Азастан Жаа экономикалы саясат жылдарында. «Кіші азан» идеясы. Тоталитарлы жйені орнауы.

Жаа экономикалы саясат (ЖЭС). Жаа экономикалы саясат белгілі бір шамада капитализмге уаытша жол беру арылы мемлекет олында халы шаруашылыыны міршіл тталарын сатап алуа есептелген пролетарлы мемлекетті ерекше саясаты болуа тиіс еді. В.И.Ленинні пікірінше, НЭП-ті (жаа экономикалык саясатты) негізгі мні - елді экономикалы жаынан артта алу проблемасын шеше алатын жмысшылар мен шаруаларды одаын жасау болды. нерксіп пен ауыл шаруашылыыны бір-біріне кмектесуі мен бір мезгілде атар дамуы мына жйе бойынша жруге тиіс еді: ауыл шаруашылыын ндіріс рал-жабдытарымен амтамасыз етуге бейімделген ауыр нерксіпті алпына келтіру, селолы сак тауар ндірушілерді ктермелеу; ауыл шаруашылы техникасын Кеес кіметі дей алмай отыран шикізата айырбастау жолымен сырттан алу. ЖЭС марксистік экономикалы теориядан алыпты нарыты атынастара айта оралуды білдірді.Жаа экономикалы саясата баыт алу РКП(б) X съезінде абылданды. 1921 жылы 20 наурызда Компартияны X съезіні кн тртібіне екі маызды мселе ойылды: біріншісі - партияны ішіндегіфракциялара тыйым салу, екіншісі - шаруалара ш жыл бойы ауыр салма болан азы-тлік салыртын азы-тлік салыымен ауыстыру. БОАК съезде жаа экономикалы саясата кшу баытын бекітті. Негізгі кжаттар съезді соы кні, асыыс трде абылдананын айтып ту ажет. Съезден со азы-тлік салыы жніндегі арар баса экономикалы шаралармен толытырылуа тиіс болды.Елді блінген шаруашылы жадайынан шыару шін оны азы-тлікпен амтамасыз ету ажет еді. Бл міндетті шешу шін брінен брын шаруаларды ауыл шаруашылы німдерін ендіруді арттыруа ынталандыруды жзеге асыру крделенді. Сондытан да азы-тлік салыртын азы-тлік салыымен алмастыру жнінде шешім абылданды. Заттай салыкты орташа млшері азык-тлік салырты мелшерінен 30-50%-а тмендетіліп, егілген егін клемі мен топы- ракты кнарлыы да есепке алынды. Салы заттай трінде салынып, оны млшері ертерек, алдын ала, егін себу жмыстары басталана дейін хабарланды, жиналатын бкіл енімні 5%-ын ана рады. Егін шаруашылытарынан тыс мал шаруашылыына да заттай салытар салынды. Бастапыда 13 салы енгізілгенімен, кейінірек олар бірыай ауыл шаруашылы салыымен алмастырылды. 1924 жылдан бастап ол ашалай алына бастады. Азы-тлік салыына кешу шаруалара ез шаруашылыын жоспарлау мен ауыл шаруашылы німдеріні артыын з бетінше пайдалануа ммкіндік берді. Бл з кезегінде НЭП-ті негізгі белгілеріні бірі болан рынок пен тауар- аша катынастарын калпына келтіруді талап етті.

«Кіші азан» идеясы.1925-1933 жылдар арасында аза лкелік партия комитетіні 1-хатшысы ызметіне Голощекин келуімен социализмні брмалануы кшейе тсті, Айматы ксемшілдік идеясын станды, аза ауылы азан лебін сезінген жо, сондытан Кіші азан ткерісін жасау ажет деген идеясын насихаттады, Бл баыт елде елеулі арсылыа шырады, Сол жадайда Голощекин Сталинге хат жолдап, елдегі жадайды жасап берді, Сталин жауап ретінде Голощекинге сіз жасаан жоспарыыз бірден-бір дрыс саясат деп ойлаймын деген жауап алды, Бл Голощекин шін з идеясын жзеге асыруа ммкіндік туды, Кіші азан идеясыны негізгі баыты 2 топа блінді, 1 Елдегі нерксіп саласын са жне орташа дегейге баыттап, дамыту, 2 Елді шикізат аймаына айналдыру, Ірі саяси кайраткер жне экономист Смал Сдуаасов Кіші азан баытына арсы шыып, з идеясын сынды 1 нерксіпті шикізат кзіне жаындату, 2 азастанды ірі нерксіп еліне айналдыру, Индустрияландыру жолдары туралы пікірсайыс барысында кереар кзарастар алыптасты, - Тйеден социализмге ту ммкін емес, далада фабрикалар мен зауыттар салу шамадан тыс нрсе, лтты зіндік ерекшелікті жояды, азатар отар болып келді жне солай болып алады - деп кйінішпен жазады Садуаасов, азатандыру ндірісті ымбаттатып жібереді, азатармен нерксіп-аржы жоспарын орындау ммкін емес, Жергілікті мамандарды индустрияландыруды жзеге асыру кезіндегі сыныстары ескерілмеді, Голощекин, рамысов бларды - Сдуаасов пен Мыбаев жне сыбайластары жергілікті лтшылды крініс деп баалады, Кейбір экономистерді ндіргіш кштерді даму дегейне, ебек орыны дрежесіне сйкес келетін индустрияландыру арыны туралы шаыруларын лы державалы шовинизм крінісі деп есептеді

