде рашан адама ызмет етеді, оны жаландыы жо. “тты білікті” негізгі айтар ойы – адамны адами жетілуі мен кісілік кемелденуі, сол арылы мемлекет пен оамды уатты, мыты, тты ету. Кісілік кемелдену жолына тскен адам – зіні асиетіне, алыбы мен негізіне мейлінше жаындаан асыл жан. Дастан оырманына т-берекемен, баыта з адамгершілігін асыл етумен ана жетуге болатынын тырады. Ондаы “зіді сатау”, “зіді мытпау” аидасы адамны адамшылыын танытар асиеті – адамгершілік пен кісілікті жетілдіруге баытталан. Аын тпелі мір мен лім жайында тере толанады. Оны ойынша, кінішті е ауыры лшеулі мірде дние ызыы мен тн тілегі жетегінде кетіп, діл тазалыын сатай алмаудан туады, сондытан адам зіні кісілік асиетімен бірге мірді ткіншілігін де мытпауы ажет. Мнан зге Жсіп Баласани шыармашылыына ізгілікке штарлы пен ікрлік, сопылы танымдаы Алланы сю, лем мен адам сырына тере бойлауа мтылушылы белгілер тн. “тты білік” дастаны 6520 бйіттен (екі жолды ле) трады. Демек дастанда 13040 ле жолы бар. Соны брі 85 тарауа блініп берілген. Дастанны кіріспесі ара сзбен, ал негізгі блімдері аруз ле лшеміні ышамдалан мутакариб деп аталатын трімен жазылан. “тты білік” дастаныны сюжеттік желісі негізінен шыарманы бас аhармандарыны зара гімесінен, сра-жауаптарынан, бір-біріне жазан хаттарынан трады. Трт трлі ізгі асиетті символды крінісі ретінде бейнеленген негізгі трт аhарман оамны ккейкесті мселелері туралы гімелеседі. Мндай схбатта олар ел басаран кімдер андай болуы керектігін, оу-білімні ажеттігін, дептілік пен тлім-трбие мселелерін дидактикалы-филос. трыдан сз етеді. Мселен, аын дептілікті алуан трін жырлай келіп, соларды ішіндегі е бастысы – тіл дептілігі деген тйін жасайды. “тты білік” дастаныны авторы метафора, аллегория, гипербола, мезеу, астарлап сйлеу сияты кркемдік ралдарды аса білгірлікпен пайдаланады. Дастанны деби, тілдік, тарихи трыдан ыл. мні ерекше. Бл дастан бертін келе аза халыны этникалы рамын алыптастыран ру-тайпаларды орта асырлардаы трмыс-тіршілігін, наным-сенімін, дет-рпын, сз нерін, тілін, т.б. зерттеп білу шін аса ажетті, нды мра болып табылады. "тты білік" дастанын арахан улетінен шыан Табаш ара Борахана арнады. Бл шін аына Хас Хаджиб (сарай министрі) атаы берілді. Поэманы толы клемінде неміс тіліне аударысымен жне тпнсасымен 1891-1900 жылдары В. В. Радлов ылым леміне паш етті. 1896 ж. К. Керимов збек тіліне аударды. 1971 жылы Н. Гребнев "Баытты болу ылымы" деген атпен еркін аударма жасады. 1983 жылы С. Н. Иванов "Благодатное знание" деген атпен орыс оырмандарына сынды. Ал 1986 жылы бл дастанды аын А. Егеубаев аза тіліне аударды."тты білік" поэмасы энциклопедиялы шыарма болып табылады. Оны жазуда автор саяси уенді басшылыа аландыын аару иын емес. Ол арахандар улетіне жоары дамыан Мавераннахр,Шыыс Тркістан трізді аудандарды басаруды жолдарын йретуге тырысты. рине, шыарма тек саяси трактат клемінде алып оймай, орта асыр дуіріні ылым, мдениет салаларын да амтиды. Адам тадыры, міріні мні, орны мен лемдегі рлі жайындаы мселелер де аралады. Сонымен бірге, Баласан философиялы, шаманды, исламды дниетанымда боландыын білеміз. Философияны поэзия арылы жеткізу орта асырлы шыысты рдіс еді. Екінші бір ыры - ислама дейінгі р трлі нанымдар. Шыармадан шаманды тсініктер крінеді. Исламды идеология да елеулі орын алады. Бл жайында А. Н. Романов пен С. Н. Иванов: "Жсіп Баласанны "тты білік" поэмасы - е алаш, е кне, зірше жалыз, мсылман идеологиясыны негізінде, осы идеологияны уаыздаушы ретінде тркі тілінде жазылан шыарма", - деп баа береді. Кітапа кшпенділер трмысы мен ашылы нерін крсететін наыл сздер, маал-мтелдер, траты сз тіркестері енген