Бкей ордасындаы ктеріліс

ХІХ асырды басында патша кіметі аза жеріндегі ханды билікті жоюа кірісті. Брыны рулы блініс, баынушылыты орнына ауматы рылымдар рма болды. Сол себептен 1801 жылы Кіші жзге арайтын Еділ мен Жайы арасындаы жерлерді бліп, Ішкі немесе Бкей ордасын рды.

арапайым халы жер мен жайылымдар ділетті, біркелкі блінеді й деп міттенді. Біра мселе олай болмай шыты. Бкей ордасы казак станицаларыны желісімен жне Жайы зенін бойлай салынан амалдармен кіші жз жерінен блініп тасталды. Соны салдарынан Еділ мен Жайыты арасында кшіп жрген азатар жан-жатан орыс ауылдарымен, амалдармен оршалып алды. Каспий жаалауындаы шрайлы оныстардан азатар ыыстырылып, орыс помещиктері граф безбордко мен князь Юсуповтар жне Орал казак скерлері иелік етті. Олар азатарды бл жерлерге жолатпады. ыс болса азатардан от ауызы, жаз шыса тя аты деген сияты неше трлі салытар алынды.

Орыстардан алан туір жерлерге хан мен оны туыстары, слтандар иелік жасады. Мысалы, Жгір ханны меншігінде 400 мы десятина, оны туысы Нралыхановтарды меншігінде 750 мы десятина, Жгірді айын атасы арауыложа Бабажановты арамаында 700 сы десятина жерлері бар еді. Брын жерге меншікті білмейтін, кім брын келіп орналасса, сол жайлай беретін елде енді таршылы туды, кшпелі елді шаруашылыы атты кйзелді. Мселен, арауыложа азатара жерді жала беру дегенді шыарды. Жала жер аланы шін аза малшылары те ауыр салы тлеп труа мжбр болды. Сонымен оса арауыложаны отбасы шін рбір шаыра 2 сомнан тлеуге, ал ауыл старшыны бір бие беруге міндеттенді. ыста Каспий теізіні жаалауынан азатар арауыложа Бабажанова амыс дайындауа тиіс болды. амысты ыста дайындаттырып, сол амыстан й немесе мала ора салдыран. Сонымен бірге патша кіметі Ішкі Орда мен Кіші жзді басаруды здеріні мдделеріне сай бейімдегісі келді. Сондытан бл жерлерде дистанциялар (бекініс аралы басару жйесі) рылды. Осындай экономикалы, кімшілік ысымдармен атар елді ар-намысына тиерлік рухани ысымшылытар да кбейді. ит етсе айып алып, дре ссоу жне т.б. жйттер халыты зыырданын айнатты. Осындай патша кіметі мен хан тарапынан жасалан шаруашылы, кімшілік, рухани ысымшылы, жан тршігерлік ділетсіздік халы ктерілісіне алып келді. Ктеріліс Исатай Тайманов пен Махамбет темісов басарды.

Исатай 1791 жылы туан. Ол Ішкі ордадаы халы е кп руларды бірі беріш руынан болатын. 1812 жылы ол Бкей хандыыны Жайы бліміні аамандыына (старшындыына) таайындалды. Кейінірек ол бкіл беріш руын басарды. зі басарып отыран жерде тратын ара халыа істелген зорлы-зомбылыа талай рет ара тскендігі шін оны екі-ш рет жазалап, трмеге де тсірген. Исатайды ділдігі мен ебекші халыа жасаан аморлыы оны атын шыарып, беделін кшейтті. Исатайды бай, феодалдар озбырлыына арсы жргізген кресі кейін аза ебекшілеріні феодализм мен отаршылдыа арсы кресіне келді.

Исатай Тайманлыны е жаын жауынгер серігі, ктерілісті екінші басшысы жне жалынды жыршысы махамбет теміслы болды. Ол 1804 жылы Батыс азастанны брыны Орда ауданы нарындаы Бекетай мында туан. Ол беріш руыны ааманы болатын.

Жгір ханны Зларнайын деген баласы Орынборда оыанда соны асында болсын деп махамбетті де бірге жібереді. Сондытан ол мсылманша да, орысша да оып, жаза білген. Жасынан асан шешендігімен кзге тскен махамбетті Жгір хан зіні сзін сйлететін, мадатайтын «сарайаыны» етпек болды. Біра ондаы ділетсіздікті, халыа жасалып отыран жауыздыты кп крген махамбет ол жола тспейді. Халыты екі жаты езіліп отыранын, оны басында ерік, олында билік жоын білген болаша жалынды жыршы з мірін халын азат ету жолына арнайды. Дегеніне кнбей, стем тап кілдеріне арсы шыаны шін Жгір хан оны уындай бастайды.