Тоталитарлы жйені орнауы. азастандаы саяси уын-сргін. 30-жылдары КСРО-да социалистік атынастар орныып болды. Социализмні тоталитарлы, казармалы сипатыны крінісі: Мемлекеттік меншік ныайып, ндіріс-рал жабдытарына оамды меншік орнап, шаруалар жерден шеттетілді. Бюрократиялы орталы ныайып, республикалар іс жзінде толы егемендік алмады. Республикаларды за шыару бастамасы болмады. 1936 жыл – сталиндік КСРО Конституциясы жариялаан бюрократиялы орталытандыру орныты. Елде «Социализм жолымен ілгерілеген сайын тап кресі шиеленісе тседі» деген сталиндік теория стемдік етті. Нтижесінде: Жазалау органдарыны ызметі кшейтілді; Мемлекеттік кімет органы ретіндегі Кеестер ызметі шектелді. Одаты Ішкі істер халы комиссариаты рамында ерекше кеес рылып, жазалау шаралары іс жзіне асырылды. Жазалау шаралары: Ату жазасы, Жер аудару,Ебекпен тзеу лагерьлеріне амау, КСРО-дан тыс жерлерге удалау. Жеке адам ыы аяа басылып, балама пікір айтан адам «халы жауы» атарына жатызылып, жазаланды. лттар мен лтшыл-уклонистер туралы айай-шуды ушытыруа жне жергілікті зиялыларды удалауда лкелік партия комитеті йымдастыру-нсаушылы бліміні мегерушісі Н. И. Ежов зор «лес» осты. 1937–1938 жылдары лакестік жаппай сипат алды. лт зиялылары «халы жаулары» деп айыпталып, сталиндік жендеттерді олынан аза тапты. аза дебиетіні негізін салушылар – С. Сейфуллин (1894–1938 жж.), Б. Майлин (1894–1938 жж.), І. Жансгіров (1894–1938 жж.), М. Жмабаев (1893–1938 жж.), М. Дулатов жазаа шырап лтірілді. Жазалау шараларыны рбандары:аза тілі ылымыны негізін салушы А. Байтрсынов;Тілші алым, профессор – . Жбанов,азаты тарих мектебіні негізін салушы – С. Асфендияров,КСРО ылым академиясы аза филиалы басшыларыны бірі – М. Тлепов т. б.

Туелсіз азастан тарихнамасында Алаш озалысына байланысты ебектерді талдау (. Бкейханов, М. Шоай, А. Байтрсынов жне т.б.).

 

Алаш озалысы — 20 -ды алашы ширегінде Ресей империясыны отарлы билік жйесіне арсы баытталан лт-азатты озалыс.

асырды бас кезінде аза оамында млдем жаа жадай алыптасты. Ресейлік скери-монархиялы басару жйесі, аза жеріні орыс мемл-ні меншігі етіп жариялануы, осыан орай ішкі Ресейден оныс аударушылар легіні крт суі, аза барасыны зорлыпен егіншілікке жарамды жерлерден ыыстырылуы, дстрлі аза шаруашылыыны тере дадарыса шырауы сол алыптасан жадайды наты кріністері еді. Сол кездегі аза оамы дамуыны кн тртібінде аза халыны лт ретінде жоалуы, не зін-зі сатауы шін креске шыу мселесі трды. Біра ендігі уаытта жеке батырлар бастаан ол тзіп, ару асынып ктеріліске шыу нтиже бере оймайтын еді. алыптасан жаа саяси ахуала лайы жаа крес ралдары, діс-айла ажет болды, е негізгісі халыа оны алдында тран негізгі масат-мдделерін тсіндіріп жеткізетін, сйтіп оны заман талабына сай крес ралдарымен аруландырып, азатты шін оамды озалысты бастап кете алатын млдем жаа саяси-леум. кшке сраныс лкен еді. Ал ондай саяси кшті алыптасып келе жатанын 1905 — 07 жылдардаы оиалар крсетіп берді. Ол кш — сан жаынан аз боланымен, біра саяси крес азанында айнап, тез ысыла бастаан лтты интеллигенция болатын.

