ХХ .б. азастанны леуметтік-экономикалы жадайы. Столыпинні аграрлы реформасы.

леуметтік-жадай

XX асыр басында аза лкесі 6 облыстан трды:

Тркістан генерал-губернаторлыы
(Орталыы – Ташкент)
Сырдария облысы
Жетісу облысы

Дала генерал-губернаторлыы
(Орталыы - Омбы)
Амола облысы
Семей облысы
Орал облысы
Трай облысы

1897 жылы лкеде халыты саны 4147,8 мы адам, оны ішінде азатар 3354 мы, 1915 жылы 4205,2 мы, ал 1917 жылы- 3615,1 мы адам болды. Сонымен, осы жылдар ішінде азатар саны небрі 231 мы адама, яни 6,8 пайыза скен. орытындысында лке халыны рамындаы азатарды лес салмаы 1897 жылы 81,7 пайыздан 1917 жылы 59,8 пайыза дейін кеміп кетті. азатар арасындаы демографиялы жадайды нашарлауы, бірінші кезекте оны табии суіні тмен болуымен тсіндіріледі.

аза халы табии сіміні тмен дегейіне кшпелі трмыс салтыны ауыр жадайы, эпидемиялы ауруларды ке таралуы жне медициналы ызмет крсетуді болмауы себепті оны атарындаы, сіресе балалар арасында лім-жітімні жоары болуы себеп болды. азатарды 1916 жылы ктерілісіні зардаптары да ерекше келесіз роль атарды. Ктерілісті патшаны жазалау отрядтары басып, жаныштап сол кезде осы лт-азатты озалыса атысушылар ана емес, сонымен атар бейбіт трындар да мыдап аза тапан еді. азатарды едуір блігі империя шегінен ытайа, Туркияа жне баса елдерге дере кшіп кетті. 1916 жылы Жетісу облысынан ана шетелге 150 мыа жуы аза кшіп кетті.

азастанны байыры халыны лес салмаыны азаюына асырды басында орыстарды, уркраиндарды жне баса да лт кілдеріні империяны ішкі айматарынан оныс аудару аымыны ерекше кп скен кші-он рдісі де атты сер етті.

Халы сімі Столыпинні аграрлы реформасынан кейін оныс аударушыларды жаппай келуінен арта тусті. XX . басында аза лкесінде рылан «оныстандыру оры» азатарды жерін тартып алып, оныстанушылара берумен айналысты. аладаы ірі леуметтік топ-сауда буржуазиясы (20,3%), одан кейін жмысшылар мен ызметкерлер (33,1%).

XIX . соы - XX . басында лкеде 19 жаа ала болды. Амола облысындаы са алалар саны – 20. 1897 жылы тыш халы санаы бойынша: Оралда -36446, Верныйда –22744, Семейде – 20216, останайда – 14175 адам тран.

ала халыны кбеюі жолдары:
1.оныстанушыларды кптеп келуі.
2.Жататар саныны артуы.
3.Ішкі демографиялы сім.
4.Сауда атынасыны дамуы.

рамына арай ала халы анаушы кімдерге, дворяндар, офицерлер, саудагерлер жне олара сыбайлас азатарды дулетті блігі жне жй ебекшілерге (мещандар, шаруалар, жмысшылар) блінді.

оныс аудару. Столыпинні аграрлы реформасы.

1905-1907 жылдардаы революция патша кіметі жалпы аланда аграрлы мселедегі жне соны ішінде оныс аудару мселесіндегі тактикасын згертуге мжбур етті. Патша кіметі ауыл шаруашылыын елді капиталистік жолмен дамуына бейімдеу баытын стап, ала мен село буржуазиясынан тірек іздей бастады. Муны зі 1906 жылы 9 арашадаы указбен жне 1910 жылы 14 маусымдаы замен бекітілген Столыпинні аграрлы саясатынан айын крініс тапты. Шаруаларды селолы ауымнан шыуына, зіні лесті жеріні ожасы болуына жне хутор немесе отруб руына ы берілді. Бл за сіресе жадайы нашар шаруалардан арзан баамен жер сатып алушы ауатты шаруалар, кулактар шін те пайдалы болды.