Ішкі ордадаы озалысты алашы толындары 1827-1829 жылдары басталан. Бл ктерілістерді де е баста адамдарыны бірі махамбет теміслы еді. Ол 1829 жылдан 1831 жыла дейін Калмыков трмесіне жабылан, кейін одан ашып шыан.

Ктерілісті негізгі масаты – патша кіметіні жерді тартып алып жатан отарлы саясатын тотату, ханны ктемдігін, збырлыын шектеу, арапайым халыты л-ауатын жасарту болды.

Алашында жгір хан исатай мен махамбетті з жаына тартпа болды. Бдан ештее шыпаан со ол оларды ашытан-ашы уындауа шыты. Жгірді сенімді деген билеріне жазан хатында былай делінген: «Исатай мен махамбет басаларды маан баынбауа шаырады. Олар старшина арабкен мен Жолана шабуыл жасап, жарааттады...барлыыыза жоарыда аталан бойсынбаушыларды стап маан келуді бйырамын».

1836 жылды апанында Жгір хан Исатай мен Махамбетті алдап ола тсіріп, айдатпа болады. Сол оймен оларды з ордасына шаыртады. Мны іштен сезген Исатай мен Махамбет бармайды. Оларды оайлыпен ола тсіре алмайтындыын білген хан сол жылды 17 наурызында араыложаны басартып 522 адамнан тратын жасаты жібереді. Мны естіген Исатай мен Махамбет з аруластарымен арауыложаа арсы щыады. Олар 1936 жылы 4 суірде манаш ыстауында кездеседі. Исатай антгіс болмасын деген оймен брыны аза салты бойынша арауыложаны жекпе-жекке шаырады. Істі сонымен шешпек болады. Біра арауыложа да, оны асындаылар да жекпе-жекке шыуа орады, соыспен басып алуа да сескенеді. Сйтіп кері айтуа мжбр болады. Исатай да антгіске барысы келмей, з осынына кетеді. Сйтіп екі жаы да ан ткпестен тарасады. Кз айларында Исатай мен Махамбет ауыл-ауылды аралап, халыты Жайы жаасына келуге, Орал казак-орыс скерлеріні алан жерлерін айтаруа, байларды жерлерін айтадан блуге шыырып, гіт жргізеді.

1838 жылды басында Исатай мен Махамбет даы аза даласына ке тарайды, олара жан-жатан шаруалар, кейбіпр аамандар келіп осыла бастайды. Сол жылды жазы мен кзінде олар біраз ірі бай ауылдарына шабады. 16 ыркйекте ктерілісшілер арауыложаны ауылына арулы шабуыл жасап, таландады, 50 адамын, 41 тйесін, 441 жылысын айдап кетті, мны алдында шаруалардан жиналып алынан 3000 сом ашаны тартып алды. арауыложа ре дегенде ашып тылды. К.Арсланов, С.Амурзин сияты слтандарды, кптеген алыпсатарлар мен ру старшиналарын ттына алды.

1837 жылы ктерілісшілер саны ткен дылмен салыстыранда 3-5 есе кбейіп, барлы топтарды есептегенде 4-5 мы адама жетті.

Ктерілісшілер хан ордасын шаппа болды. Жол-жнекей олар адай ааманы Н.Шонтиевті, ыстыны ааманы В.Анфугузинні, слтан Шкі Нралыхановты жне т.б. шенеуніктері асйектеріні, есентемір, адай, тама, кердері руларыны аамандарыны ауылдарына шабуыл жасап, ртеп, малдарын айдап, жайылымдарын тартып алды.

азан айыны аяына арай исатай мен махамбет здеріні дамылдау остарынан Хан ордасынан 4-8 шаырым жерге келіп тікті. Хан ордасы оршауа алынды. Бл кезде ханны скер кші аз болды. Оны Исатай сарбаздары бір шабуылды зінде-а таландап кететін еді. Жгір хан келіссз срап бйек болды. Исатай, біріншіден, оан сеніп, екіншіден, хана антгіссіз дегенін істетпек болып, бірнеше кнді боса ткізді.

