Шыыс азастан облысыны ауыз су мселесі жне оны шешілу дегейі.

Оралханов А.М.

аза инновациялы гуманитарлы-за университеті

Шыыс азастан облысы - азастан Республикасыны солтстік-шыысындаы кімшілік-ауматы блігі. 1932 жылы 10 наурызда рылан. Шыыс азастан Алтайды отстік-батыс блігін, Зайсан азан шырын, алба таулы ыратын, Cауыр-Тарбаатай жоталарын, Ертіс маы жазыын жне азаты са шоысыны шыыс блігін басып жатыр. Облысты, сіресе Кенді Алтай ірі жер беті суларына бай. Олар Ертіс зені мен Балаш–Алакл алаптарына жатады жне негізінен зендерден трады. Дегенменде ШО ауыз сумен амтылу дегейі е тмен ірлер атарына жатады.

Таза жне ауіпсіз ауыз суа деген ммкіншілік адамны негізгі сраныстарыны бірі. Есептеулер бойынша дамушы елдерде шамамен 1 млрд. адам ауыз суа толы жете алмай отыр. Жалпы адамзатты 20% таза ауыз суа тапшы болып отыр. Су жетіспей отыран елдерге Солтстік Африка, Таяу Шыыс, Азия мемлекеттері жатады. Су мен су ресурстарыны жетіспеуі кптеген Отстік Африка елдеріні дамуында да тежеуші факторларды бірі болып тр. те лкен млшерде суды Еуропа елдері олдануда.

Адамны денсаулыы суды тазалыы мен оны санитарлы жадайларды жасартудаы ролімен тікелей байланысты. Адамны санасыны суіні нтижесінде суды жетіспеуі су дадарысына алып келуде.

азіргі уаытта шамамен 2 млрд. адам канализациясы бар жадайа ол жеткізе алмай отыр, 5 млн. адам, оны ішінде 2-3 млн. балалар, жыл сайын таза суды жетіспеуіне байланысты р трлі аурулардан луде.[1,30]

аладаы су бырларынан баса сулар табии ресурстара жатады жне оамды меншікке арайды. Су ресурстарын олдану, оны ары арай дамыту мен оны олдануа баылау жасау тек лтты мдде трысынан ана емес, халыаралы бірлестік дамытуды талап етеді.

Еліміз бойынша халыты таза ауыз сумен амту дегейі 72% болса, бізді Шыыс азастан облыстаы бл крсеткіш 82% болып отыр. Дейтранмен, табии леуетімізді ескере келсек, бл крсеткішті анаат етуге болмайтыны тсінікті.

Жыл сайын р трлі німдермен ластанан жне арнайы тазартусыз пайдалануа келмейтін су объектілеріні саны кбейіп келеді. Су оймаларыны ластануы су экожйесіні лдырауына келіп, табии суды сапасын алпына келтіретін гидробионтарды тіршілік жадайын иындатады. Кп жадайларда табии су объектілерінен алынан суды тек бір блігі ана айтадан су экожйесіне айтып оралады, ал кп блігі далаа кетеді жне буланып шып кетеді. Таза суды те кп олданушылар мен ластаушылар атарына ауыл шаруашылыы мен нерксіптік ндіріс орындары жатады. [5,120]

Облыста ауыз сумен амтылу дегейі е тмен ірлер атарына Ккпекті, Бесараай, лан, Кршім, Бородулиха жне Тарбаатай аудандары енеді. Осы аудандарды ауызсумен амтамасыз ету масатында кімет тарапынан блінген аражаттар тиімді пайдаланылмай отыр. Мысалы: Тарбаатай мен Аягз аудандарында ауызсумен амту жобасына 160 миллоннан астам аржы блінген. Алайда суды сапасы нашар болып шыан. Сонымен оса лан аудандаы Новоазово, Шымора, Шемонайха ауданындаы Первомайка, Бородулиха ауданындаы Белааш, Глубокое ауданындаы Белоусовка елді мекеніндегі сумен амту бойынша жобалар заа созылып кеткен екен. Ал Риддер аласындаы су тарту рылысыны жргізіліп жатанына он жылдан астам уаыт ткен. Бадарлама аясында жасалан барлы жобалар з уаытында бітуге тиіс. Ал уаыты тым заа созылып кеткен объектілер бойынша ы орау органдарымен бірлесе отырып жмыс істеу керек. рылыс барысында жасалан ателіктер шін рылыс иелері жауап беру керек.