1907 жылы 1 антардан бастап лесті жер шін сатып алу тлемдерініні кші жойылды, оларды шаруалар ауымнан шыан кезде тлеуге тиіс еді. Осы арылы шаруаларды брыны оныстанан жерлерінен еркін кетуі шін е басты шектеу алып тасталды. Жарлы «орта лестегі учаскелерде жеке иелікке кшетін жекелеген й иелеріні меншігін ныайтып, ауымнан еркін шыу ыын» жариялады. Сйтіп, Столыпиндік аграрлы реформа ауым мшелері – шаруаларды азат етті жне оларды кшіп-онуына еркіндік берді: жерді пайдалану ыын беріп, оныс аударушыларды жаа орында стсіздікке шыраан жадайда туан жерінде айтып оралу ммкіндігін шектеді.

Столыпинні аграрлы саясатыны нтижелеріні бірі шаруаларды шет айматара, атап айтанда азастана жаппай кшуі болды. Егер 1893 жылы мен 1905 жыл аралыында, яни 12 жылда Россиядан оныс аударандар шін азатардан 4,074170 десятина жер алынса, одан кейінгі жеті жылда (1906-1912 жж.) 17 миллионнан астам десятина жер тартып алынды. оныс аударуды басыбайлылы дісі шаруаларды атты кйзеліске шыратты. 1917 жыла дейін азастанны 45 миллион десятина жеріне ие болан кшіп келгендерді саны 1,5 миллиона жетті. лке халына штен бірі Россияны орталы аудандарынан, Еділ бойынан, Украинадан келгендерді басым кпшілігі орыстар мен украиндар болды.

Сйтіп, патша кіметіні оныс аудару саясаты азастанда жер мселесінде айшылатерды шиеленісуіне, ебекші аза барасыны жерсіз алып кйзелуіне кеп соты. оныс аудару нтижесінде жергілікті аза халыны азастандаы лесі айтарлытай кемеді.

Облыстардаы азастарды улесі:
Амола облысы – 36,6%
Семей облысы - 73%
Жетісу облысы – 60,5%
Сырдария облысы – 63,3%
Трай облысы – 58,7%
Орал облысы – 56,9%

Бл крсеткіштер облыстардаы аза халыны кеміп бастаанын длелдейді.

нерксіпті дамуы. Темір жол.

XX асырды басында патшалы Россия азастанны тау-кен байлытарын пайдалануа айрыша назар аударды. Олар мнда тау-кен нерксібін жне ауыл шаруашылы шикізатын деу жніндегі ксіпорындарды дамытуа кш салды. Алтын, кміс, тсті металл, кмір ндіретін ксіпорындар кбейді. Осы тста мнай нерксібі де пайда болды. (Орал – Жем мнай ауданы).

Тау-кен нерксібі негізінен Орталы жне Шыыс азастанда дамыды.

Темір жол.

1893-1895 жылдар аралыында Сібір теміржолы салынды. Бл темір жолды 178 шаырымы азастан жерінде тселді.

1893-1897 жылдар аралыында Орал-Рязань темір жолы салынды. Оны 194 шаырымы азастан жерінде тселді.

1906 жылы зындыы 1656 шаырым болатын Орынбор-Ташкент темір жолы іске осылды. Бл жолдарды азастанды Россияны дамыан экономикалы аудардарымен байланыстыруда маызы зор болды.

ндіріс орындары жне жмысшылар.

1902 жылы азастандаы ндіріс орындарыны саны 8887-ге, ондаы жмысшылар саны 25393-ге жетті.

XX асырды басында азастан жеріндегі е ірі нерксіп орындары: араанды кмір шахтасы, Успен кеніші, Спасск мыс заводы, Риддер металлургия комбинаты. Осы нерксіп орындарыны райсысында 300-400 жмысшы болды. Ал Орынбор-Ташкент темір жол рылысында 30000-а жуы адам ебек етті.

Жмысшыларды, сересе жергілікті аза жмысшыларды жадайы те ауыр болды. Жмыс кні 14-16 саата созылды. Жмысшыларды ебек ету жадайы да те-мте ауыр еді, ебек ралдары сймен, айла жне крек болатын. Апатты иалар жиі болып трды.

азастанда жмысшыларды бас ктерулері Россиядаы революциялы процесті рамдас блігі ретінде 80-ші жылдарды аяы мен 90-шы жылдарды бірінші жартасында кеінен рістеді. лкеде жмысшы озалысыны дамуына Россияны орталы губерниялары мен Сібірден келген орыс жмысшылары мен жер аударылан саяси ылмыскерлер елеулі ыпал жасады. Олар ндірістегі азатара здеріні крес тжірибелерін йретіп, жмыс озалысына сапалылы пен йымшылды элементтерін енгізіді.

