ХХ асырды басындаы азастандаы туелсіздік шін крес жне Алаш озалысы.

азастан туелсіздігі – мемлекет пен лт, аза халыны даты жылнама тарихында ерекше бет. Туелсіздік зор, е алдымен кз крмеген ммкіндіктер берді, бгінгі тада азастандытар з тадырыны иесі болып табылады. Н.. Назарбаев «азастан – 2030» Стратегиясында зіні мемлекетті елестетуін береді: «Мен зіме 33 жыл ткеннен кейінгі азастанды алай елестетемін? Бізді жас мемлекетіміз сіп-жетіліп, кемелденеді, бізді балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар з рпаыны жауапты да жігерлі, білім ресі биік, денсаулыы мыты кілдері болады» [1]. Бл шындыында осылай. Туелсіздік жылдары ішінде туелсіз азастанда трбие алан патриоттарды жаа буыны сті. На жастар Н.. Назарбаевты азастан халына «азастан-2050 Стратегиясы» — алыптасан мемлекетті жаа саяси баыты» Жолдауында ойан міндеттерін шешеді [2].

оамда лтты сйкестік пен руханилыты дамыту факторларыны бірі болып табылатын з тарихына ызыушылы артты. Бізді егеменді даму ндылыымыз бен оны маынасын ойластыру з Отаныны тарихын тере білуге сйенуі керек, ол ХХ асыр бойы халыты зіні тіршілігі туралы мселені оюа ша алатындай кйзелістен тті.

Мемлекеттік егемендікті алу – бл алдыы буын кресіні, мтылысыны жне мддесіні орытындысы. аза хандыыны кп асырлы тарихын сызып тастауа болмайды. азатарда лы билеушілер – хандар, батырлар – азатты крескерлері болды.

Туелсіздік жадайында біз лт тарихын жаыртамыз, Отанны еркіндігі мен дамуын кксеген, халы игілігі шін з мірлерін иан аза зиялыларыны игілікті жне шпейтін естелігіне бас иеміз, оларды есімдерін айта жаыртамыз.

Туелсіздік шін крес тарихы ткен мірді батырлы, сондай-а трагедиялы: жаппай саяси жазалауа, аштыа жне коллективтендіруге байланысты беттерін де зіне амтиды. Кеес кіметі аза зиялыларыны бетке старларын жазалауа йарды: бл Алаш орда айраткерлеріні жарын салатарыны тобы – лихан Бкейханов, лімхан Ермеков, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Мхамеджан Тынышпаев, Халел Досмхамедов; крнекті мемлекеттік айраткерлер — Трар Рыслов, Нымет Нрмаов, Жалау Мыбаев, Тоаш Бокин, Абдрахман Айтиев, Ораз Жандосов, Абдолла Розыбакиев жне т.б. Тркістан лтты озалысыны кшбасшысы Мстафа Шоай эмиграцияа кетуге мжбр болды. Оларды брі трлі леуметтік топтардан шыан, революция дауылы дуірінде оамды-саяси тадауды трлі нсаларыны кілдері болды, біра оларды брі туан еліні тбегейлі мддесіне ызмет етуді здеріні міндеті санады.

Тек туелсіздікке жеткеннен кейін ана тарихты «а табасын», алаш озалысы кшбасшыларыны жне лтты айраткерлерді тадырларын зерделеу ммкін болды. Жаын арада лихан Бкейхановты, Трар Рысловты, Назира Торелованы, Слтанбек ожановты, Нымет Нрмаовты зираттары табылды, олара естелік абір сті плиталары орнатылды, Смал Садуаасовты мйіті отанына айтарылды.

Оларды бріні мірі крес, халыа шынайы ызмет ету жне зін-зі рбан ету болды.

Кеес кіметіні жеісі алыптасан жадайларда оны абылдауа мжбрлі жне мемлекеттік аппаратта жмыс істеу туралы сыныстарын абылдаан «Алаш орданы» брыны айраткерлері кеестік кіметке лтты маына беруге, тпкілікті халыты мддесіне жуытатуа, халыты прогреске атыстыруа мтылды. лтты айраткерлер социалистік трлендірулерді ауымдары мен арындарыны арту шамасына арай шыан коллизиялар мен проблемаларды анарлым айын жне сезімталдыпен абылдады.