Бородулиха ауданында 9 мыа тарта трын судан таршылы кріп отыр. Мселен, ауылдарды таза сумен амтамасыз ететін бырлар 2002 жылдан бері арзан баамен жеке меншікке берілген. Су сататын серіктестік азір ауыз суды трындара кестемен беріп отыр. Шыжыан жазда, ауыл трындары суды олдан азылан дытардан алуа мжбр.Бородулиха ауданындаы 27 елді мекенге су бір су тарату ондырысынан тарайды. Бл мекемені 2002 жылы су ресурстары комитетінен «Сарноай» серіктестігі сатып алыпты. Ксіпорын басшысы Ресей азаматы бл мселеге бас атырып отыран жо.

Мндай жадай Кршім ауданыда орын алып отыр. Кршім ауданы обылысымызды шыыс блігінде орналасан ірі аудандарыны бірі. Кршім ауданыны Теректі, алжыр, йан аудандарында ауыз су е зекті мселелерді бірі болып отыр. Ауыл трындары ауыз суды крші елді мекндерден сатып алып отыр. азіргі кезде бл мселені шешу жолдары енді ола алынып жатыр. 2011-2015 жылдары Кршім, Теректі, Боран, алжыр, Бара батыр, Маралды, Сары ле, Тасайы, ранжай жне Бурабай ауылдарында 10 су быры салу жоспарланан. 2014 жылдан бастап Теректі ауылында геологиялы барлау жмыстарын жргізу жоспарланып отыр. Ал алжырда бл жмыс 2011-2012 жылы бітіп, ткен жылы жергілікті бюжеттен жобалау-сметалы жатарын жасауа аражат блінді. Мемілекеттік сараптауды о шешімі шыан со сумен амту жобасыны рылысы басталады. Боранды ауылында быр жмыстарыны рылысы басталып кетті. Ал йан ауылында геологиялы барлау жмыстары келесі жыла жоспарланып отыр. Біра бл жмыстар наты ашан, аншалыты дрежеде бітетіндігі белгісіз. Жоба з уаытында, з дрежесінде бітсе бл аудан толыымен ауыз сумен амтылады.

Ккпекті ауданыны Шыыс азастан обылысыны орталы блігінде орналасан. Бл ауданны бірнеше ауылдары ауыз су мселесінен зардап шегіп отыр. Шылбай, Теректі, Бкен, рнекті ауылдарында ауыз су зекті мселеге айналып отыр. азіргі кезде бл мселені шешу жолдары ола алына бастады. Теректі ауылында геологиялы барлау жмыстары 2014жыла жоспарланан болатын. Біра бл жоспар лі ола алына ойан жо. Ауыл трындары ауыз суды дытардан ішіп отыр, біра ды суы жаз мезгілдерінде кн ысып кетуіне байланысты тартылып алады. Бл кезедерде ауыл трындары суды аудан орталыынан сатып алады. Ал Шылбай ауылында 2013 жылы басталан геологиялы барлау жмыстары аясыз алан. Себебі жер асты сулары те тереде орналасандытан, табыла оймады. азіргі кезде бл жоба жаласын таппай отыр. Ауыл трындары суды ыс мезгілінде зеннен,ал жаз айларында дыты суын ішуге мжбр. Бл ауылда ды суы ішуге жарамсыз деуге болады себебі, су ішінде зиянды заттар мен оса рт бар. Ауыл трындары суды айнатып ана іше алады.Суды сатып алып ішіп отыан трындарды бар. Ал ойтас ауылында жадай тіптен мшкіл. Ауылда ішуге жарамды су кзі жо. Ауыл зені иельменит кен орыны салдарынан ластанып отыр. Ауыл трындары суды дытардан алып отыр.

Тарбаатай ауданы Шыыс азастан облысыны отстік-шыысында орналасан. Бл ауданны ызыл кесік, Стпаев, Ккжыра, Екпін ауылдарыда ауыз су мселесі лі шешілмей отыр. ызыл кесік ауылында 2011 жылы басталан геологиялы барлау жмыстары, жер асты те тереде орналасуына байланысты жаласын таппады. Ауыл трындары ыста суды зеннен, жазда олдан азылан дытардан алады. дытарды таяз болуына байланысты суыны тздылыы жоары болып табылады. Ал Стпаев ауылы кршілес ауылдармен салыстыранда 2 шаырым биіктікте ыратты жерде орналасандытан жер асты сулары те тере. Бл ауыла жаын ешандай зен,кл орналаспаандытан ауыл трындары ауыз су тапшылыынан зиян шегуде. Ауыла ауыз су тарту мселелері лі ола алынан жо. Стпаев ауылына кршілес орналасан Ккжыра ауылында 2011 жылы басталан быр жмыстарыны рылысы лі аяталан жо. Осы кнге дейін ауыз су мселесі шешімін таппай отыр. [2,183]