XX асыр басында лтты айматарда отаршылды езгі кшейді, елдегі тапты жне лтты айшылытар шиеленісе тсті. Патша кіметі бір халыты екінші халыа айдап салып, кескілестіріп отырды, лт мдениетін тншытарды.

Осыны брі азастанда да леуметтік айшылытарды шиеленістіріп, тап кресін рістетуге кілді.

 

Туелсіз азастан Республикасыны жргізген сырты саясаты. азастан Республикасыны арулы кштерiнi рылуы.

Туелсіз азастанны сырты саясаты. азастан теуелсіздік аланнан кейін егемен мемлекет ретінде халыаралы аренаа шыты. 1992 ж. 3 наурызда азастан Біріккен лттар йымына кірді, Халыаралы еалюта орыны Халыаралы реконструкция жне даму банкісіні Дниежзілік банкті Халыаралы даму ассоциациясыны Инвестицияа кепілдік беретін кп жаты агенттікті Инвестициялы таластарды шешу жніндегі халыаралы орталыты Дниежзілік денсаулы сатау йымыны мшесі болды жне баса бірсыпыра йымдара кірді. Осы уаыт ішінде азастанды жзден аса мемлекет танып, оларды кпшілігімен елшілік жне екілеттілік дережеде дипломатиялы атынас орнатылды. Республиканы сырты саяси баыты шекаралас мемлекеттермен, ТМД-ны мшелерімен езара тиімді досты атынасты сатау, сондай-а баса да мемлекеттермен еділеттік жне халыаралы серіктестік негізінде жан-жаты байланыстарды дамыту. Оларды ішінде Америка Крама Штаттарымен стратегиялы жне демократиялы серіктестік, Жапониямен стратегиялы серіктестік туралы келісімдерге, 1,Шанхай бестігі" жобасы шеберіндегі шекараны зына бойына сенім шаралары туралы келісімгн Ресеймен, збекстанмен, Кырызстанмен, Украинамен досты туралы шарттара ол ою айрыша орын алады. азастан Республикасыны ХР-мен шекарасын межелеу, Ресеймен, збекстанмен жне Кэірызстанмен шекараны белгілеу туралы меселені шешу женінде жмыс жргізілуде. . азастан Республикасыны сырты саясаты белсенділігімен, тепе-тедік сатауа мтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы схбат жргізуге талпынысымен жне кпжаты ынтыматастыа баытталандыымен ерекшеленеді. Халыаралы аренада мемлекетіміз зіні тарихи, геосаясатты жне экономикалы факторларына байланысты кп асырлар бойы сырты саясатын халыаралы ынтыматасты, кршілес мемлекеттермен татуласты жне оларды аймакты бірттастыын крметтеу принципіне негіздеп жргізіп келеді. азастанны зге мемлекеттермен те ылы жне екі жаа да тиімді арым-атынас руа дайындыы оны бгінгі кні дипломатиялы байланыс орнатан шет мемлекеттерді саныны кптігімен длелденіп отыр. 1991 жылы туелсіздік алан сттен бастап бізді республика лемні 130 мемлекетімен дипломатиялы арым-атынас орнатты. Кптеген себептерге байланысты Орталы Азия мен азастан аймаы лем саясатында азіргі кезде ерекше назара ие. азастан екпінді даму арыныны арасында ipi транслтты корпорацияларды, зге мемлекеттерді лкен ызыушылыына ие. Бл тсінікті де, азастан Орталы Азиядаы географиялы сипаты бойынша е ipi мемлекет болып табылады, оан оса экономикалы даму арыны бойынша бізді мемлекет аймактаы кшбасшы. Осы ретте елімізді болашата даму ммкіндіктеріні мол екендігін ескере кету керек. Бгінгі кні азастанды сырты саясат басымдылыы е алдымен Ресей, ытай, АШ, ЕО, Орталы Азия аймаындаы кршілес мемлекеттермен, ислам лемімен те ылы арым-атынас руга баытталып отыр. Бл трыда 2006 — 2007 жылдары аталмыш мемлекеттермен жне айматармен ей жакты байланыс едір ала басты. Ел мддeciнe атысты бірталай маызды жата ол ойылан мемлекет басшылыыны Вашингтон, Мскеу, Брюссел, Лондон, Бейжі, Каир, Тегеран, Ташкент, Бішкек жне таы да баса мемлекеттерді астаналарына ресми сапарларыны орытындылары да осыны айатай тсуде.

