Жылы апан революциясы тсындаы азастан. ос кіметтілік жне оны негіздері.

Апан революциясы — 1917 жылы 27 апанда (12 наурыз) Ресей империясында патша кіметін латып, елде буржуазиялы-демократиялы республика орнатан ткеріс. Апан революциясыны жеісі саяси жйені жоары сатысы — республикалы рылыса кшуге жадай туызумен атар отаршыл жйені кш-уатын лсіретуге де ммкіндік берді. Апан революциясы нтижесінде ресми билікті олына алан Мемлекеттік Думаны шешімімен рылан Уаытша кімет аза халыны 1916 жылы зін-зі билеуге ыты боландыын мойындады. 1916 жылы лт-азатты ктеріліске атысандарды жазалау экспедицияларыны рекеттері тотатылды. Апан революциясыны жеісіні е маызды нтижесі брыны Ресей империясы аумаында ке клемде саяси бостандытар орын алып, бкіл оамды мірді демократиялануы болды. Бкіл аймата буржуазиялы мндегі бостандытар (саяси йым ру, сз, баспасз т.б.) жзеге асырыла бастады, жасырын трдегі партиялар жариялы жадайа шыты, жаа партиялар мен баса да саяси йымдар руа рсат етілді. Алайда Апан революциясы жеісі оамды мірді барлы мселелерін шеше алан жо (мысалы, соыс жне жер мселелерін). Апан революциясы монархияны латанымен жер-жердегі ескі басару аппаратын тбегейлі жоя алмады. Жаа кімет органдарын ру шін крес крделі болып, заа созылды. Жер-жерлерде буржуазияшыл Уаытша кіметті органдарымен атар орталыта Петроград кеесі басаран жмысшы, солдат жне шаруалар Кеестері рылды. Революция жеісіне жеткеннен кейінгі алашы кндерде Кеестерді олында айтарлытай кш болды. Елде ос кіметтілік (ресми Уаытша кімет жне оны жергілікті жйесі мен натылы кшке ие болан Кеестер) жйесі атар орын алды.Уаытша кімет Ресей империясыны азастан сияты отар айматарында кадеттерден, эсерлерден жне зіні саяси баытын жзеге асыруа сенімді деп табылан азатылтты-демократиялы интеллигенциясыны жекелеген кілдерінен лкелік, облысты жне уездік комиссарларын таайындады. Мысалы, .Бкейханов Уаытша кіметті Торай облысындаы, М.Тынышбаев Жетісу облысындаы комиссарлары болып таайындалса, М.Шоай, А.Бірімжанов, А.Кенесарин Тркістан лкесі мен Торай іріндегі Уаытша кіметті жергілікті органдарында жауапты ызметтер атарды. азастанны облыс, уезд орталытарында Уаытша кіметті жергілікті органдары — атару катеттер, коалициялы катеттер, азаматты катеттер жйесі алыптасты. Олар негізінен жергілікті орыс буржуазиясыны, ксіпкерлерді, банкирлерді кілдерінен рылып, кадеттерді, серлерді жне солара жаын саяси партиялар мен озалыстарды мшелері болды. Уаытша кіметті лкедегі лтты тірегі 1917 жылы наурыз айынан рыла бастаан аза жне мсылман катеттері болды. Олар негізінен сол жылы шілде айында азаты лтты Алаш партиясын йымдастыран .Бкейханов басаран лтты-демократиялы интеллигенцияны жетекшілігімен рылды.Апан революциясы жеіске жетісімен лтты-демократиялы озалыс (1917 жылы шілдеден — Алаш озалысы) басшыларыны халыа сынан саяси бадарламасы жалпы аланда тбірлі трде Уаытша кіметті жне оны саяси тірегі болан кадеттер партиясыны ел басарудаы баытына айшы келген жо. Сондытан да лтты-демократиялы интеллигенция басшылары Уаытша кіметке айшы келетін жолды стаан кеестерге уел бастан-а о кзараста болмады, олардан з іргесін ашыыра салды. Кейінірек, Кеестер жаппай рылып, Уаытша кіметке ашы арсы шыа бастаан кезде азаты лтты-демократиялы озалысы крделі жадайа душар болды. оскіметтілік зіні дниеге келуі арылы 1917 жылы Апан революциясыны ішкі айшылытарын бейнеледі, елді оамды-саяси міріні трасыз екенін крсетті. Мндай жадай заа созылмайтын еді: ерте ме, кеш пе, оскіметтілік жойылып, барлы билік буржуазия мен оны одатастарыны мддесін орайтын Уаытша кіметті немесе 1917 жылы кктемде леуметтік жне лтты езгіні ауыртпалыын ктерген халыты басым кпшілігі жмысшылар мен шаруаларды айтарлытай блігіні сеніміне ие болан Кеестерді олына кшуге тиіс еді. Аырында Апан революциясынан басталан саяси трасызды азан революциясына ласып, Уаытша кімет биліктен тайдырылды.