Елде тоталитарлы жйе біржола орнааннан кейінгі уаытта енді ол жаа саяси жадайа байланысты шетелдік эмиграция кшімен жргізілді. Мстафа Шоайлыны ызметі, оны басшылыымен Берлинде 10 жыл бойы (1929-39) шыып тран «Яш Тркістан» журналындаы материалдар соны айаы [3].

Жалпы Мстафа Шоай 20 жылды эмиграциялы ызметінде елдегі жадайа атысты материалдарды егжей-тегжейлі арастырып, талдап отыраны белгілі. Оны аламы ашаршылы таырыбын айналып тпеген. Бл жнінде мынадай мліметтерге назар аударалы: 1918-22 жылдардаы «Новый мир» журналында жарияланан «аза жеріндегі ашаршылы» деген мааланы авторы – шынайы Ахмет Байтрсынов емес. Оны мааласын советтік цензураны 99 пайыза згертіп жібергені аарылып тр. йткені, А. Байтрсынов ешашан айын фактілерге арама-айшы келмейді» — деп аятаан з мааласын Мстафа Шоай [4].

1932-33 жылдары лы Даланы шарпыан ашаршылы туралы, оны себептері мен салдары, экономикалы жне демографиялы зардаптары туралы Трар Рыслов, Ораз Исаев, абит Мсiрепов, Манср атаулин, Мташ Дулеталиев, Емберген Алтынбеков, адыр уанышев жне т.б. аза зиялылары Мскеу (И.В. Сталин) мен ызылордаа (Ф.И. Голощекин) ресми хаттар жібергені белгілі. Бл тпнсалы деректер тарихымыза «Сталинге хат», «Бесеудi хаты» деген атаулармен енді [5].

лттарды зін-зі билеу ыын талап етуін зады процесс ретінде тсінген “Алаш” азаматтары Кеес кіметімен келіссздер жргізіп, лтты автономия мселесін шешуді ола алды. Осы масатта 1918 ж. наурызында Алашорда кіметіні тапсыруымен Халел жне Жаанша Досмхамедовтер Оралдан Мскеуге барып, Халы Комиссары Кеесіні траасы В.И. Ленинмен жне лт істері жніндегі халы комиссары И.В.Сталинмен кездесіп, олара 1917 ж. желтосанда ткен екінші аза-ырыз съезіні аулысын табыс етті. И.В. Сталин аулымен танысаннан кейін 19-20 наурызда Семейдегі .Бкейханов жне Х. аббасовпен телефон арылы сйлесті. Сз Алашорда автономиясыны мртебесі туралы болды. Телефон арылы схбаттасудаы И.Сталинні сзі “Сарыара” газетіні беттерінде аза тіліне аударылып жарияланды. Газетте: “Ресейдегі халытарды ытары туралы халы комиссарлары шыаран белгілі ережесі бл кнге лт мселесі таырыбын кеес кіметіні негізгі ызмет жобасы етіп келеді. шінші советтер съезі осы ережені жаластыруа аулы ылды. зіні бізге тапсырып отыран жалпыаза съезіні аулысы тгелімен жоары жобаа сай келеді. Біра жалыз-а шарт оямыз: егер сізді съезді аулысы кілдеріізді совет кіметін тануа арсы болмаса боланы. шінші советтер съезі советтік федерация жобасын жасап, бл жоба Советтер съезіні бекітуіне салынсын деп аулы ылынды. Бан араанда енді сзді ойып, іске кірісу керек, яни трмысы бір, салты баса халытар жергілікті советтермен осылып, автономия, федерациялау, тегінде басыбайлы блініп кету секілді лт ниеттерін жарыа шыаруа съезд шаыратын комиссия руа тырысу керек. Біз ойлаймыз, жалпы аза-ырызды кілдері тез амданып, ыайлы уаытты ткізбей, жергілікті Советтермен бірігіп, лгідей комиссияны рар. Сізден тінетініміз, бізді осы жобамызды Алашорданы Кеесіне салып жауап айтарсаыздар екен”,- деген мазмнда болды [6].