Осылайша мeмлeкeтiмiздi лемні жетекшi державалары мен кршілес ТМД мемлекеттepi арасындаы стратегиялы серіктестігі жаа дегейге ктерілді деуге болады.

азастан оамыны тыныштыы, шекараны мызымас беріктігі, еліміз аумаыны ттастыы, туелсіз жне егеменді азастанны алыптасуы мен ркендеуі азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты негізгі міндеттері болып табылады. Алайда барлы осы міндеттерді шешілуі е бірінші кезекте скери ауіпсіздікті амтамасыз ету проблемасымен байланысты.

азастанны скери ауіпсіздігі барлы одатас республикалар сияты 1990-жылдара дейін Кеес Одаыны бірыай скери-экономикалы жне нерксіптік потенциалымен амтамасыз етілді, ол скери потенциал дние жзіне зіні кш уатын азамат жне лы Отан соыстары кезінде длелдеді. Соыстан кейінгі кезеде КСРО жне азіргі заманы арау-жарапен жне скери техникамен жаратандырылан Варшава келісім-шарты елдері рамында НАТО блогына скери баталастыта алашы орында болды. Сондытан азастан соы уаыта дейін КСРО рамында бірыай арулы Кштер атарынан орын алды. Біра КСРО-ны ыдырауымен бірыай арулы Кштер де ыдырады.

Конституция бойынша сол кезде азастанда республиканы скери ауіпсіздігіні мселелері шешілуі ммкін жеке меншік ораныс Министрлігі де болмады. азастанны скери ауіпсіздігін амтамасыз етуді барлы аспектілері 1991 жыла дейін КСРО ораныс Министрлігінде талыланды, тзетілді жне шешілді, ал бл министрлік 1991 жылдан бастап — Туелсіз Мемлекеттер Достастыыны Біріккен арулы Кштеріні командованиесі деп аталды [1].

Елімізді скери ауіпсіздігін амтамасыз ету мддесі трысынан азастанны жоары басшылыы соы стке дейін бірыай арулы Кштерге — ТМД мемлекет басшыларыны 1991 жылы кездесуіне дейін енді.

1991 жылы желтосанда аза КСР Президенті Н.. Назарбаев: «азастан одаты келісім шартта бізді мемлекетімізді ттас аза ретінде сатау жне оны ауіпсіздігі мен халыаралы беделін амтамасыз ету шін жалыз наты жол екенін кріп отыр... Сондытан біз Ода — жаа, діл Ода, егемендігі те республикалар одаына енеміз» деп баса айтып тті. Елбасы «Келісімшарта ол ою азастанны егемендігін наты жзеге асыруа, одатас жне республикалы органдарды функциясын дл айындауа, зін-зі анытау ыын іске асыруа ммкіндік береді» деп атап крсетті [2].

Кейін осы станымды бірізділікті дамыта отырып, Н.. Назарбаев зіні келесі сйлеген сзінде: «азастан — Ода шін. Бл 1990 жылы 25 азанда аза КСР Жоары Кеесімен абылданан мемлекеттік егемендік туралы Декларацияда аны айтылан. Біра республикада алыптасан жадайлармен санасатын Ода шін...» деп атап крсетті [3].

Бірыай Одаа жне бірыай скери басшылыа Прибалтика, Украина, Молдова мен Закавказье республикаларында басаша кзарас алыптасты.

Латвия Коммунистік партиясыны жетекшісі А.П. Рубикс Ода рамында алу немесе алмау керек пе деген сраа бір маыналы о жауап бермеді, «Латвия аумаында орналасан Кеестік арулы Кштердегі жне Коммунисттік партияа орынсыз айыптауа» сілтеме жасай салды [4]. Брінен брын ол Латвияда адамдар Латвия лтты орыны саясатымен жне Жоары Кеестегі оны фракциясымен келіспейді, баралы апарат ралдарында ата моральды терроршылдыа шырады, жмыстан уылды, оларда шыдамсызды атмосферасы алыптасты, олара «халы жауы» деген атау таылды деп айыптады. Осылайша Латвияны бірінші басшысы бірыай Одаты абылдамайтыны туралы з пікірін білдірді.