Жгір хан Исатай мен Махамбетті сарбаздары келе жатанын естігенде патша кіметінен скмек сраан. Сол кмекті асыа ктуде еді. Ал Орынбор губернаторы бл кезде ктерілісшілерді оршап алып, оларды кздерін жоюды жоспарлап жатан болатын. Хан ордасына Кулагин, Горск амалдарынан, Зеленов форпостынан, Орал мен Астраханнан жасы аруланан траты жне казак скерлеріні блімдері мен жекелеген скери блімшелер аттандырылды. Орынбордан ктерілісшілерге арсы бкіл операцияны йлестіріп, басару шін полковник Геке шыты. Ханны жанында босындар мен тлеігіттерден 600-700 адамнан тратын арулы отряд жасаталды. Ктерілісшілерді шегінетін жолын кесіп тастау шін бкіл зен мен Жайы бойы шептеріндегі постылар кшейтілді.

Бл жерде ерекше атап тетін мселе – патша кіметіні арулы кші Ішкі орданы феодалдарын жатап шаруалара арсы креске атысаннан кейін Исатай мен Махамбет басаран аза шаруаларыны ктерілісі тек феодалдара ана есем, сонымен бірге Ресей отаршыларына да арсы баытталан, ктеріліс деп саналан. Демек, ктерілісшілер бірден екі майданда – біріншіден, з еліні анаушыларына арсы крес жргізсе, екіншіден, патша кіметіні арулы скеріне арсы крес жргізуіне тура келді.

оршаудаы хан ордасына жаын келген со Геке осымша кш келгенше уаыт ту шін Исатаймен кресті тотату жайында келіссз жргізе бастады. Ол заа созылды. Бл кезде подполковник Меркулов басаран патша скерлері Теректім алабында орналасан Исатай ауылына ттиылдан шабуыл жасап, батырды отбасы мшелерін ттына алады. Мны естігеннен кейін Исатай Хан ордасын оршауды ойып, жедел ауылына кмекке кетеді.

1837 жылы 8 арашада Исатай жасатары Меркулов отрядын оршап, оларды ола тсірген адамдарын босатуды босатуды талап етеді. Кшіні те еместігін біліп, жеілетіндігін сезген Меркулов исатайды ойан талаптарын тапжылтпай орындап, зі отрядымен тезірек Гекеге осылуа асыады.

Патша кіметіні екі мы солдаты жне хан жасатары бар Геке скерлерімен Исатай – Махамбет басаран ктерілісшілер арасындаы шешуші шайас 1837 жылы 15 арашада Тастбе мекені маында болды. Исатайды айбынды атты жауынгерлері лап ойанда патша скерлерін есеріп кеткен еді. Біра алдын ала дайындалып ойан зебіректер іске осылып, атылай бастаанда аттар ркіп, ктерілісшілер арасында абыржу басталып, тс-тса бытырап кетті. Исатай мен Махамбетті оларды айтадан жинап, рыса кірістірмек болан мтылыстарынан ештее шыпады. Бл шайастаы Исатай жігіттеріні ерлік кресі туралы Геке былай деп жазды: «мен мндай ерлікті брын-соды кездестірмеген едім, азатар ардай бораан оа арсытайсалмай шайасты, оларды зебіректі оы да тотата алмады, тек арсы жаты кші басым екенін кргеннен кейін ана олар шегінуге мжбр болды».

1837 жылды желтосанында Исатай зіні асында алан сенімді жасатарымен Кіші жзге кетті. 1838 жылды кктемінде аза даласыны р жерінде озалыстар, толулар туып жатты. Елек зеніні алабында Жоламан батыр басаран, Арал-Каспий аралыы См мдарында Жсіп батыр астаан, Орта жзде Кенесары бастаан ктерілістер болды. Бл кезде Кіші жзді Ресейден айта бліп алма болан слтан айыпали Есімов ктерілісшілерді йымдастырып, имыл жасап жатан болатын. Исатай отряды Ойыл саасында солара келіп осылды.

Исатай мен Махамбет жаа шайастара дайындалды. Жайыты бергі бетіндегі Адай, лім жне т.б. елдерге кісі жіберіп, здері барып ару-жара, скер жинады. Оларды бл имылдарына Орынбор губернаторы мен Жгір хан арсы шаралар йымдастырды. Ресей скеріні полковнигі Геке басаран ш полк скер Баймаамбет слтанны бастауымен Исатай, Махамбетті жауынгерлерін жойма болып аттанды. Исатай мен махамбет жасатарын кейін алдырып, здері шаын серіктерімен алдаы шепті барлап айтуа шыады. Сйтіп, олар 1838 жылды 12 шілдесінде ойламаан жерде Абла пен иыл зендеріні аралыында Геке басаран біріккен ірі жазалаушы отрядпен кездесіп алады. лын-асыр шайас болады. Сан жаынан бірнеше есе басым Геке скерлер бларды оршап алады. Сол кнгі кескілескен соыста Исатай аза табады. Махамбет бірнеше серіктерімен соыс шебін бзып шыады. Біра ол алан жасатарымен жасы аруланан Геке скерлеріне арсы бл жолы табан тіреп соыса алмады. Кмектесемін деп келген айыпали рыса кірмей кетіп алды. Ктерілісшілер шегінуге мжбр болды.

