Сырым Датлы бастаан кіші жз азатарыны лт – азатты ктерілісі

18 асырды ортасында Ресей кіметіні аза жерін отарлау саясаты прменрді жргізіле бастады.Кіші жз азатары брыннан алыптасан дстр бойынша Жайы бойында кшіп онатын.Ал ыс айларындажайыты он жа жаалауында ыстайтын еді.Алайда патша кіметіні Жайы бойына кшіп – онуа тыйым салынуына байланысты ол ммкін болмай алды.Сол себепті Кіші жз бен Орта жз азатарыны 1773-1775 жж. Е.Пугачев бастаан шаруалар соысына белсенді атысуы кездейсо емес еді.Ол патшакіметіні жерге атысты ысымыны кшеюінен еді, Мысалы,Кіші жз азатары Е.Пугачев ктерілісі кезінде Жайы бекінісін оршауа,Кулагин бекінісін алуа атысты.Екі мы аза сарбазы Орынбора шабуыл жасауа атысты.Орта жз азатары Пресно – горьковский бекінісіне шабуыл жасап,баса да соыс имылдарына атысып,атар – атар тран бекіністерге ауіп тндірді.

Е.Пугачевктерілісі басылана кейін де Кіші жздегі жер мселесі крделі кйінде ала берді.Аса крделі мселе аза руларыны дстрлі кші – он жйесіні бзылуы болатын.Оан оса жайылым жерлер тарыла бастады.ыс айларында ыстауа Жайыты ары бетіне кшу тек 1782 жылы ана ммкін болды.Оны зінде де шекара басшылары хана арнайы рсат беріп,аы тленуі тиіс еді.

Бндай аса крделі жадайда Кіші жз ханы Нралы Ресейкімшілігінен алыптасан зара сенімді арым атынасын пайдаланып, е алдымен халы мддесін ойлауы керек болатын.Алайда,ол бл мселені басаша шешті; азатардан Жайыты ары бетіне ту мен азатарды олына ттына тскендерді босату шін алым – салы жинады.оматы аржыны бір блігін зіне алдыруды да мытпады.

Ханны рсат беруі тек ханны ана емес,сонымен атар Жайы азатарыны аамандарыны кірісті ксіпшілігіне айналды.Нралы ханны мндай іс рекеті арапайы халыты ана емес,сондайа слтандар мен ру басыларыны,билерді зады нараздылыын туызды. Бл Кіші жздегі саяси ахуалды млде шиеленістіріп жіберді.Хан беделін кннен – кнге тмендете берді.

Ресейді орталы саясаты мен ханны іс – рекетіне арсы Кіші жзде наразылытар кшейе бастады.Оан оса 1782 – 1783 жылды ысында «жт»басталды.Сол уаыттаы «жт»туралы деректер мына жадайларды сереттейді; «Гурьевті ар жаындаы даладан кптеген малдарды ліктерін круге болады, оларды саны мындаан жылы жне ірі араны рады. ойлар мен баса да са малдар есепке алынбады.азатар тыйым салуа арамастан з еріктерімен Жайыты «ішкі жаына» туін тотатпады.Ал бл жерлерде оларды азатар арсы алып,тонап отырды.1783 жылы кктемде казак скерлері азатарды трт мы жылысын айдап алып кетті».

Ктерілісті йымдастырушу белгілі батыр рі шешен, Е.Пугачев ктерілісіне араласан Байбаты руыны ааманы Сырым Датлы болды.Ктеріліс 1783 жылы басталып,1797 жыла дейін созылды.Ктерілісті халыты сипат алу себебі:патша кіметіні отарлы саясаты,оларды аза жерлерін тартып алуы,бекіністерді салынуы,асырлар бойы алыптасан кші – он жйесіні бзылуы,ресей кімшілігі мен казак скері тарапынан здіксіз жасалып келген ысым мен кш крсетуі,аза халыны арапайым азаматты ытарыны шектклуі болатын.Оны стіне Нралы хан мен оны туыстары Айшуа,Ералы,Досалы жыл сайын Орынбордан жалаы алып отыратын.Сондытан да олар Ресейді отарлы кімшілігіне ызмет етті.Кіші жздегі кші – он мселесі Нралы хан йарымымен шешіп отырды.Бл жадайды брі халыты дала задылыында жо кіріптаралыа сындырды.Сырым Датлы ктерілісті алашы кезеін Орал скери желісі Бойындаы Ор бекінісіндегі казак скерімен соысудан бастады.Ктерішілерді е негізі кші Саыз зені бойына шоырланып ,ол ктерілісті негізгі ошаына айналды.Сырым Датлы 2700 сарбаздан тратын жасаы рылды. Ал ктеріліске атысандарды жалпы саны шамамен 6-7 мы адама жеткен.

