ХХ .б. аза баспасздері «Айап» журналы мен «аза» газеті арасындаы тартыс.

аза газеті - 1913-1918 жылдары Орынбор аласында жарияланып тран оамды-саяси жне деби-мдени басылым. №1 номері 1913 жылы 2 апанда шыан.

1915 жыла дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыан. Бастырушысы - «Азамат» серіктігі. Газетке аржылай кмектескендерді кшбасында Мстафа Оразайлы бар. Жалпы 265 нмірі жары крген. Газет рміздік-бейне ретінде киіз йді сынды. Бл - аза лты деген ымды берді. Оны тндігі батыстан ашылып, есігіне «аза» деп жазылды. Мны тсіндірген лт зиялылары «аза ішіне Еуропа ылым-нері таралсын, «аза» газеті аза жртына рі мдениет есігі, рі сырт жрт жаынан кзетшісі болсын» деп жазды.

«аза» газетін шыаруды йымдастырушы, редакторы - А.Байтрсынлы, оны кілетті кілі М.Дулатлы болды. 1918 жылы газетті Жанза Жнібеклы басарды. Басылымда А.Байтрсынлы, .Бкейхан, М.Дулатлы, М.Шоай, Мхаметжан Тынышбайлы, Ш.дайберділы, .араш,Р.Мрсеков, Ж.Тілеулин, .Мсаалиев, М.Жмабаев, Х.Боланбаев, Х.аббасов, Ж.Апаев, Ж.Сейдалин, С.Торайыров, А.Мметов,С.Днентайлы, Х.Досмхамедлы т.б. авторларды маалалары жарияланып трды.

XX асыр басында аталан газет оыандарды, діндарларды, шкірттерді, арапайым сауаты бар адамдарды, ттастай жалпы лтты ыыласпен оитын басылымына айналды. Бдан кейін пайда болан барша елшіл газет-журналдар осы «азаты» шекпенінен шыты.

“Айап” журналыны алашы саны Троицк аласында 1911 жылды атарында жары крді. Оны шыарушысы, демократ аын, жазушы Мхаметжан Сералин болды. Ол журналды алаш жрттан арыза аша алып, пайда серіктікке пай жинай жріп шыарды. Біраз уаыттан со журнал з аржысымен шыа бастады, оан жрдемдесуші- лерде табылды. Дегенмен аржыны тапшылыынан ол алашы жылы айына бір реттен, кейде шаын клемді болып жары крді.

Жрдемшілер кбейіп жне аржыа ие боланнан кейін, яни 1912 жылдан бастап журнал айына екі реттен, 12-24 бет клемде шыты. Проыуссор . Бекожинні длелдеу- інше “Айапты”тиражы 1000 дана болан. Жалпы, журналды 5 жыл ішінде 89 саны жары крген.

“Айапты” алашы санындаы “ызмет иесі санындаы мырзалара” деген маалада: Журнал шыарудаы масат ата шыару, білім сату емес, халыа ызмет ету болды… “Айап” р материялды мазмны мен таырыбына жете кіл бліп отырды. Бірінші бетіне елді ішкі мірінде болан жаалытар, ресми хабарлар, екінші, шінші беттерінде “Ашы хат” деген айдарымен оырмандар хаттарын жариялаан. Проблемалы маалалар (жер туралы, сьезд, сайлау т.б. таырыптар) бойынша 4-6 беттеріне орналасан. “Фельетон ”, “Хабарлар” бойынша айдарымен материялдар журналды орта тсынан орын алан. Ал шетел жаалытарынан, кіл айтулар мен басармадан ускертулерді, жаа кітап туралы рецензияларды журналды соы беттерінен оуа болатын.

“Айапты”, “ле-жыр”, “Фульетон”, “Фабаршыларымыздан”, “Ашы хат”, “Бас-армадан жауап” деп алан траты айдарларды болуы оны жмысындаы ыптылы- ты, жйуліліктш танытады. Журналды безендіру мселесшне де жете кіл блгенін жоарыдаы айдарлар бойынша жарияланан материялдардан айын ааруа болады.

“Айап” з кезі шін здік журнал болды. Оны р санын жрт асыа ктті. Оан азастанны барлы облысынан жне Астрахань губерниясына осылан Бкей орталы- тарымен мен Кавказ округіне арайтын Маыстау, Атырау, Оралдан збей хат келіп трды. сіресе, Атбеден, отанайдан, ыдылжардан, Торайдан, Ккшетаудан, ара-ралыдан, Семейден, Аягзден, апалдан, Шиелден, ызылордадан, Жамбылдан, Шымкенттен, Зайсаннан маала жиі жарияланды.

Журналды бетіне кейде “Одан-бдан”, “Уаиалар”, “Мсылмандар тсінуіне тиіс- ті мселелер” деген айдарлар бойынша да материял жары крді. Кейін оларды алмастыр- ан “Хабаршыларымыздан ”, “Хабарлар ” айдарлары журналды соы кезіне дейін траты шыып трды.

“Айапты”, хатшысы болып 1911-1912 жылдары кірам алимов, 1913-1914 жылдары Слтанмахмт Торайыров істеді. ызметкер, тілші, автор болып Жианша Сейдалын, Спандияр Кбеев, Скен Сейфуллин, Бейімбет Малин, Сбит Днентаев, Баытжан аратаев, Молдаали Жолдыбаев, Бекмырза Бекжанов, Нралдин Айтманов, Есенали Хасаболатов, т.б. атысты.

Кштеп жымдастыру (1929-1932 жж.) оны салдарлары. Сталиндік-голощекиндік кштеп жымдастыру саясатына арсы аза шаруаларыны арсылыы.