Егеменді Украинада сол жылдары саяси кштер арасындаы арама айшылытар байалды. Ода арсыластары «оамды-саяси рылысты ауысуына жне капитализмні келуіне жатасты, КСРО рамынан шыуды ндеді » [5].

Бл жадайда азастан зіні дербес саясатын бірізділікті табанды орай білді, бл «Одаты келісім шартты жасау жне рынокты атынастара сауатты кшу — бл екеуі соы тарушы шебер» екенін крегенділікпен танып білді [6].

Біра соан арамастан тарих з дегенін жасады, біратар себептерге байланысты Кеестік Социалистік Республикалар Одаы ыдырады.

КСРО ыдырааннан кейін азастан скери ауіпсіздікті амтамасыз ету мселесінде ткен тарихи реалияларды ескере отырып, нерлым ыраы бола білді. 1990-жылдарды басында екі жйені арама-айшылыыны орнына баса тртіптегі проблемалар пайда болды. Он шаты жыл ішінде алыптасан ір аралы, ір ішіндегі, екі тарапты экономикалы, саяси, этникалы, азаматты дау-дамайлар ашы трдегі скери атыыстара келіп соты (кейінірек жекелеген нктелерде рши тсті). Брыны Кеестер Одаыны р трлі бліктеріндегі бр еткен анды соыстарды басу ммкін болмады, ол соыстарда мыдаан адамдар рбан болды.

Егеменді азастан «Кеестер Одаынан алан аса мол ядролы аруы бола отырып, халыаралы ауіпсіздікті ныайтуды негізгі жолы ірлік жне ір аралы байланыстар орнату, жымды ауіпсіздік принциптеріне негізделген ауіпсіздікті жаа жйесін дамыту деп таныды» [7].

Бл жадайда 1990 жылы 25 азанда аза КСР Жоары Кеесіні аулысымен абылданан «Мемлекеттік егемендік туралы Декларацияа» ол ою негіз болды [8].

Мемлекеттік егемендік туралы декларацияа сас КСРО-ны барлы республикаларында брын абылданан еді. Сондытан КСРО-ны барлы республикалары ішінен е соында ана мемлекеттік егемендігін жариялады, тек осы сттен бастап ана зіні скери ауіпсіздігін жеке меншік кштерімен амтамасыз етуге баыт алды.

КСРО ыдырааннан кейін Егеменді азастанны арулы Кштерін ру процесін талдай отырып, азастан Республикасыны арулы Кштері министрі, армия генералы С.К. Нрмаамбетов КСРО бірыай арулы Кштеріні ыдырауы басталды деп санайды, брыны одатас республикалар з егемендіктерін жариялааннан кейін «республикаларды саяси жне мемлекеттік айраткерлері здеріні барлы отандастарын Отанына оралуа шаырды» [9].

С.К. Нрмаамбетов з республикаларына оралуа шаыруды осы мерзімде КСРО арулы Кштерінде скери ызметін теп жрген барлы лтты офицерлері, прапорщиктері, сержанттар мен солдаттар да естіді. Соны нтижесінде кптеген скери ызметшілер скери блімдерін демалыса кеткенде немесе басалай да себептермен тастап кетті, айтадан оралмады, ал республикалы скери шенеуніктер командирлерді скер блімін з бетімен тастап кетуші скери ызметшілерді іздестіру туралы жолдаан ресми сауалдарына жауап бермеді. скерде скер блімін з бетімен тастап кетушілік жаппай былыса айналды.

Республика Президентіні кімі бойынша 1993 жылы рылан жедел топты мжілісінде ткен 1992 жылда 12000 адам ораныс министрлігі блімдерін засыз тастап кеткен деп баяндалды [10]. алыптасан жадайда скер блімін з бетімен тастап кетушілікке амнистия жариялау «скери рамаларды баса солдаттарды з бетімен тастап кетуіне итермелейді» немесе оларды мемлекет осы заа айшы іс-рекеттері шін ылмысты жазадан ресми орауды мойнына алды.