Осы бірінші орыс революциясы жылдары лтты зиялылар кейін А.. атанан оамды озалысты негізін алады. 1905 ж. оянды жрмекесінде дниеге келген арааралы хзырхаты (петициясы) оны бадарламалы жаты болатын. Осы мезгілден бастап .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов жетекшілік еткен лтты зиялылар жаа рлеу ала бастаан лт-азатты озалыса нысаналы сипат беру шін газет шыару, азаттыа ндеген кітаптар бастырып тарату, Мемл. Дума жанындаы мсылман фракциясы жмысына, жалпыресейлік мсылман, тркішілдік озалыстара атсалысу сияты аза оамына бейтаныс крес дістерін игере бастады. Ал 1911 жылдан шыа бастаан Айап журналы, 1913 жылдан жары кріп, жалпыхалыты басылыма айналан “аза”, оны артын ала мірге келген “Бірлік туы”, “Сарыара”, “Ажол” газеттері лт-азатты крес идеологиясыны алыптасуына ызмет етті. А. -ны басты масаты — аза еліні зін-зі басару, яни лтты мддесін орай алатын мемл. жйе ру ын метрополияа мойындату, тбінде дербес мемл. ру, аза жерлеріне ішкі Ресейден оныс аударуа шек ою, лемдік озы тжірибені пайдалана отырып, дстрлі мал ш-н ркендету, сонымен атар егіншілікті, нерксіпті дамуын амтамасыз ету, рынокты атынастара жол ашу, жеке адам ын жне баса демокр. принциптерді адір тту, лтты мдениетті ркендету, оу жйесіні, тілді дамуына ажет шарттар тзу болды. Бірінші орыс рев-сы жылдарынан бастау алатын Алаш лт-азатты озалысы 1917 ж. апан жне желтосан айлары аралыында зіні шарытау шегіне жетті. Осы жылды жазы мен кктемінде аза к-ттеріні пайда болуы, кзіне арай Алаш партиясыны, ал соына арай Тркістан автономиясы (оан автономиясы) жне Алашорда кіметтеріні рылуы бл озалысты наты нтижелері болатын. 1917 ж. пайда болан бл саяси рылымдар большевиктер тарапынан кшпен таратыланымен, лт-азатты озалыс кштері саяси крес сахнасынан бірден кете ойан жо. Мемл. туелсіздік, жер жне кезінде алаш зиялылары кн тртібіне ойан оамды-саяси баса да мселелерді басты талабы етіп, лт-азатты озалыс жаа сипатта Т.Рыслов, С.Асфендияров, С.ожанов, С.Садуаасов, Ж.Мыбаев ызметінде одан рі рши тсті.

Елде тоталитарлы жйе біржола орнааннан кейінгі уаытта енді ол жаа саяси жадайа байланысты шетелдік эмиграция кшімен жргізілді. Мстафа Шоайды ызметі, оны басшылыымен Берлинде 10 жыл бойы (1929-39) шыып тран “Яш Тркістан” журналындаы материалдар соны айаы еді. Негізгі масаты — лтты бостанды болан А.. крші тркі, мсылман халытарымен кш біріктіруге тырысты. Сйтіп, 20 -ды алашы жылдарынан бастау алатын Алаш лт-азатты озалысы 30 жылдара дейінгі тарихи кезеді амтыды. Кеестік тоталитарлы билік алашты атанан аа буын зиялыларды е белсенді блігін, сондай-а оларды кеестік-партиялы ызметтегі ізбасарларын уын-сргінге шыратып, жауыздыпен жазалады. . Алаш ісі.

 

Алаш айраткерлері

 

лихан Нрмхамедлы Бкейханов оам жне мемлекет айраткері, лт-азатты озалыс жетекшісі рі публицист алым, аудармашы. Ол 1866 жылы брыны Семей облысы араралы уезі Тоырауын болысыны 7 – ауылында дниеге келген. кесі оны бала кнінде араралыа алып барып, медресеге оуа берген. Ол онда оуды анаат ттпай, аладаы ш сыныпты бастауыш мектепті оып шыады. 1879-1886 жылдары араралыдаы аза балаларына арналан мектепте оиды. 1886-1890 жылдары Омбыдаы техникалы училищеде оып, «техник» мамандыын алып шыады. 1890-1894 жылдары Санкт-Петербургтегі Орман институтыны экономика факультетінде оиды. Студент болып жрген кезінде–а саяси талас-тартыса белсене араласып, лт-азатты озалыстара атысты.Сол кезді зінде «саяси белсенділігі шін» патша жандармериясыны ара тізіміне іліккен. Патша кіметі билігі жылдарында аза еліні туелсіздік шін кресін басарды, сол шін Павлодарда, Семейде бірнеше рет амауда отырды. Кеес кіметін мойындамады. азаты егеменді ел болуы шін кресті, сол себептен 1937 жылы ату жазасына кесілген.