Ктерілісті озаушы кші шаруалар болды.Сонымен бірге Нралы Ханны патша кімшілігін ашы олдап отыранына наразы болан ру басылары мен билер де ктеріліске белсене атысан еді.Мысалы, 1785 жылы Ресей патшайымы 2 Екатеринаа Кіші жз аамандарыны жазан хатында: «Біз Кіші орданы ырыз – аза жрты,барлы халы,ханны маайындаылардан баса,Нралы хана ашулымыз ..... Біз патшадан жаманшылы кргеннен емес,ханны злымдылыына байланысты сізбен ешандайда ымыраа келе алмаймыз. Сондытан ол орнынан алынбайынша біз сізбен келіссз жргізіп,бітімге келмейміз деп,бірауыздан шештік»,- деген талап ойан.

Кіші жздегі лт- азатты ктеріліс Ресей кімшілігін атты аландата бастады.Сол себепті 1785 жылы скери коллегияны шешімімен атар айында ктерілісті басу шін генерал Смирнов бастаан траты скер жіберілді.

1785 жылы кктемде ктерісшілер Антонов бекінісі мен Жайыты тменгі аысындаы Сахарный бекінісіне шабуыл жасайды.Біра скери горнизон шабуыла дайын боландытан,аза сарбаздарына тойтарыс беріледі.Ктерісшілер сол мадаы баса да бекіністер мен амалдара шабуылдарын жиілете тсті.Ктерісшілерді кші баран сайын ныая бастады.Ал Кіші жз ханы Нралыны патша кімшілігімен байланысын кшейткенімен,халы алдндаы беделі тмендей берді.А сйектері мен халыты сеніміне айырыланан кейін Нралы хан патша кіметінен кмек срап,Орынбор кімшілігіні олдауына сйенді.зімен «жауласан»табын руыны ауылынан ораныс іздеп кмек срады,сйте отырып,Орал казак скеріні атаманы Донсковтан «оларды басып алуын»талап етті.Басып алу нтижесін де «....ырыз – айса халы барлыы менен блініп кетті. Кшіп онушылар Ембіні жоары жаына Ойыл бойымен кетіп алды»,- деп,Нралы хан генерал-губернатора жазан хатында млімет берген екен.Кіші жздегі ханды билікті дадарысы жергілікті паьша кімшілігіні де аладаушылыын туызды.Оларды Кіші жздегі азатарды брынысынша басаруы ммкін болмай алды.

Осындай жадайда ханды билік жйесіндегі аза оамын іштей ыдырату шін Орынбор генерал – губернаторы генерал – поручик, борон Отто Игильстром бастаан патша кімшілігі Кіші жздегі ханды билікті жою саясатына кірісті.Борон Игельстром арапайым халы пен «А сйектер»арасында жік тсіріп,Сырым Датлыны ханды билікке арсы кресін пайдалануа тырысты.

1785 жылы шілде айында аза старшындары мен ру басшыларыны рылтайы ткізілді.Оан кіші жзді 32 руыны 25-ш атысты.рылтайда Нралы ханды татан тсіру туралы шешім абылданды.24 шілдеде рылтай шешімі Орынбор генерал – губернаторы Игельсторма тапсырылды.Ал ол бл шешімге атысты зіні осымша пікірлерін жазып «ханны белелсіздігі»туралы Петербора млімет береді.

1786 жылы 10 мамырда Игельстром 2 Ектеринадан Кіші жзді барлы руларын жаадан аамандар таайындап,жазалау тртібін енгізуді тінді.О.Ингельстром Кіші жздегі ханды билікті жою туралы рекеті тариха «Игельстром реформасы»ретінде енді.Оны мні неде еді? Бл реформа бойынша Кіші жздегі ханды билікті жойып,оны басаруды Орынбор Шекаралы соты арылы жзеге асыруды кздеді.Кіші жз аумаы шке блініп,бл бліктергебасаруды жзеге асыру шін сот ызметін атарушы траа,елге танымал екі заседатель мен бір молдаа таайындау жоспарланды.Бл істі жргізетін шенеуніктерге арнайы жалаы тленетін болды. Ру ааманы мен сот траасы 200 сом,оларды кмекшілері мен заседательдер 50 сом,молда 100 сом жалаы алатын болды.Ханды билік жойылды.

