Индустрияландыруды иындытары мен ерекшеліктері

Бірінші дниежзілік соысты жне Азамат соысыны ауыртпалыын бастан кешірген азастаннын артта алан отарлы экономикасы елді нерксібі дамыан айматарына араанда анарлым ауыр жадайда алды. Соыс рекеттерінен,сіресе нерксіп пен транспорт атты зардап шеккен еді. Ірі нерксіпті жалпы німі 1920 жылы 1913 жылмен салыстыранда екі есе, ал ндіріс жабдытарын ндіру 4,5 есе, мнай ндіру 4 есе ысарды, мыс жне полиметалл кендерін шыару, мыс балыту тотап алды, кптеген ке орындары мен кмір шахталарын су басты немесе электр стансаларыны ирауы, жабдытарды блінуі т.б. себептерден жмыстарын тотатты. Транспорт, сіресе теміржол клігі апатты жадайда болатын: паровоздарды жартысынан кбі жне вагондарды 90%-а жуыы крделі жндеуді ажет етті, жздеген кпір иратылды, брінен де жол шаруашылыы кп зиян шекті, жарамсыздарын алмастыруа рельстер мен шпалдар жетіспеді. Еліміз жаа экономикалы саясата кшіп жатан кезенде басталан азастан нерксібі мен транспортындаы алпына келтіру жмыстары жалпы аланда шаруашылы кйзелістерінен ана емес, республикада ашаршылыты басталуына себеп болан 1920-1921 жылдардаы жт кезінде малды кптеп шыын болуы, сондай-а 1921 жылы рашылы салдарларынан да зор иыншылыпен жргізілді.

1920-1921 жылдары жекелеген ксіпорындар ана алыпа келтіріле бастады, ал ттастай аланда бл рдіс 1922 жылды екінші жартысында ана рістеді. Республиканы халы шаруашылыын алпына келтіруде 1923 жыл бетбрыс кезеіне айналды. Алдыы кезекте ауыл шаруашылыы шикізатын айта деу ксіпорындары алпына келтірілді, оан 1922 жылы алынан егіс німділігі ыпал етті. останай, Орал жне Семей губернияларында, Павлодарда т.б. алаларда ірі диірмендер іске осылды, бл н тарту нерксібін жедел алыптастыруа жадай жасады. Солтстік азастанда май шайау зауыттары жмыс істей бастады, жаадан 20 май зауыты салынды. Тама нерксібіні баса салаларында да ілгері басушылы байалды, мселен, 1923 жылы тамызда ірі млшердегі крделі аржыны ажет етпейтін Илецк жне Коряковск тз шыару ксіпшіліктері айтадан жмыс істей бастады.

Баяу болса да, республиканы отстігінде мата тазарту зауыттарыны, жеіл нерксіпті тері илеу, жн жуу т.б. ксіпорындарыны жмысы жанданып келе жатты. Петропавлдаы алпына келтірілген пима басу, ой терісін деу, тері илеу жне шойын ю зауыттары 1923 жылы бірттас ксіпорына біріктіріліп, нерксіп комбинаты рылды. Алматыда, Шымкентте жне Таларда тері илеу зауыттарыны жмысы жандана бастады.

Ауыр нерксіп ксіпорындарын алпына келтіру ісінде де кейбір игі адамдар жасалды. Мнай нерксібі брінен жеделірек атара осылды: Ембі жне Доссор ксіпшіліктері 1925 жылды зінде 1913 жылы дегейден асып тсті. ндірісті техникалы жаынан айта ру ісі жргізілді, мнай ндіруге теренен соратын насостар олданылды, ксіпорындарды электрлендіру ріс алды, жабдытар жаартылды, ке барлауды геофизикалы дістері пайдаланылды. Полиграфиялы нерксіп те біршама ілгері басып, соыса дейінгі детейге тез ктеріліп келе жатты, осыны нтижесінде аза жне орыс тілдеріндегі газеттер басылымы кбейді.

Риддерде шахталарды, рудниктерді, байыту фабрикаларын, электр стансаларын, теміржолды, баса да нысандарды алпына келтіру жнінде біршама жмыстар атарылды, алайда жабдытар мен ашалай аржыны жетіспеушілігінен бл ксіпорындар техникалы кзет жадайына кшіріліп, 1925 жылы ана Риддер ксіпорындарын алпына келтіру жмыстары айтадан ола алынды. # араанды жне Екібастз кмір ндірістері, Спасск зауыты, Успен ке орны жне баса да тау-кен ндірісі орындары мен тау-кен зауыттарыны ксіпорындары тотап трды. 1925 жылды аяында ана арсабай мыс балыту зауыты мен Байоыр — арсабай-Жезазан тар табанды теміржолын алпына келтіру жмыстары басталды.

