Азастандаы лтты мемлекеттілікті рылуы. аза АКСР рылуы.
аза мемлекетіні айта рылуы. аза АССР-І. 1920 ж. 26 тамызында РКФСР Бкілресейлік Орталы атару комитеті мен халы комиссарлары кеесі М.И.Калинин мен Ленин ол ойан, РКФСР рамында, астанасы Орынбор аласында болатын "ырыз (аза) кеестік Автономиялы социалистік республикасы ебекшілері тарыны Декларациясын абылдайды, ол Декларация РКФСР рамына жеке автономия болып кіретін аза АССР-і рылуын жмысшыларды, ебекші аза халыны, шаруалар, казактар, ызыл скерлер депутаттары Кеестеріні Республикасы ретінде бекітті.
Декретті бірінші тарауында аза АССР-і РСФСР-ді рамды блігі болып жарияланатыны айтылды. аза Совет Республикасыны рамына мына облыстар мен уездер кірді:
1. Павлодар, Семей, скемен, Зайсан жне араралыуездерінен тратын Семей облысы.
2. Атбасар, Амола, Ккшетау, Петропавл уездері менОмбы узіні бір блігінен тратын Амола облысы.
3. останай, Атбе, Ырыз жне Торай уездерінентратын Торай облысы.
4. Орал, Ілбішін, Темір жне Гурьев уездерінен тратынОрал облысы.
5. Закаспий облысыны Маыстау уезі мен сол облыстыКрасноводск узіндегі Адайлар мекендеген тртінші женебесінші облыстар.
6. Астрахань губерниясыны рамында болып келгенБкей ордасы, Синемор облысы, бірінші жне екіншіПриморье округтеріні азатар мекендеген аудандары.
"Известие ВЦИК" газетіні 1920жылы 22 азанындаы санында жарияланан 26 тамыздаы декретті бірінші тарауына енгізілген осымша аза АССР-ні рамына Орынбор аласы мен оны маындаы Покровский, Краснохолм, Илец, Шарлы, Исаев жне Петровск аудандары осылатындыы айтылды. Міне осы территориялар жаадан рылан азАКСР-ні рамына кірді. Сырдария жне Жетісу облыстары Тркістан АКСР-ні рамында ала берді. Декретте бл жерлер азАКСР-ді рамына оны халыны алауы бойынша те алады деген тарма болды.аза автономиясыны рылуы сзсіз аса маызды тарихи жне саяси оиа болды. аза халыны автономия трінде болса да, мемлекеттілігі алпына келтірілді, оны территориясы белгіленді. Тіпті Сырдария, Жетісу облыстарындаы азатарды бірыай республикаа біріктіруді ыты негізі аланды. Сондай-а В.И.Ленин жне М.И.Калинин ол ойан декретте АКСР-ді орталы органдары аза Орталы Атару комитеті (азОА) пен аза Халы Комиссарлар Кеесі екендігі аныталды, 12 халы комиссариаттарын жне Завольже скери округіне баынышты аза скери комитетін ру белгіленді. АКСР-ні РКФСР орталы органдарымен, Сибревком жне Тркістан АКСР-мен арым-атынасы аныталды. Сибревком мен ТркАКСР ОАК-ны Президиумы рамына Казревком кілдері ендірілді. 1920 жылы Орынборда азастан Кеестеріні рылтай съезі тті. Съезд АКСР-ні орталы мемлекеттік органдарын С.Мендешевті бекітті. аза Халы комиссарлар Кеесіні траасы болып Р.Радусь-Зенкович бекітілді. азастанны астанасы болып Орынбор аласы жарияланды. рылтай съезі «АКСР-ді ебекшілері ыыны декларациясын» абылдады. Бл конституциялы мні бар АКСР-ді мемлекеттік рылымын, территориясын, сайлау жйесін т.б. жатарын анытаан жат болды. Декларация 1926 жылы абылданан АКСР-ді бірінші конституциясыны жобасына кірді.