Бл берілген Сталин сзіндегі е елеулі нрсе оны жалпы аза-ырыз съезі аулысы мен Ресей халытарыны ыы туралы декларацияны зара ндес екендігін мойындауы еді. Міне, осы ндестік Кеес кіметіне Алашорданы мойындауа негіз болатындыын білдіріп, Сталин тек жалыз ана шарт ояды. Ол з ретінде Алашорданы Кеес кіметін мойындайтындыын млімдеуі болатын. И.Сталинні сзінен таы бір жадайды аны ааруа болады. Кеес кіметі “басыбайлы блініп кету секілді лт ниеттерін жарыа шыару” шін е алдымен оны мойындау ажеттілігін талап етті. Сонымен бірге автономия алу мселесі орталыта шешілетіндігін ескертті. Алашордашылар шін мндай жадай иынды тудыранымен олар И.Сталинні сынысын талылап, автономияа атысты з шешімдерін млімдеді. Ол аулы тмендегідей еді: 1918 жылы наурызды 21-інде Алашорданы мшелері лт жмысын басарушы халы комиссары Сталинні Алаш автономиясы туралы айтан сзінен кейін Кеес кіметін Ресейдегі барлы автономиялы халытарды кіндік кіметі деуге аулы ылып, тмендегі з шарттарын білдіріп: “Желтосанны 5-нен 13-іне шейін Орынборда болан жалпыаза-ырыз съезіні аулысы бойынша тотаусыз Алаш автономиясын жариялайтындытарын, Алаш автономиясыны рамына: Семей, Амола, Торай, Орал, Сырдария, Ферана, Жетісу, Бкей ордасы, Закаспий облысыны Маышла уезі, Самаранд облысыны Жиза уезі, мудария нделі (блімі), Алтай губерниясына араан Бийскі, Барнауыл, Змеиногор уездеріндегі азатар мекендеген аудандар енуге тиістігін, Алаш автономиясында за шыаратын, ел билейтін кімет Алашорда болатындыын, аза-ырыз істері туралы елші ретінде совет кіметіні асында болуа Алашорда мшелері Халел м Жаанша Досмхамедовтар жіберілетіндігін ескертіп, жергілікті Советтерді бйрыы бойынша сталып, абатыда жатан Алашорданы мшелерін тотаусыз босатып, мнан былай оларды тірік шаым, жаламен уын-сргінге шыратуды тотатуды” талап етті [7].

кінішке орай лт істері жніндегі халы комиссары Алашорданы ойан талап-шарттарына тікелей ресми трде жауап бермеді. Себебі алашордалытарды автономия ру жніндегі талаптары кеес кіметіні мддесіне айшы келетін еді. лт мселесін пролетарлы диктатураны рамдас блігі ретінде арастыратын кеес кіметіне алаштытарды сынысы кереар боландыын аару иын емес. Сондытан да 1918 жылды 28-наурызында Мскеуден Семейдегі аза комитетіне И.Сталин жне мсылмандар ісі бойынша комиссар Вахитов ол ойан жеделхат келді. Жеделхатта “ырыз істері бойынша Комиссариат ру шін тез арада кілдер жіберу” жнінде айтылды. Мны зі кеес кіметіні лкедегі барлы істі з олдарына аландыын крсетті [8].