Жаа экономикалы саясат жадайларында нерксіпті басару жйесі жетілдірілді, Бкілодаты халы шаруашылыы кеесіні (БХ ШК) Республикалы нерксіптік бюросы Халы шаруашылыыны орталы кеесі (ХШОК) болып айта рылды, ал ксіпорындар баыныштылы сатысына арай одаты, ресейлік, аралас-федеративтік, республикалы жне губерниялы (жергілікті) болып блінді. Нерлым ірі ксіпорындар негізінде шаруашылы есеп жйесі бойынша, кеестік трестер атанан бірлестіктер рылды. Орал-Ембі мнай тресі, «Алтайполиметалл» тресі, Атбасар тсті металдар тресі, «Золоторуда» тресі (останай аумаындаы алтын ке орындарыны тобы) одаты маыздаы ксіпорындара айналды. Екібастз жне Риддер ксіпорындарын РКФСР Бкілодаты халы шаруашылыы кеесіні (БХШК) мандаты негізінде азастанны Халы шаруашылыыны орталы кеесі (ХШОК) басарды. Осы кеестінтікелей басшылыына Илецк тз тресі, Павлодар тз тресі, «Южно-Урал-золото», «Ажал золото» трестері, Орынбор жне Петропавл тері-елтірі трестері, азастан балы тресі берілді. Жыл ткен сайын азастанны лкенді-кішілі ксіпорындарына, сіресе німдері КСРО-ны индустриялы жаынан дамыан айматарына жнелтіліп отыратын нерксіпті нім ндіруші салаларына (мнай, тсті металлургия жне т.б.) орталыты басшылы ыпалы кшейе берді. азастан экономикасыны шикізатты баыты баран сайын айындала тсті.

Транспорта ерекше кіл блінді, себебі оны жмысын дрыстап жола оймай, жаа экономикалы саясатты негізгі міндетін — ала мен ауыл, нерксіп орындары мен ауыл шаруашылыы арасындаы экономикалы байланыстарды алпына келтіру масатын жзеге асыру ммкін емес еді. Республиканы негізгі теміржол арауы — Орынбор —Ташкент кре жолына кп млшерде паровоздар мен вагондар, отын-кмір, ТЖХК (Теміржол халы комиссариаты) салыртынан жиналан р трлі материалдар блініп, ксіби біліктілігі жоары теміржол мамандары, клік-тасымал шаруашылыыны білікті басшылары жіберіліп отырды. Жетісу теміржолыны Луговой стансасына, одан ары Пішпек стансасына дейінгі жаласы, Петропавл – Ккшетау жолы, сондай-а Отстік-Сібір магистраліні Славгород — лынды - Павлодар желісі жне т.б. сияты жаа жолдар, сіресе «асты желілері» жедел салынды. Бастапы екі желі Жетісу мен Солтстік азастаннан елді орталы айматарына асты тасуа, ал соысы Коряков ксіпшіліктерінен тзк етуге арналды.

Алайда азастанда оны отар ел болан кезеінен алан экономикалы артта алушылыыны, рал-жабдытарды, ашалай аржыны жне білікті мамандарды жетіспеушілігіні, сондай-а жергілікті иындытарды себебінен нерксіп пен транспорты алпына келтіру ісі баяу арынмен жргізілді, бл кезе 1927 жылды аяына дейін жаласты.

Тсті металлургия саласында оны барлы ксіпорындарыны 60%-ынан астамы жмыс істеді. 1926 жылды арсаында республиканы нерксібі 1913 жыл дегейіні 61%-ына ана, ал ауыл шаруашылыы 82,9%-ына жете алды.

Сйтіп, азастандаы нерксіп пен транспорты алпына келтіру ісі еліміз индустрияландыруа кшіп жатан кезде аяталды. Сол кезге дейін нерксіп пен транспорттаы мемлекеттік сектор едуір ныайып, дами бастады. Мемлекет иелігіне алынан жеке меншік ксіпорындар негізінде пайда болан бл секторды азастандаы бкіл нерксіптегі лес салмаы 64%-на, ал ірі нерксіпте 97,2%-а жетті. Барлы теміржол желілері, сондай-а кемешілік ісі, кеме айлатарын т.с.с. осандаы ірі су жолдары мемлекет меншігінде болды. Жеке меншіктік секторды дамытуа жне сауда еркіндігіне жол беретін жаа экономикалы саясат жадайында азастанда басадай экономикалы рылым айтарлытай дамымады.

