Ауыл шаруашылыын кштеп жымдастыру.

1927 жылы желтосанда болып ткен партияны XV съезі ауыл шаруашылыын жымдастыру баытын жариялады. азастанда ауыл шаруашылыын жымдастыру ісіні аяталуы 1932 жыла жоспарланды. азастанны астыты аудандарында колхоз рылысыны негізгі формасы – ауыл шаруашылы артелі, ал мал шаруашылыы аудандарда жерді бірлесіп деу мен шп шабу жніндегі серіктестік (ТОЗ) болуа тиіс еді.

1929 жылды екінші жартысынан бастап республикада колхоз рылысы жедел дамытылды. Алашы МТС – тер рылып жатты.

азастанда кшпелі жне жартылай кшпелі шаруашылыты отырышылыа кшіруді 1933 жылы аятау кзделді.

жымдастыру мен отырышыландыруды жаппай жргізу шін ауылдар мен оныстара 8 мы жмысшы жне 1204 «жиырма бес мыдышылар» жіберілді. Олар Россиядаы колхоз жобасын айталайтын оныстандыру лгісін орнытырды.

жымдастыру жылдары кооперативтендіру озалысыны з ісін ашуа ммкіндік беру, материалды ынта, кооперативтендіруге шаруаны бірте – бірте туге, еркіндік стамдары бзылды.

жымдастыру кезінде жіберілген ателіктер: 1. ата жаппай уындау мен террора негізделді. 2. Даярлысыз жергілікті жадайлар ескерілместен жргізілді. 3. кімшілік – кштеу дістерімен жеделдете жргізілді. 4. Шаруашылы базасын жасау, трын йлер, мдени трмысты объектілер салу жоспары аяына дейін орындалмады.

Белсенділер отырышыландыруды жоспарлаан 3 жылды орнына 3 кнде аятап «жалан колхоздар» ра бастады. Нтижесінде: Абыралы ауданында – 70 %; Жымпиты ауданында – 60 %; Жнібек ауданында – 95 % шаруашылы жымдастырылды. Шаруашылыты жымдастыру дегейі немі сіп отырды. Егер 1928 жылы азастанда барлы шаруашылыты 2% - і жымдастырылан болса, 1930 жылы суірді 3 – інде 56,4 % - і, ал 1931 жылы азан айына арай 65 % - дай жымдастырылды.

Азы– тлікпен амтамасыз етуді иындауына байланысты 1929 жылы «скери коммунизм» саясаты кезіндегі салырт енгізілді. 1931–1932 жж. Шбартау ауданында барлы малды 80 % - ын мемлекетке етке ткізілді. 173 мы малы бар Балаш ауданына 297 мы мала салырт салынды. Торай ауданында 1 млн. мал басынан салырт салдарынан 98 мыы алды. Торайлытар «асыра сілтеу болмысын, аша тя алмасын!» ранын ктерді. Еріктілік принципі мен арапайым задылыты бзылуы уел бастан – а барлы жерге тн сипат алды. Сайлау ытарынан айыру, трып жатан жерінен баса аудана жер аудару, за уаыт амауда стаумен орыту сияты кштеу тсілдері мейлінше дадылы жне ке таралан тсілдерге айналды. Колхоза кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар «бай – кулактар» атарына жатызылып, атал жазаланды. 1929 жылы 56,498 шаруа жауапа тартылып, 34 мыы сотталды. 1931 жылы 5500 отбасы жер аударылды. 1929 – 1933 жылдары ОГПУ (біріккен мемлекеттік саяси басарма) штігі – 9805 іс арап, оны ішінде: ату жазасына – 3386 адам, 3–10 жыла концентрациялы лагерьге амауа – 13151 адама кім шыарды.

1930 жылы 30 мамырда республика кіметі жаа лагерьлер йымдастыру шін Амола, араанды округтерінен мерзімсіз, тегін пайдалануа 110000 га жер блді.

Жекедегі малды оамдастыру нтижесінде, мал ктіміні кемдігінен, жем – шпті жетіспеуінен мал ырылды. Осы жылдары лкені Ода бойынша товарлы асты ндіруден лес салмаы 9 % - тен 3 % - ке кеміді.

Мал шаруашылыы кйзелісті шыына шырап, 1930 – 1932 жылдары ашты жайлады. 1932 жылы апан – колхозшы ожалытарыны 87 % - і, жекешелерді 51,8 % - і малдан тгел айырылды. жымдастыру арсаында – 40,5 млн. мал болса, 1933 жылы 1 атарда 4,5 млн. мал алды. Бл жадай азастанда ашты асіретін туызды:1. 1930 жылы – 313 мы адам; 2. 1931 жылы – 755 мы адам; 3. 1932 жылы – 769 мы адам айтыс болды. 4. 1930 – 1932 жылдарда барлыы 1 млн. 750 мы аза немесе халыты 40 % - і жаппай ырылды.