Исатай аза боланнан кейін крес жалыны кеміп, ол тарай бастайды. Махамбет Хиуа ханыны беремін деген скерін алып, еліне оралып, ктерілісті айта бастама болады. Біра Хиуы ханы скер бере алмайды. Олар айтып еліне оралады. Жгір хан бл жнінде сетіп, отряд рып, Махамбетті стап келуге жібереді. Отряд оны Тілекеев деген азаты йінде отыран жерінде стап, Калмыков трмесіне жеткізеді. Екі жмадан кейін оны Орынбора жнелтеді. Онда Махамбетті ісі генерал-губернаторды бйырыымен скери сота беріледі. Сот істі арап, егер келешекте Махамбет таы да «блікшілікке» араласатын болса, ата жазалатынын ескеріп, босатады. Біра Жгір хан лгеннен кейін аа слтан болан Баймаамбет айшуаов махамбетті соына айта тседі. Оны басына 1000 сом бйге тігіледі. Кейін хорунжий шенін алан Ыылас Тлеев деген сатан Махамбетті апылыста лтіреді.

Ктеріліс басылды. Оан атынасандар ата жазаланды. скери сотты шешімі бойынша оларды екі топа блді. Бірінші топа Исатай мен Махамбетті жаын кмекшілері, ктерілісті белсенді басшылары жатызылды. Оларды тадырын Орынбор генерал-губернаторы мен полковник Геке шешті. Мысалы, Исатайды жаын серіктері Р.Жнібеклы мен .Тлегенлына 1000 реттен тза салынан шыбыпен дре соып, сібірге жер аударылды. ожахмет теміслы, Бекен Сарылы, тары Нржанлы, Балабек Нржанлы сияты жне т.б. ктерілісті белді басшылары 500 адамды атардан ткізіліп, шпицрутенмен дре соылып, Ригаа 8 жыла ара жмыса айдалды. Егер кейін ауырып, денсаулыы ктермесе Иркутск губерниясына жер аударылатын болып шешілді. Смайыл теміслы, Смайыл алдыбайлы сиятылар дре соылып, солдата жіберілді. Ал ктерілісшілерді екінші тобына жатызыландара 20-дан 50-ге дейін шпицрутеннен дре соылып, баса да жазалар олданылды. Ктерілісті басып-жаншуда ерен «ерлігімен» кзге тсіп, белсенділік танытандар орыс болсын, аза болсын шен-шекпен, скери ата алды.

Ктерілісті сыр-сипатын тереірек тсіну шін сол ктерілісті жалынды жыршысы болан махамбет теміслыны ледеріне аз ана тотала кеткен жн. Ол – аза халын патша кіметіне жне оны азастандаы кілдері – хан-слтандара арсы арулы ктеріліске бірінші болып шаыран аын. Ол бостандыа, туелсіздікке крес арылы ана жетуге болатындыын жете тсінді. Ктерілісті басты масаты – патша кіметі мен хан-слтандар артып алан жерлерді ебекші халыа айтарып беру, елді жадайын жасартып, тошылыа жеткізу, халыты жеген хандарды таландап, оны орнына діл адамды басшалыа ою.

Сонымен, Исатай Тайманлы мен махамбет теміслы басаран ктеріліс жеіліске шырады. Оны басты себептеріні бірі – лт-азатты ктеріліс ршіп кетер деп орыан Рсей кіметіні жергілікті хан билігімен одатасуы болды. Жгір ханны озбырлыына арсы болан топ кілдері ктеріліс жеіле бастаан кезде хан жаына шыып кетті. Ктеріліс стихиялы, наты бадарламасы жо, жасы йымдаспаан еді. Соынмен атар оны аза еліні баса айматарындаы азатты озалыстармен байланысыны болмауында. Дегенмен, Исатай Тайманлы мен Махамбет теміслыны басшылыымен болан бл ктерілісті аза халыны тарихында маызы зор. Хан тарапынан алым-салыты онын рмен ршітілуі біршама азайды, патша кіметі жергілікті халыты масат-мддесімен де белгілі млшерде санасуына тура келді. Ктерілісшілер Ресейді отаршылды саясатына арсы, саяси-леуметтік бостанды шін, леуметтік езгіге арсы крес туын кейінгі рпаа беріп кетті.