рылтай съезі «аза АКСР-нде Кеес кіметін йымдастыру туралы» аулы абылдады. азастандаы жоары кімет билігі Кеестерді бкіл азаты съезі болып табылды. Бл съезд аза Орталы Атару комитетін сайлайды. азОАК 75-ке дейін мшеден жне 25 мшелікке кандидаттан трды. Бкілазаты съезді азОАК жылына бір рет шаырады. азОАК бкілазаты съездер аралыында жоары билік органы болып есептелді. Ттенше немесе кезектен тыс бкілазаты съездерді азОАК з алауы бойынша немесе республиканы 3/1-н білдретін жергілікті кеестерді талабымен шаыра алды. Бкілазаты съезд мемлекеттегі бкіл билікке басшылы жргізді. азОАК-ты сайлады, кіметті есебін тыдады, задар абылдады. Автономды халы комиссариаттары РКФСР-ды осындай халы комиссариаттарына туелді болды. Халы комиссариаттары автономды жне біріккен болып блінді. Біріккен халы комиссариаттара РКФСР-ды халы комиссариаттарына тікелей баынышты халы комиссариаттары жатты. Бл халы комиссариаттыры сондай-а азОАК пен азхалкомкеесіне де баынды. Біра РКФСР басшылыымен келісіп отырды. Біріккен халы комиссариаттарына БОАК пен Халкомкеесті 1920 жылы 26 тамыздаы декреті бойынша мыналар жатты: азы-тлік, аржы, жмысшы шаруа инспекциясы, атынас жолдары, сонымен атар халы шаруашылыы кеесі, почта жне телеграф басармасы, аза статбюросы, ттенше комиссия.Оларды басшыларын азОАК пен азхалкомкеес здері таайындап, орнына алды. Жоарыдай айтылан деректер бойынша автономды халы комиссариаттарына: ішкі істер (почта жне телеграф басармасынсыз), ділет, халы аарту, денсаулы сатау, леуметтік орау, жер шаруашылыы жатты. азАКСР-і рылан кезде барлыы 13 халы комиссариаты болды..
Біра оларды саны мен баыныштылыы кеінен згерістерге шырап трды. 1924 жылы Орта Азия мен азастанда лкен тарихи-саяси маызы бар оиа болды. Тркістан АКСР-і Бар жне Хорезм кеестік республикалары тарады. Оларды орнына одатас республика мртебесінде збек КСР-і мен Тркімен КСР рылды. Тжік АКСР-і збек КСР-ні рамына кіріп, 1929 жылдан одатас республика болды. ырызтан алдында РКФСР рамындаы автономиялы облыс болып, 1926 жылды баснынан авономиялы республика мртебесін алды. Осыны алдында 1922 жылы 30 желтосанда Кеес Социалистік Республикалар Одаы (КСРО) рылан еді. Тркістан республика рамындаы Сырдария жне Жетісу облыстарыны аза жерлері азАКСР-ні рамына тті. Бл орталыты кштеп жргізген шаралары Орта Азия мен азатандаы кімшілік-территориялы межелеу деп аталды. Орынбор аласы мен губерниясыны бір блігі Ресейді арамаына тті. Жаа астана ызылорда аласына кшірілді.араалпа автономиялы облысы рылып, азастан рамында Мскеуді бір жаты шешімімен 1932 жылы збек КСР-ні рамына кшті. Осылай аза жерлері бірттас азаАКСР-і рамына топтасты. Бл аса ірі тарихи-саяси мні бар оиа болды. Ежелгі аза жерлері бір мемлекеттілікті аумаына айтарылып, шекаралары белгіленді. Осы кезеде азастанны жер клемі 2.927.614 кв. км, халы шамамен 6,5 млн. адам болды, оларды 55,5 %-і азатар, 25,3 %-і орыстар, 9 %-і украиндар, 3,7%-і збектер, аландар баса халытар болды. 924 жылы збек, Тркімен республикалары, 1929 жылы Тжік республикасы одатас республика мртебесін аланымен, азастан 1936 жыла дейін автономиялы республика болып ала берді. Орталы осылай шешті. Біра азастанны одатас республика болатындай ажеттілікті брі бар еді. Осы жадайды пайдаланып, 1924 жылы Киробкомны (аза обкомны) басшылары В.Нанейшвили, С.ожанов, азОАК-ты уаытша траасы .Жанкельдиндер Мскеудегі орталыты алдына азастанды одатас республика етіп айта руды негіздеп сыныс ойды. Біра бл сыныс олдау таппады. Осыдан кейін 1926 жылы Мскеуде Т.Рыслов ткізген лт кілдеріні Жеке кеесі атынан сол кездегі БОАК-ты лттар бліміні мегерушісі С.Асфендияров дайындаан азастанды автономиялы республикадан одатас республикаа айналдыру туралы сынысы да аралмай алды. азастанны одатас республика болуына лі де 12 жыл ажет болды.