Солай дегенмен де, бл кенже алан, революцияа дейінгі, отарлы дегей болатын, ол азастанны дамуына индустрияландыру жадайында берік те дербес негіз бола алмас еді, ал жана экономикалы саясат жадайында жмыс істеген нерксіп орындары мен теміржолдар техникалы жаынан артта алушылы, ндірісте жне азы-тлік пен шикізаттарды тасымалдау ісіні мейлінше ала-лалыы, жол атынастарыны лсіздігі, кейде замана сай жол атынастарыны болмауы себептері нтижесінде 20-жылдарды екінші жартысында — 30-жылдарда Мскеуді, Ленинградты, Донбасты, Оралды, КСРО-ны баса да дамыан айматарыны ксіпорындары сияты жергілікті «индустрияландыру ралы» бола алмады. Оны стіне ескі ксіпорындар мен теміржолдарды техникалы жаынан жаырту немесе оларды жаадан салу баытындаы алашы адамдара жергілікті тртындар арасында білікті жмысшылардын болмауы, ашалай аржыны, рылыс материалдарыны жетіспеушілігі т.б. тікелей кедергі болып отырды.

азастанны индустриялы дамуын тежеген иындытарды бірі - оны аумаыны геологиялы трыдан аз зерттелуі еді. Ткеріске дейінгі уаыттарды зінде кмірді, мнайды, тсті металдарды, баса да пайдалы азбаларды аса бай оры бар ке орындары туралы мліметтер кп боланымен, Кеес кіметіне дейін жер аумаыны 94%-ы млде зерттелмеген болатын. Алашы бесжылды жоспар жасалан уаытта сол кен орындарыны кпшілігі «атада» денгейінде алды, жергілікті жоспарлау органдарыны лсіздігі де бан себеп болды. Осы жне баса да кемшіліктер себебінен КСРО-ны алашы бесжылды жоспарында азастанны мтаждыкары мен ммкіндіктері тиісті дегейде ескерілмеді. Сондытан да КСРО-ны Ебек жне ораныс Кеесі мен Халы Комиссарлары Кеесіні 1930 жылы 1 ыркйектегі аулысында «халы шаруашылыы рылысыны бесжылды жоспарында аза АКСР-ні мтаждытары мен онын рылысындаы ммкіндіктер толы есепке алынбаан»,[1]. - деп атап туі кездейсок емес. Осыган байланысты КСРО-ны бесжылды жоспарында кбінесе елдін негізгі табии орларыны толы зерттелмеуі, сіресе нерксіптік баытта баамдалмауы ке клемді зерттеулерді, ізденістер мен барлауды азастанны нерксіптік жоспарыны аса маызды сипатына айналдырады, бл жмыстар келесі бесжылдыта салынатын рылыс нысандарын даярлап ана оймай, сонымен бірге осы бесжылдыа белгіленген іс-жоспарларды жзеге асыруды жаластыруа, натылауа, тбегейлі есепке алуа тиіс»,[2]. - деп ерекше атап тілді.

 

38. ХХ . ІІ жартысындаы азастандаы экологиялы проблемаларды асынуы.азастан аумаындаы ядролы сына аладары жне ядролы сынатарды экологиялы зардаптары. Семей, Капустин яр, Азыр т.б.

азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаев азастан халына «азастан жолы – 2050: Бір масат, бір мдде, бір болаша» Жолдауында: «Егеменді дамуды 22 жылында барша азастандытарды біріктіретін, ел болашаыны іргетасын алаан басты ндылытар жасалды. Бл – елімізді лтты ауіпсіздігі жне бкіллемдік, ірлік мселелерді шешуге жаанды трыдан атысуы. Осы ндылытар арасында біз рдайым жеіске жеттік, елімізді ныайтты, лы жетістіктерімізді еселедік. Жаа азастанды Патриотизмні идеялы негізі осы мемлекет раушы, жалпылтты ндылытарда жатыр» деп атап тті [1].

2009 жылы 19 маусымда азастан Республикасы «Невада-Семей» антиядролы озалысыны 20 жылдыын жне Семей ядролы полигонындаы сынатар тотатылуыны 20 жылдыын атап тті. Халыпен бірге осы кнді азастан Республикасыны Президенті Нрслтан бішлы Назарбаев атап тті. Полковничий аралында Семей полигонындаы «лімнен кшті» атты ядролы сына рбандарына арналан мемориал бар, сол жерде полигонны жабылуыны 18 жылдыына арналан жне азастан аумаындаы ядролы соысты аяталуына арналан халыаралы митинг тті.