Осы жылды 29-наурызында Семейге Х.аббасовты атына Мскеудегі Алашорда кіметіні кілдері Халел жне Жаанша Досмхамедовтерден жеделхат келді. Онда Кеес кіметіні ттына алынан аза айраткерлерін тегіс босату туралы облысты кеестерге мір бергендігі жне Алашорда кіметіні ойан талаптарына таяу арада жауап беруге уде еткендігі айтылды. Жеделхатта лт істері жніндегі халы комиссариаты жанынан аза блімі ашылып, оны рамына аза халыны кілдерін сайлау ыы Алашордаа берілетіндігі де айтылан. “Сырдария” газетінде жарияланан осындай мліметтер шындыа жанасады. Оан длел ретінде Алашорда атынан РКФСР-ді лт істері жніндегі халы комиссары И. Сталинмен Семейден тура телеграф сымы арылы келіссз жргізген Халел аббасовты 1929 жылы арашаны 10-ында ОГПУ-ді тергеушісіне берген жауабын келтіруге болады [9]. Онда былай делінген: “Келіссздерде мен Совет кіметіні декларациясыны идеяларына сйкес аза халыны зін-зі билеу ыыны кедергісіз жзеге асырылуын талап еттім. Барлыы есімде жо, дегенмен де мен он трт тарматан тратын талаптар ойдым. Оларды жадымда алан негізгілері: таратылан аза мекемелерін алпына келтіру, Совет кіметі жадайындаы лтты автономияны ру, аза халыны ттына алынан айраткерлерін босату.

йтсе де іс жзінде Кеес кіметі Алашорда кіметіні зін де талаптарын да мойындаысы келмеді. Сондытан да Х.аббасов 1918 жылды 1 суірінде РКФСР Халы Комиссарлары мен лт істері жніндегі комиссариата жеделхат жолдап, аза халыны лтты ттасты мддесін кздейтін Алашорда кіметін тез арада ресми трде мойындауын таы да талап етті. Алаш басшыларыны Кеес кіметімен жргізілген келіссздерді нтижесіз аяталуына 1917 ж. кзінде рылан, жетекшісі Клбай Тоысов болан, здерін “ырыз (аза) социалистік партиясы” деп атаан “ш жз” партиясы да ыпал жасады. Бл негізінен са-буржуазиялы социалистік партия еді. Партияны саяси кзарасы мен практикалы іс-рекеті 1917 жылды кзінен 1918 жылды басына дейін елеулі трде згерді. уелгі кезде «шжзшілер» социалист-революционерлер партиясымен одатасу баытын станса, 1918 жылды атарынан бастап Кеес кіметін жер-жерде йымдастырып, ныайту ісіне белсенді трде араласып кетеді. 1918 жылды бас кезінен-а «шжзшілер» большевиктермен одатасып, Алашордаа арсы кресті.

оам мен ркениет тпнсалы ойлауа жне згеше рекет етуге абілетті кшбасшыларды ажет етеді. Оларды мтылыс ыраы: жаалытан артта алмау жне оамды даму жолыны алдын орау.

Жаашылды жаашыл идеяларды жне кзарас бадарларын ажет етеді. Бгінгі кні тарихта белгілі ткен асырды 20-30 жж. зиялылар буыныны ар-намысы мен ерлігі ажет. Зиялы ауымны идеялары, нормалары мен ндылытары оамда мойындалуы тиіс.

ХХ . басындаы аза зиялы ауымыны ала жылжытан идеялары мен идеалдары, ережелері мен принциптері зіні мнін сатайды жне азір де ажет етіледі. Бл экономиканы трлендіру, демократиялы, ыты мемлекет, те ылы, оамды келісім мен бейбітшілік, лтты мдени прогресі, элитаны ана емес, ке бараны мемлекетті басару ісіне шаыру.

азіргі кезде Туелсіздік жадайында біз ткен асырды алашы аза интеллектуалдарыны идеялары мен жаа заман арасында зара сабатас байланысты байаймыз. Сонымен 1990 жж. басынан бастап Орталы Азия одаын ру идеясын сынан егеменді азастан Президенті Н.. Назарбаев Орталы Аазия мемлекеттері бірлігіні идеясын алаш рет Мстафа Шоай ала ойанын еске салды [10]. Сондай-а з уаытында «трік жобасы», трік партияларын біріктіру идеясын Трар Рыслов сынаны белгілі.

лі кнге дейін Мстафа Шоайды шыармашылы мрасы патриотизм кшімен, зіні идеалдары мен принциптеріне адалдыымен бізді та алдыруын жаластырып келеді. Шоайды аппарат ызметкері, шенеулік туралы ойлары азір де маыздылыын жоалтан жо: «лтты кадр» біз шін – бл, е алдымен, зіні лтты парызын кімні болмасын бйрыымен істесе де, ар-ят парызы бойынша орындайтын лт ызметшісі» [7].