Ал Зырян ауданыдаы Феклистовка ауылыны трындары тот басан ескі бырдан су ішіп отыр. Феклистовкада орталытандырылан сумен амту жйесі жо.Трындар ауыз суды бастаудан жне тот басан ескі бырдан алады, ал азаннан суірге дейін ыс айларында аптасына ш рет бшке тіркелген трактордан алады. олайсыз ауа рай кезінде су тасу тіптен иынды тудырады. ды азып алу шінде жер асты те тереде жатыр. Шамамен 70 метрден арты тередікте орналасан. Амалсыз ауыл трындары тот басан бырдаы суді ішуге мжбр.Тозан бырларды алпына келтіру лкен аражатты талап етеді. йткенше жаадан ыма азу тиімдірек крінеді. Сол себептті республикалы «А бла» бадарламасы бойынша мселені шешіу тиімдірек. Ол шін шамаман 8-9 млн теге аша керек.

азіргі кезде халыты суіне байланысты жне оны ірі алаларына шоырлануы, сондай-а ндіріс орындарыны сонда жинаталуынан суа деген сраныс крт сіп кетті жне ндірістік аынды суларды клемі де кбейді. Кптеген ндіріс мекемелері осы аынды суларды су бырларымен зендерге жіберіп, оларды ластайды. Осыны салдарынан зендер мен клдерді тым ластанып кеткендігі соншалы оларды ішу жне жмысты ажетке пайдалану былай трсын, ндіріс масаты шін де пайдалану иына соуда. Сонымен атар мндай лас суларды пайдалану трындарды денсаулыына да зиянды серін тигізуде. Жер стіндегі суларды ластануы, сіресе, ірі алалар мен ндіріс кешендерінде санитарлы нормадан лдеайда арты екендігі аныталып отыр. Мселен, Орал, Тобыл, Есіл зендері аынды лас суларды кп жинайтын боландытан азір атты ластанып отыр. Сол сияты Ертіс бассейні де экологиялы жаынан таза емес. Суды рамында ауыр металдарды (цинк, кадмий, мышьяк, фенол жне басалары) иондары кп, олар зенге негізінен металлургиялы ндірісті аынды суларымен келеді. [1,48]

Жалпы ауыз сумен амтамасыз ету баытында мемлекет тарапынан ауымды бадарламалар абылданып, трындарды тіршілік нрімен толытай амтамасыз ету шін миллиардтаан аржы блініп те жатыр. ткен онжылдыты басында «Ауызсу» бадарламасы абылданды, алайда ол соына жетпей, берекесі кеткен еді. Одан кейін кімет 2020 жыла дейін жаласатын «Абла» бадарламасын ола алды. «Абла» «Ауыз суды» кебін кимес шін, блінген аржыны тиімді пайдаланылуын зіретті орындар ата адаалай бастады. Дегенмен кіметтік емес йымдар трындарды трмысына тікелей байланысты мндай бадарламалара оамды баылау ажет деген бастама ктеріп отыр.

Ибн Синаны “Ауру кбінесе ішкен астан пайда болады, соны ішінде, сіресе, ауыз судан болады” деп ескерткеніндей, халы шін сапалы ауыз суа олжетімділікті маызы зор.

Пайдаланан дебиеттер:

1. Асарова .Б. Экология жне оршаан ортаны орау: жоары оу орындарыны студент.арналан оу ралы / .Б. Асарова.- Алматы, 2007.- 314 б.

2. тжанова А.Н. Экологиялы мониторинг негіздері: оу ралы /А.Н. тжанова; ред. А.И.Досмаанбетов.- Тркістан, 2008.- 106б.

3. Сартаева Р.С. Экология человека, новая онтология и устойчивое развитие Казахстана. Монография / Р.С. Сартаева; под общ. ред. З.К.Шаукеновой.- Алматы: ИФПР КН МОН РК, 2012.- 207 с.

4. сен . Геоэкология.Р Білім жне ылым министрлігі.- Алматы: Дуір, 2012.- 368 б.

5. Чекаев А.Г. Табии суларды тазарту: учебное пособие / А.Г. Чекаев, М.Г. Чекаев.- Астана: Л.Н Гумилев атындаы Еуразия лтты университеті, 2006.- 143 б.