1991 ж. 21 желтосанда Алматы аласында Туелсіз Мемлекеттер Достастыын ру туралы кездесу болып тті. Осы кездесу барысында стратегиялы ару-жаратар туралы Келісімге ол ойылды. азастан СНВ-1 жне біратар баса келісім-шарттара ол оюа келісім берді, біра бірден ядролы арусыз мемлекет деп жарияламады. аза КСР Президенті Н..Назарбаев сол жылдары «е бірінші лы державалар тарапынан азастан ауіпсіздігіні кепілдігі амтамасыз етілуі керек, содан кейін ана республика зіні аумаында орналасан барлы ядролы ару-жаратардан бас тарта алады» деп біржаты жариялады [11]. Мндай позиция 1991 жылы тамыз оиаларына сас оиалардан егеменді азастан ауіпсіздігін амтамасыз етуге мтылуымен тсіндірілді.

Соан арамастан, азастан осы мерзім ішінде Туелсіз Мемлекеттер Достастыыны Біріккен арулы Кштерін ру идеясын жаластыра берді. тпелі кезе ішінде бірыай инфрарылымды, жалпы ораныс кеістігіні маызды элементтерін сатау кезінде лтты армияда бірыай арулы Кштерді ркениетті згеруін амтамасыз ету маынасынан трады. Бл ретте Достастыа мше барлы мемлекеттерді экономикалы, скери-техникалы, меншік скери артышылытары айын болды. Біра е бастысы скери ызметшілерді мірлік мдделерін, оларды отбасыларын орау ажет еді, себебі оларды крделі жадайлары да туелсіз мемлекеттерді жеке скерін румен байланысты крделіленді.

Осы масатта азастан басшылыы тарапынан белсенді олдау кезінде брыны КСРО арулы Кштеріні Біріккен командованиесі рылды. Туелсіз Мемлекеттер Достастыыны Біріккен арулы Кштеріні Бас олбасшысы авиация маршалы Шапошников Евгений Михайлович болды.

Біріккен арулы Кштері командованиесіні функциясы мен міндеттері е бірінші кезекте КСРО ораныс Министрлігі ретінде арастырылды. Біра жекелеген республикаларда оларды ауматарына орналасан скерлер сол ірдегі кімет билігіне баына бастады.

азастанны жеке меншік скер руа кшу мселесі туралы станымын анытау крделі геосаяси процестер шеберінде алыптасты. Брыны КСРО отстік шекаралары трасызды белдеуі ретінде сипатталды, тіпті ашы скери тартыстар ошаына айналуы ытимал еді. Ауанстандаы соыс мемлекеттік шекаралар аралыын аттап тті жне ашы трдегі соыс атерін білдіреді. ырызстан Республикасындаы Ош аласында екі кршілес ырыз бен збек халытарыны кілдеріні анды атыыстары орын алды, соны нтижесінде ондаан жазысыз адам аза тапты. азастан Закавказье ірінде болып жатан атыыстардан шет ала алмады. Ол жерде зірбайжан мен Армения арасындаы ірі атыыстар орын алды. Грузияда да соыс рті бр ете алды.

Сол жылдары кптеген республикаларда алыптасан жадайа байланысты егеменді мемлекеттерді ораныс министрлігі асыыс трде рылды. Жадай азастана ауыстырылан скерге жасы жола ойылан ата баылауды жзеге асыруды талап етті. Ел басшылыы бл шін барлы ажетті шараларды абылдады. 1991 жылы 21 тамызда аза КСР ауіпсіздік Кеесін ру туралы» мемлекет басшысыны Жарлыы шыты.[12]

Сол жылдардаы мемлекет басшысы кімшілігіні лауазымды тлаларыны бірі Президент аппаратыны мемлекеттік-ыты блім мегерушісі К. Слейменов жеке меншік арулы кштерді ру ажеттілігі туралы былай деп жазды: «..республикадаы соы жылдар ішінде бірнеше рет ктерілген скери рылым руа байланысты мселелер кн тртібіне ойылды». Брінен брын, ол «азіргі кездегі крделі жадайда, брыны Ода жо болан кезде, жарияланан егемендікті орау шін, сондай-а республикадаы жне еліміздегі скери саясата наты сер ету шін республикалы ораныс ведомствосын ру объективті ажеттілікке айналуда» деп атап крсетті [13].

Осы жадайда азастанны арулы Кштерін рудаы егемендік ыы туралы шешімдер бірізділікті жне логикалы трде крінді.