Ахмет Байтрсынлы 1873 жылы азіргі останай облысы Жангелдин ауданы Сарытбек ауылында туан.лт-азатты озалыс жетекшісі, мемлекет айраткері, аын, публицист, аза тіл білімі мен дебиеттану ылымдарыны негізін салушы. алым, лтты жазуды реформаторы, аартушы. Атасы Шоша - мінезі салматы, шындыты бетке айта білетін аылды да беделді адам болан. Мырзалыы сондай, немересі Ахмет дниеге келгенде, тты болсын айтан адамдара бір ат, бір тйеден сйінші беріпті. Торайда, Орынборда білім аланнан кейін Атбеде, останайда, араралыда орыс-аза мектептерінде саба берген. 1909 жылы саяси белсенділігі шін Семей трмесіне жабылады. 1910 жылы Орынбора жер аударылады жне сонда 1917 жыла дейін болады. зіні сенімді достары .Бкейханов, М.Дулатовпен бірге 1913 жылдан бастап лтты «аза» газетін шыарып, оны жмысына жетекшілік етті. Ресейде патша билігі лааннан кейін аза жерінде Алашорда кіметін ру шін бар кшін салды. Большевиктерді мойындамады, олара арсы шыты. 1921-1928 жылдары аза халы аарту институтында саба береді. 1929 жылы 2 маусымда Алаш айраткерлерімен бірге Алматыда ттына алынып, Ресейді солтстік обылыстарына жер аударылады.Кейіннен босап шыып, біра 1937 жылы айтадан амауа алынып, атылан.[1]

 

 

Туелсіз азастан Республикасыны рылуы мен алыптасуындаы тыш Президент – Н.. Назарбаевты рлі мен ызметі.

Республика трындарыны ішінде сайлау ыы барларды 88.23% - ы дауыс беруге атысып оларды 98.78%-і Н.Назарбаевты жатап шыты. Желтосанны 10-ы кні Н.Назарбаев Республика сарайында салтанатты трде ант абылдап, Р-ны халы сайлаан Президенті ретінде ресми іске кірісті. мір Президент Назарбаев алдына крделі міндеттер ойды: азастан экономикасыны бір жаты шикізатты ндірушілік баыты. Соны серінен згелерге атты туелділігі неркспт алалардаы экономиканы негізгі тталарына негіз болып отыран топтарды ысымы, нары атынастары тудырып отыран иындытар, т.б.Президент болып сайлааннан кейін оллтаралы татулы шін бар жігерін жмсады. Кп лтты . жадайында бл е басты нысана еді. Р президентіні айтуы бойынша “мемлекетті негізін салушы болып табылатын жне мен шін жеке басыны негесі мен лгіге айналан аса крнекті 2 айраткерді ерекше атап айтым келеді. Ол лде ашан мірден ткен Франция президенті Шарль Де Голль, сондай-а азірде кйлі уатты мір сріп жатан Сингапурды негізін салушы Ли Куан Ю. ” Біз шін экономикалы нарыты моделін ру кезінде экономикалы шараларды жан-жаты ойластырылан пакетін жасап ана оймай, оларды саяси ерік-жігер жне дербестігімізді ныыйту арылы соларды д»йекті трде жзеге асыру мселесі трды. Жргізіліп жатан тбірлі згерістерді мнін ой елегінен ткізіп, одан кейінгі даму тенденцияларын алдын-ала кре білу, ондаан миллион адамдарды мддесіне сай келетін нерлым тиімді айта ру стратегиясын тадап алу ажет болды. Оны стіне мны ыса мерзімге жасау керек еді, тарих за сонар зерттеулер мен ой орытулара уаыт алдырмады, лем екпіндігін кшті арынмен згеріп жатты. Ал бізге тек экономикалы жйені ана емес, жалпымемлекеттік рылымды да, оны е тпкі негізінен бастап, тіпті рбір .дыты ой рісіне дейін осыан бейімдеу ажет болды. Жне де осымен бірге,былайша айтанда,біз барлы алан лемді “уып жетушіні”жадайында болды. 2 топтаы бізді кптеген кадрларымыз бл згерістерді болмай алатынын тсінбеді, аншама жылдар бойы барша лемге жабы болып келген біз жаандануды тндіретін аупін толы мнде кз алдына келтіре алмады. Сонымен бірге,оны ммкіндіктерін де ескермедік. Бізде ашы лемде “мір сру тжірибесі деген болмады” . Сингапур премьер министріні 1991 ж.лекциясы біз шін за мерзімді мемлекеттік стратегияны жасау кезіндегі баыт-бадар берді. з даму жолымызды табу шін неге ол жеткізсек дейміз,бізге соны айындап алу ажет болды.