1932 жылы шілде айында ашты апаты мен себептері туралы Ф. Голощекинге «Бесеуді хаты» - . Мсірепов, М. атуллин, М. Дулеталиев, Е. Алтынбеков, . уанышев жазылды.

Онда ктерілген мселелер:1. Орташалара байлармен бірдей соы берілді, сондытан орташалар байлар жаына шыуда. 2. Байлар малды ырып тастауа тырысуда. 3. «Жалан колхоздарды» йымдастыру жаласуда. 4. лкеде ашыушылар саны кбеюде.

1933 жылы наурыз айында РКФСР Халы Комиссарлары Кеесі траасыны орынбасары Т. Рыслов Сталинге хат жазды. Азаматты ерлігі жоары жне принципшіл адал Т. Рыслов лкеде етек алан асірет туралы шындыты ашып крсетуден тайсатамады. «Сізден осы жазбамен танысып шыып, бл іске араласуды жне сол арылы аштан луге душар болан кптеген адамдарды мірін тарып алуды тінемін» деп жазды. Одан рі хатта крсетілген деректер бойынша: аза жерінде кршілес лкелерге кшушілер саны артуда; Орта Волгада – 40 мы; ырыз жерінде – 100 мы; Батыс Сібірде – 40 мы; Орта Азияда – 30 мы; араалпа жерінде – 70 мы азатар бар. Кшіп кетушілер алма, Тжік жері, Солтстік лке, Батыс ытайа дейін баран. Бл «аш адамдарды тама іздеп босуы.

аза зиялыларыны тініштеріне орталы тарапынан жауап болмады. Ашты серінен халы саныны азаюы жаласа берді.

Атбе облысында 1930 жылы – 1 млн. 12500 адам болса, 1932 жылы – 725800 адама кеміген (71 %). Жаппай жымдастыру, ашты сері халыты кбін кшіп кетуге мжбр етті. 1930 жылы атар – 1931 жылы маусым аралыы – 1 млн. 10 мы адам (281230 шаруа ожалыы). ытай, Иран, Ауан жеріне т. б. кшті. Оны 616 мыы айтып оралан жо, 414 мыы кейін елге оралды.

Ашты зардаптары:1930 – 1933 жылдары аштытан 6,2 млн. адамны 2,1 миллионы лді. азатарды осы жылдардаы саны 40 жылдан кейін, 1969 жылы ана алпына келді.

Злмат ауымны зор боланы сонша, 1930 – 1932 жылдардаы ашты тариха «лы жт», аза халыны аса зор асіретті жылдары ретінде енді.

жымдастыру саясатына арсы шаруалар толуы.

1929 – 1931 жылдары азастан жарінде шаруаларды жымдастыру саясатына арсы йымдастырылан арулы озалысы болды. Семей округі - халы наразылыыны ірі ошаы болды. 1930 жылы апан – мамыр аралыында Зырянов, скемен, Самар, Шемонайха, Катонараай аудандарында толулар болып тті.

Батпаара ктерілісі бандиттік – басмашы озалысыны крінісі деп бааланды. Отстік, Орталы, Батыс азастанны 5000 шаруалары біріккен арам аймаы – ктерілісшілер – засыз тркіленген шаруаларды айдаудан босату жне мал – млкін айтару, дін бостандыы, шаруалара демелі табыс салыын салу, еріктілік станымын сатау, дербес ауылдар йымдастыруа ммкіндік сияты талаптар ойды.

арам ктерілісі Орынбордаы 8 – дивизия кшімен таландалып, 75 адамды атуа, 172 адамды 2 -10 жыла соттауа, кбін Шыыс Сібірге жер аударуа кім шыарды.

Соза ктерілісітабандылыымен жне шебер йымдастырылуымен ерекшеленді (басшысы Жаыпов). Ктерілісшілер Соза ауданыны орталыын алып, аудан басшыларын лтірді. Ктеріліс Орта Азия скери округі блімдеріні кшімен жанышталды.

Кштеу дісі мен жаппай жымдастыруа арсы Сарысу, Ырыз, Балаш, астек, ордай, Абыралы, Шыыстау, Шбартау ауданыны шаруалары ктеріліске шыты.

Жазалау шараларыны салдары:1) 1929 – 1931 жылдары 5551 адам жауапа тартылып, 883 – і атылды. 2) Барлыы 100 мынан астам адам жазаланды.