1991 жылы 16 желтосанда азастан Республикасыны Жоары Кеесі аза лтыны зін-зі билеу ыын мойындады, азаматты жне ыты мемлекет ру туралы шешімнен шыа отырып, азастан Республикасыны мемлекеттік туелсіздігін жариялады. Конституциялы за жеке меншік арулы Кштер руда республиканы ыын анытады [14].

Жоарыда баяндаландар негізінде мынадай орытынды жасауа болады: азастан арулы Кштер ру мселесіне алыптасан тарихи, геосаяси жне скери реалиялар трысынан келді. Республика басшылыы Туелсіз Мемлекеттер Достастыы мемлекеттер арасынан жеке меншік скерді ру мселесін шешті. жымды ауіпсіздік идеясын соы стке дейін олдай отырып, Туелсіз Мемлекеттер Достастыы Біріккен арулы Кштері рылды.

1992 жылы 7 мамырда азастан Республикасыны арулы Кштерін рылан кннен бастап туелсіз, егеменді азастан скеріні тарихы басталды.

Меншік арулы Кштерді ру саяси, экономикалы жне этникалы иыншылытармен ілесе жрді.

Ел Президенті, азастан Республикасыны арулы Кштеріні Жоары Бас олбасшысы Н.. Назарбаевты басшылыымен лтты ауіпсіздікті амтамасыз ету шараларыны жйесі іске асырылды, соны негізінде жымды ауіпсіздікті ныайту, баса державалармен досты пен ынтыматастыта лемдік зара пайдалы саясатын жргізу арылы азастан Республикасы арулы Кштеріні зіндік ораныс жйесін жасау мен жетілдіруге лкен кіл блінді.

Бастапы кезені негізгі проблемасы егеменді мемлекетті скерін жне скерді нормативтік-ыты базасын басаруды тиімді жйесін жасау ажеттілігі болды. Кн тртібінде арулы Кштерді офицерлік кадрларын дайындау жне жинатау мселелері, скер дайындыын, скери жне жмылдыру дайындыын йымдастыру, скери тртіпті арттыру, скер блімдерін з бетімен тастап кеткен скери ызметшілерге жаза олдану мен за бзушылытарды анытау проблемалары трды. скерді жасатауа баытталан іс-шаралар кешенін жзеге асыру басталды.

«азіргі кні біз, - азастан Республикасы ораныс экс-Министрі армия генералы М.К. Алтынбаев, азастан Республикасыны арулы Кштеріні скери Академиясында сйлеген сзінде, - ораныс министрлігіні жйесі ттастай осы мерзім ішінде скери ауіпсіздікті амтамасыз ету бойынша лкен жмыстар жасады жне мемлекетті скерді йымдастыру реформасы шеберінде мемлекет басшысы — азастан Республикасыны арулы Кштеріні Жоары Бас олбасшысы Н..Назарбаевты тапсырмасын орындады» - деп атап крсетті [15].

Осы жылдар ішінде азастанны арулы Кштер атары мемлекет ауіпсіздігін амтамасыз ету, Р скери ызметшілерді л-жадайын арттыру мен реформалар жасау масатындаы азастан Республикасыны арулы Кштеріні Жоары Бас олбасшысы Нрслтан бішлы Назарбаевты, азастан Республикасы Парламентіні, кіметіні, азастан Республикасы ораныс министріні траты аморлыын сезінді.

Соы жылдары арулы Кштерді аржыландыру наты лайды. Бл скери округтерді алыптастыру, Жмылдыру кштері мен рлытаы скерді ру бойынша іс-шаралар кешенін жзеге асыруа ммкіндік берді жне е бастысы скери ызметшілерді ызметі мен міріні леуметтік жадайын жасартуа ммкіндік берді.

Туелсіздік азастан Республикасы скери ызметшілеріне егемендікті жне ауматы ттастыты орау ісіне з лестерін осу ммкіндігін береді. Олар барлы азастандытармен бірге ыты-демократиялы мемлекет ру жолында, экономиканы ктеруде, ылым мен мдениетті дамытуда, лтты рухани жетілдіру жолына белсене атсалысуда.

Бізді скеріміз нерлым сапалы жне азіргі замана лайыты трде алыптасып келеді, жалпы халыты рметке лайыты. Мны барлыы азастан Республикасыны арулы Кштеріні ертегі кніне деген сенімділік пен оптимизмді кшейтеді.