26. «Кемелденген социализм» дадарысы жылдарындаы азастан (1965-1985 жж.).

1965-1985 жылдары республиканы нерксібі біршама сті. нерксіпті дамыту шін 40 млрд. аржы жмсалды. Химия, мнай саласы 3 есе, машина жасау 5 есе сті. Мыа жуы нерксіп орындары мен цехтар осылды. Оларды ішінде Атаудаы пластмасс заводы, араандыдаы резина бйымдарын жасау заводы, Павлодар мен Шымкенттегі мнай деу заводы. Екібастз жне Ермак ГРЭС-тері, апшаай ГРЭС-і. Жайрам кен байыту комбинаты, Атау аласындаы атом реакторы болды. нерксіп саласынан азастан Украина мен Ресейден кейінгі шінші орынды алды, 70-80 жылдардаы азастанны барлы нерксіптері шикізат ндіруге баытталан артта алан нерксіп орындары болды. Халы ттынатын товарларды 60%-ке жуыы азастана баса республикалардан келінді. Бл жылдары азастан орталыа орасын, мырыш, титан, магни мен алайыны 70%-ін фосфор мен хромны 90%-ін, кмісті 60%-ін, мысты 30%-ін жыл сайын 142 миллион тонна кмір, 30 млн. тонна асты ндіріп беріп келді. азастандаы нерксіптерді 50%-ке жуыы орталытаы министрліктерге баынды. Орталы азастаннан шыарылан німдерді шет елдерге шыарудан жылына 1 миллиард 700 млн. доллар пайда тсіріп отырды. Оны аз ана блігі азастана берілді. Одаты министрліктер азастанны леуметтік дамуына, лтты кадрларды дайындауа кіл блмеді. азастан жеріндегі экологиялы апат айматары Арал мен Семей полигонны зардаптарын жоюа ешандай кмек крсетілмеді. 70 жылдардан бастап Кеес еліндегі экономикада, мдени-саяси мірде тоырау беле алды.

Республикадаы барлы мселелер командалы-кімшілік дістермен шешілді. Жоарыдан жоспар бекітіліп берілді. Бл ксіпорынды андай шыына да арамай жоспарды орындауа мжбр етіп, ттынушыларды ндіріске ыпал ету ммкіндігінен айырды. ндірістердегі ебек коллективтеріні мддесі ескрілмеді. Экономикадаы дадарысты былыстарды салдарынан халы шаруашылыыны німдері тоызыншы бесжылдыта 12%, оныншы бесжылдыта 3,6%-ке орындалмады. Сол кездегі елімізді басшылары ана съезбен мына съезді аралыында экономикадаы крсеткіштер жылдан жыла сіп келе жатыр деп жалан апараттар беріп отырды. 1970 жылы табысы аз шыыны кп совхоздар мен колхоздарды жалпы саны 15%-тей болса, олар 1985 жылы 51%-ке сті. ндірісті су арыныны тмендеуі, нім саласыны нашарлауы, ылыми-техникалы прогресс саласындаы артта алушылыты кшейтті.

Кеес елі кибернетика, компьютерлендіру, автоматтандыру сияты салалар бойынша алдыы атарлы капиталистік елдерден 50-60 жылы арта алып ойды. Жоарыдан ата міршілдік басару, ебекке аы тлеудегі тегермешілдік, мемлекеттік меншікті монополиясы, ебекшіні меншіктен жне ебек нтиежесінен алыстату, ндірісті басарудаы демократиялы бастамаларды тежелуі салдарынан жмысшы табыны шыармашылы белсенділігі крт тмендеді.

Осы жылдары Одатас республикаларды ытары шектеліп, наты егемендігі жо автономия ретінде дамыды. азастан орталыты бір шет аймаы болып алды. лттарды зін-зі билеуі іс жзінде мыт болды. Орыс емес халытарды тілі, дет-рып, анатын жая бастады. Горбачев кімет басына келгеннен кейін, брыны экономикадаы жне баса да салалардаы артта алушылыты жойып, Кеес еліні экономикасын ктеру масатын ойды.

Одаты айта ру идеясы п.б. жне ол "тменнен" - автономиялы жне одатас республикалардан ктерілді. аза КСР-да республиканы зін-зі басару, зін-зі аржыландыру концепциясы жасалды, онда аз.тер-ы табии байлытар мен ндіріс рал-жабдытарына республиканы меншіктік ы длелденді, республиканы егемендігін саяси жне эконом. салада наты трде амтамасыз ету ажеттігі тур. батыл млімденді. Біра мны бріне мемлекеттік басару рылымыны, азастан Коммунистік партиясыны ата билігі кедергі жасады. оамды жаарту туралы кп сздер айтыланымен, ол іс жзіне аспады.