Уаыт теді, жаа рпа мірге келеді, біра ХХ асырды басында алыптасан парасаты мен рухы жоары адамдарды оамды ойлары мен рухани тжірибесіні асиетті мрасы кейінгі он жылды, жз жылды та да осы жерге, оны халына ызмет етеді, оны болаша тарихын олдайды.

Алаш озалысы — 20 -ды алашы ширегінде Ресей империясыны отарлы билік жйесіне арсы баытталан лт-азатты озалыс.

асырды бас кезінде аза оамында млдем жаа жадай алыптасты. Ресейлік скери-монархиялы басару жйесі, аза жеріні орыс мемл-ні меншігі етіп жариялануы, осыан орай ішкі Ресейден оныс аударушылар легіні крт суі, аза барасыны зорлыпен егіншілікке жарамды жерлерден ыыстырылуы, дстрлі аза шаруашылыыны тере дадарыса шырауы сол алыптасан жадайды наты кріністері еді. Сол кездегі аза оамы дамуыны кн тртібінде аза халыны лт ретінде жоалуы, не зін-зі сатауы шін креске шыу мселесі трды. Біра ендігі уаытта жеке батырлар бастаан ол тзіп, ару асынып ктеріліске шыу нтиже бере оймайтын еді. алыптасан жаа саяси ахуала лайы жаа крес ралдары, діс-айла ажет болды, е негізгісі халыа оны алдында тран негізгі масат-мдделерін тсіндіріп жеткізетін, сйтіп оны заман талабына сай крес ралдарымен аруландырып, азатты шін оамды озалысты бастап кете алатын млдем жаа саяси-леум. кшке сраныс лкен еді. Ал ондай саяси кшті алыптасып келе жатанын 1905 — 07 жылдардаы оиалар крсетіп берді. Ол кш — сан жаынан аз боланымен, біра саяси крес азанында айнап, тез ысыла бастаан лтты интеллигенция болатын.

Осы бірінші орыс революциясы жылдары лтты зиялылар кейін А.. атанан оамды озалысты негізін алады. 1905 ж. оянды жрмекесінде дниеге келген арааралы хзырхаты (петициясы) оны бадарламалы жаты болатын.

Осы мезгілден бастап .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов жетекшілік еткен лтты зиялылар жаа рлеу ала бастаан лт-азатты озалыса нысаналы сипат беру шін газет шыару, азаттыа ндеген кітаптар бастырып тарату, Мемл. Дума жанындаы мсылман фракциясы жмысына, жалпыресейлік мсылман, тркішілдік озалыстара атсалысу сияты аза оамына бейтаныс крес дістерін игере бастады. Ал 1911 жылдан шыа бастаан Айап журналы, 1913 жылдан жары кріп, жалпыхалыты басылыма айналан “аза”, оны артын ала мірге келген “Бірлік туы”, “Сарыара”, “Ажол” газеттері лт-азатты крес идеологиясыны алыптасуына ызмет етті. А. -ны басты масаты — аза еліні зін-зі басару, яни лтты мддесін орай алатын мемл. жйе ру ын метрополияа мойындату, тбінде дербес мемл. ру, аза жерлеріне ішкі Ресейден оныс аударуа шек ою, лемдік озы тжірибені пайдалана отырып, дстрлі мал ш-н ркендету, сонымен атар егіншілікті, нерксіпті дамуын амтамасыз ету, рынокты атынастара жол ашу, жеке адам ын жне баса демокр. принциптерді адір тту, лтты мдениетті ркендету, оу жйесіні, тілді дамуына ажет шарттар тзу болды. Бірінші орыс рев-сы жылдарынан бастау алатын Алаш лт-азатты озалысы 1917 ж. апан жне желтосан айлары аралыында зіні шарытау шегіне жетті. Осы жылды жазы мен кктемінде аза к-ттеріні пайда болуы, кзіне арай Алаш партиясыны, ал соына арай Тркістан автономиясы (оан автономиясы) жне Алашорда кіметтеріні рылуы бл озалысты наты нтижелері болатын. 1917 ж. пайда болан бл саяси рылымдар большевиктер тарапынан кшпен таратыланымен, лт-азатты озалыс кштері саяси крес сахнасынан бірден кете ойан жо. Мемл. туелсіздік, жер жне кезінде алаш зиялылары кн тртібіне ойан оамды-саяси баса да мселелерді басты талабы етіп, лт-азатты озалыс жаа сипатта Т.Рыслов, С.Асфендияров, С.ожанов, С.Садуаасов, Ж.Мыбаев ызметінде одан рі рши тсті.