1786 жылы 6 шілдеде 2 Екатерина Нралы ханды биліктен алу шін бйры шыарды.Ол алдымен Орынбора шаырып,одан кейін Уфаа жер аударылды.Сойтіп,оны тадырын патша кімшілігі шешті,сонда 1790 жылы айтас болды.

1786 жылы Орынборда Шекаралы сот, ал 1787 жылы жазалау йымы рылды.Біра бндай кімшілік басару жйесін Кіші жзді бкіл аумаын тарату ммкін болмады.йткені іс жзінде билік ру аамандарыны олындаболатын.Осылайша Игельстром реформасы жзеге аспай алды.Біріншіден,ол азатарды далалы задарына сйкес келмеді.Орынбор кімшілігі енгізген тртіптерді таайындалан сот трааларыны здері де жете тсіне алмаан еді.Екіншіден,ханды билікті бірден жоюды патша кіметі ауіпті деп санады.Себебі аза халыны наразылыын басып алмай,бндай саяси адама бару ктерілісті одна рі ршітіп жіберді деп сескеген болатын.

Сонымен бірге 1789 жылы 14 шілдедегі Француз буржузиялы революциясы Бастилияны шабуылмен басып алып, «Азаматтар мен адам ыы туралы деклорация»абылдаумен аяталан белгілі.Нтижесінде Францияны Республика деп жариялап.Король 16 Людовик жазаа тартыдан еді.Міне,осындай жадайдан орыан патша кіметі Кіші жзге енгізіліп жатан жаалытарды тотата труына тура келді.Жне де О.Игельстром ызметінен босатылды.Ал оны орнынп келген губернатор А.Пеутлинг ханды билікті алпына келтіру баытын сынды.

1790 жылы ктерісшілер жасаы Ойыл зеніні маында айта шоырланып,Елек оанысына шабуыла дайындала бастады.Осы жылды тамыз айында Уфада Нралы хан айтыс боланан кейін,патша кімшілігі 1791 жылы оны інісі Ералыны Кіші жзге хан етіп таайындады.Нралы ханны татан тайдырылуы мен О.Игельстромны ызметтен босауы Сырым Датлы сарбаздарыны біраз блігіні елдеріне айтуына сер еткен болатын.Сол себепті ктерісшілерді скери кші едуір кшейіп аланды.Ал жаа губернатор болса Сырым батыр ктерілісін біржола басуды ола ала бастады.Ералы хан аасы Нралы ханны саясаты одан рі жаластырып,Сырым Датлына арсы кресті айта бастады. Міне,сондытан да Орынбор кімшілігі оан жан-жаты олдау білдірді.Осындай жадайларды барлыы ктерілісті айта ршуіне кеп соты.1792 жылы жазда ктеріліс бкіл Кіші жз аумаы амтыды.Сол жылы кзде Сырым Датлы Елек аласын шабуылмен басып алуа рекет жасады,біра та ммкін болмай алды.Бдан былай кшіні жеткіліксіздігіне кзі жеткен Сырыс батыр кресті трін згертіп,партизанды дісіне кшеді.Кіші жздегі ктерілісті заа созылуына аладаушылы мбілдірген 2 Екатерина Сырым Датлын стауа жарлы береді.

1794 жылы Ералы хан айтыс болып,патша кіметі таы да жаадан хан таайындауа мжбр болды.Тек екі жылдан кейін ана,яни 1796 жылы азанда Нралыны лы Есім хан болып таайындалды.

Есім хан Сырым Датлы сарбаздарыны шабуылдарынан сатана отырып,зіні бкіл ауылымен шекаралы бекіністер маында кшіп – онуа шешім абылдады. Ал зіні ордасы ретінде Мерген форпостын тадап алды.Бан арамастан ктерісшілер 1797 жылы 27 наурызда хан ауылына шауып,Есімні зін лтірді.Бл кезде Орынбор губерниясыны генерал-губернаторы болып айтадан барон Игельстром таайындалан еді.Бл жолы енді,патша кімшілігі жаа діске кшеді.1797 жылы тамызда Кіші жзде Хан кеесі ралады.Оны траалыына білайырды лы,жасы егде таратан Айшуа слтан таайындалды.Хан кеесіне Сырым Датлы да шаырылды.

Жазалаушы отрядтан аша отырып,кптеген сарбаздарынан айырылан С.Датлы 1797 жылы 3 тамызда мыа жуы жасаымен Хан кеесіне келеді.Хан кеесіндегі келіссздерден кейі С.Датлы кресті тотатынын жариялады.Бл жолы Хан кеесі Кіші жзді саяси дадарыстан шыаруда абілетілігін крсетті.Соан байланысты 1797 жылы азан айында Айшуа хан болып таайындалады.Ал бл 14 жыла созылан.С.Датлыны озалысыны жеілісіні крінісі болатын.

Кіші жздегі азатарды Сырым Датлы бастаан лт – азатты ктерілісі патшалы Ресейді отаршылды саясатына арсы бірінші ашы бас ктеру болды.С.Датлы 2 Екатерина мен Игельстром кіші жзде ханды билікті жою шін кейбір жадайларда пайдаланан да еді.Дегенмен Сырым Датлы бастаан халы халы біраз уаыты болса да патша кіметіні отарлы саясатын тежеді жне Ресей кіметін азатарды мддесімен кейін патша кіметі азатара Жайыты сол жаына кшіп – онуа рсат берге мжбр болан еді.Бл Сырым батырбастаан ктерілісті нтижиесіз болмаанын длелдесе керек.Кіші жзді соы ханы ресми трде бекітілген Шеразы (Серазы )Айшуалы болды.аза тарихын зерттеуші орыс алымы А.И.Левшин оны хан таына отыру салтанатын былай суреттейді:”Ол кездегі сауатсыз азиаттытара хан атаыны аншалыты маызды екенін крсету шін орыс кіметі оны немі сн салтанатпен рі трлі рсімдермен ткізіп отырды. Бл дстр кіші жзді ханы болып Нралы сайланан кезден бастап жаласып келе жатыр .....мысал ретінде 1812 жылы болан Кіші орданны брыны слтаны АЙшуалы Шеразыны Орынбор маында хан таына отырызу салтанатын сипаттайы .Орынбор скери губинаторы книзь Волконский Ресей импереторыны сайлауды бекіту туралы шешімі жариялананнан кейін салтанатты жиынны куиін белгілеп ханны зіне жне белгілі слтандар мен ру басыларына, сондай а ырыз аамандарына 23 тамызда Оралды сол жа жаалауына халыымен кшіп келуін ескертті.

22 тамызда бір штаб-офицері бірнеше обер-офицерлерімен жне тілмаштарымен далалы лкеге жіберілді.Олар шекара маына жаын кшіп келген хана келесі куні салтанатты рсім болатындыын жеткізеді

23 тамызда бекіністен таы саат 7-де 3 зебіректен о атуымен салтанатты рсім басталатынын паш етеді.Ал саат 8-де штаб-офицері екі обер-офицерімен жне арауылмен Шеразыа келіп,дайындыты зір екенін баяндап жне оан салтанат тетін жерге келуін срайды. Сондай-а оан куйме мен екі арба жіберіледі.Жіберілген штаб офицер жне тілмашпен бірге куймеге ханны зі жне бір слтан екеуі отырады;арбаа рметті слтандар мен оны маайындаылар отырады. Хан куймесі алдында екі офицер,трт урядник журіп отырды,ал соында елу казак еріп журді.Ал салтанатты топты соынан атты ырыздар ілесті.

Осы уаытта хан з киіз уйінен шыан кезде,белгіленген уаытта бекіністен скери губернатор да шыады. Екі жа та келіп жеткен уаытта,салтанат тетін жерде арулы скерлер рмет крсетіп,барабандар соылып , музыка ойналады. арулы скер рамында: 200 Орынбор казактары , бір тептяр полкі, 300 башрттар, гарнизонды жаяу скер полкі артилериялы рота болды.

скери губернатор ханмен бірге дайындалан орына ктеріліп,жиналан халыа Жоары мртебелі патша азамны Шеразыны хан етіп бекіткенін жариялайды жне императорды грамотасын орыс жне татар тілінде оуа бйры берді.