Елде тоталитарлы жйе біржола орнааннан кейінгі уаытта енді ол жаа саяси жадайа байланысты шетелдік эмиграция кшімен жргізілді. Мстафа Шоайдыызметі, оны басшылыымен Берлинде 10 жыл бойы (1929-39) шыып тран “Яш Тркістан” журналындаы материалдар соны айаы еді. Негізгі масаты — лтты бостанды болан А.. крші тркі, мсылман халытарымен кш біріктіруге тырысты. Сйтіп, 20 -ды алашы жылдарынан бастау алатын Алаш лт-азатты озалысы 30 жылдара дейінгі тарихи кезеді амтыды. Кеестік тоталитарлы билік алашты атанан аа буын зиялыларды е белсенді блігін, сондай-а оларды кеестік-партиялы ызметтегі ізбасарларын уын-сргінге шыратып, жауыздыпен жазалады.

 

29. Кеестік азастандаы «тоыраулар», дадарыстар, айта ру рекеттер. (1971-1985 жж.)

Тоырау кезеі дейтін 1971-1985 жылдар аралыында азастан экономикасы брынысынша техникалы прогреске кабілетсіз, арабайыр (экстенсивті) діспен жмыс істеді. Соны зінде халы шаруашылыыны дамуында кейбір келелі крсеткіштерге ол жеткізді. Мселен, осы жылдарда ндіріс жне ылыми ндірістер рылымдарыны саны 28-162 дейін, оны ішінде ксіпорындар 1971 жылы – 97, ал 1985 жылы – 610 дейін сті.

Біра шаруашылы реформа нтижесі кткендегідей болмады. Оны себептері:

- КСРО-да ТП негізінде тбегейлі згерістер жргізу ажеттігі сз жзінде мойындаланымен, іс жзінде брыны басару дістерін олдану жаласа берді.

- Мемлекетттік – монополистік меншік ТП – ты тежеп, экономиканы тиімді дамуына ммкіндік бермеді.

- ндірістік берлістіктер ру ісі ылыми-техникалы саясатта монополиялы бетбаыттарды пайда болуына кеп тіреді.

ндіріс саласындаы кемшіліктер:

- Республикада брынысынша шикізат ндірісіне біржаты бадар сталды.
- Республика ндірісінде-кмірді 50-60%-ы; мнайды 70%-ы, темірді 11,5%-ы рсуа етілген.
- р трлі себептермен жмыса шыпай алушылы салдарынан жмыс уаыты боса жоалды.
- Ксіпорындар ы шектелді.

- Орталыты ктемдігі кшейді жне де баса намсыз былыстар кбейді.
- Жоспарлара тзетулер енгізу саталды. 1981-1985 жылдары р трлі министрліктер мен ведомстволарды жоспарлары 300 реттен астам тзетілді.
- Директивалы жоспарлау экономикаа орасан зор нсан келтірді.

Нтижесінде Арал теізі проблемасы пайда болды:

1. Арал теізі атырабына ндіргіш кштерді орналастыруда жіберілген стратегиялы ателіктер.
2. Жер мен су орын есепсіз пайдалану.

3. Мата мен кріш даылдарын сіруге дара стемдік беру. Нтижесінде теіз тбі 27 мы шаршы шаырыма рап алды. Теіз суыны тздылыы 3 есеге сті. Балы нерксібі жойылды. Теіз тбінен тз бен ша ктеріліп, Арал аймаыны климаты крт нашарлады. Адам лімі, сіресе балаларды шетінуі кбейді. Айма трындарыны 80%-ы р трлі сыраттара шалдыты.