Сонан кейін хан кілем стіне тізесін бгіп,ранны алдында Ресейге адалдыы жнінде салтанатты трде ант береді,алдын ала дайындалып бекітілген антты мсылман діни басармасыны кілі оып,хан оны айталап тоды.Негізінде дайындалан антын ои бастады.Соында ранды сйіп,оны басына ктерді,одан кейін ресми ааза ол ойылатын орына зіні мрін басты.Содан со атар тізіліп тран артиллериядан 12 рет о атылды жне амалдан 11 рет алты арудан о атылды;мылтыан о атылып ,барабандар соылды жне таыда музыка ойналды.Осы аралыта хана Сарайдан арнайы жіберілген ндыз ішік кигізілді,те ымбат жібекпен апталан шапан жабылды,баскиім кигізіп,оны аты жазылан алтын ылыш тапсырылды.Баскиімді генерал – майор кигізді,ал ішікті иыына жапан полковник болды,ылышты подполковник тапсырды.Соында скери губернатор оан императорды ханды билікке лайытылыы жніндегі грамотасын тапсырды,ол оны сйіп,басына ктерді.

Осыдан кейін халы тарайды,біра скери губернатор тс ауа трттерді кезінде хана арнайы кйме мен арбалар жіберіп,нкерлерімен бірге тстік аса шаырды.Блмеге кіре берісте музыка ойнап трды.Тстік кезінде,император улеттері шін,оны денсаулыы шін шексіз млшерде шарап ішілді;тстік аяталысымен бал йымдастырылды.

Келесі кні ырыздара далада ешбір рсімдерсіз ас берілді.Ал, шінші кні далада оштасу тстігі беріліп,кптеген сыйлытар таратылды.

Алайда Шеразыны хан етіп бекіту салтанаты Ресей империясы шін те иолайсыз уаытта ткізілген еді.1812 жылы Ресей тарихында Отан соысыны басталаны белгілі.Бл соыса ртрлі скери полктарды рамында азатар да атысан еді .аза жауынгерлерні кпшілігі24-26 тамызда Бородино деревнясы тбінде болан даты шайаста кзге тсті.Крсеткен батырлыы мен ерлігі шін ертіс желісі полктеріні біріні солдаты Майлыбайлы кміс медальмен марапатталды,ал 1 Тептяр полкіні старшинасы Саит Хамитлы 3 дрежелі асиетті Анна орденін Вязьма тбіндегі шайаста крсеткен ерлігі шін алды.Атаман М.Платов олбасшылы еткен казак скерлеріні рамында орыс армиясымен бірге Еуропаа жасалан жорытара 1 Башрт полкі де атысты.Осі полкті уряднигі Нарынбай Жанжігітлы зіні ержректілігімен танылып,Веймар,Ганау,Майндегі Франкфурт тбіндегі шайастарда жне парижді алудаы крсеткен жауынгерлік ерліктері шін асиетті Георгий орденіні толы иегері болды.Н.Жанжігітлвмен бірге бл шін асиетті Георгий орденіні толы иегері болды.Н.Жанжігітлымен бірге бл шайастарда мен Байбатырлы батылдыымен крінді.Кейін оны халы тек батыр ана емес,талантты аын ретінде де мойындады, 1812 жылы Отан соысы Яков Беляков шін екінші ірі скери сын болды.Шоынан аза Я.Беляков 3 Орынбор аза полкіні рамында з еркімен 1809 1810 жылдары орыс – трік соысына атысып,даты олбасшы М.И. Кутузовты з олынан марапта ие болан еді. 1812 жылы Отан соысына атысан азатарды атарында з тініштері бойынша халы жасатарына срангандар да болан .з еріктерін халы жасатарына жазыландара лтты киімдерін киіп жру рсат етілген .Олар ылыш, найза жне мылтытан баса ,сада пен жебені де асан шеберлік пен паидаланды. Ол жнінде 23 жеіл атты егерлік бригаданы олбасшысы ,полковник барон де Марбо жоары баалы келе, олара “Амур ” деген лаап ат таыланын ерекше атап крсетеді .”аза ,башрт немесе татар атты жауынгерінін мыты да шебер олымен атылан кішкентай жебе жауды тура кзіне немесе тамаына дл тиеді .Оларды нысананы дл кздейтіні жне атан отарыны кштілігі сондай 15 сажень ашытытан атан отары адама ана емес ,сондай а атты да тесіп тетін болан”.

аза халыны Е.Пугачев бастаан шаруалар соысына атысуы,Сырым Датлы бастаан лт- азатты ктерлісін белсенді олдауы жне Ресейдегі Отан соысына з еріктерімен атысуы отаршылды стемдік пен басыншылыа арсы халыты санасы мен жауынгерлік рухы жаа сапалы дегейде алыптаса бастаанын айындап береді.