«Жиырма жыл брын осында, Семей жерінде лемдегі аса ірі полигондарды бірінде соы ядролы жарылыс болып тті. Ядролы сынатарды тотатуа «Невада-Семей» халыаралы озалысы белсенді жрдемдесті. Шынайы бкілхалыты кш-жігерді нтижесінде 1989 жылы Семей полигонында жоспарланан 18 ядролы сынаты 11-ін тотата алды. Бізді жерімізде барлыы 456 ядролы сына ткізілсе, оларды жиынты уаты Хиросимаа тасталан атом бомбасыны уатынан 2,5 мы есе арты еді. Бізді халымыза келтірілген орны толмас залалды лі кнге дейін сезінудеміз. Барлы иындытара арамастан, мемлекет ешашан з азаматтарын оларды проблемаларымен бетпе-бет алдыран емес. Осы масаттара 34 миллиард тегеге жуы аржы кзделген. Бл аржы Шыыс азастан облысында онкологиялы аурулар бойынша медициналы кластерді руа жмсалады.

Семей полигоныны тірегіндегі экологиялы апата шыраан айма ана 300 мынан астам шаршы шаырымды алып жатыр. азастанны Германия аумаына барабар аумаыны оннан бірі блігі уланан, ла дзге айналып, жздеген ядролы жарылыстар оан жазылмастай жараат салды.

Біз сондай-а халыты жне Семей іріні экологиясын нрлендіруге осан лестері шін шетелдік ріптестерімізге ризашылы білдіреміз. кінішке орай, азатан негесіне ергендер аз болды. Жуырда Солтстік Кореяны ядролы сына ткізуі, Иран ядролы бадарламасы тірегіндегі арама-айшылытар, екі ядролы державаны – ндістан мен Пкістанны кп жылдардан бергі арсы трушылыы – осыны брі бгінде лемдік тепе-тедікті андайлы шетін болып отыранын таы да крсетіп берді. з ріптестерімен бірлесіп, азастан алдаы кезде де ядролы арусыз дние жолындаы жаанды озалыс аруа бар кш уатын жмсайтын болады.

29 тамызды, осыдан 18 жыл брын ядролы полигон жабылан кнді Жаппай ырып-жою аруынан бас тартуды Бкіллемдік кні деп жариялау бастамасы назар аударуа трарлы деп санаймын. Біз бл сынысты Біріккен лттар йымыны арауына ендіруге зірміз» – деп атап крсетті Н.. Назарбаев

Семей ядролы сына полигонын ру туралы шешім 1947 жылы 21 тамызда абылданан. Ядролы сына 1949 жылдан 1989 жылдар аралыында тті.

Р Шыыс азастан, араанды, Павлодар ш облыс аумаында орналасан, сына алаы 18500 км., периметрі шамамен 600 км алып жатыр.

Брыны Семей облысы бойынша полигон алаы 10 000 км жерді алып жатыр.

1949-1989 жылдар аралыында Семей полигонындаы ресми деректерге сйкес 456 ядролы сына, соны ішінде 8-і – ауада, 30-ы – жерді стінде жне 340-ы – жер астында болды. оршаан ортаа атмосферада сыналан жне 1949–1962 жылдар аралыында жргізілген ядролы сынатар орасан шыын келді.

Семей полигонынан баса, Батыс азастан жне Атырау облысы шекарасында Нарын ірінде 3 сына полигоны болды: Азыр атом полигоны, Мемлекеттік Жазы-сына орталыы жне Мемлекеттік орталы полигоны (соы екеуі Ресей кешеніндегі Капустин Яра тиесілі, азіргі уаытта да олданыста). Осы полигондар аумаында 29 ядролы жарылыс жргізілді (18 жер асты, 11 атмосфералы). Зерттеулер масатында таы да 10 ядролы жарылыс жргізілді: 6 — арашыаната, 3 – Маыстау облысында жне 1- Атбе облысында.

1966-1979 жж. аралыында Азыр атом полигонында 10 алада 17 ядролы жарылыс жргізілді. Жарылыстар нтижесінде жалпы клемі 1,2 млн.м болатын 9 жер асты жолаы жне диаметрі 600 метр бір жасанды кл пайда болды. Бірінші жарылыс 300 трыны бар Азыр кентінен 1,5 км жерде 165 метр тередікте жргізілді. Жарылыс ымасынан 20 кн бойы осынды радиоактивтілігі 190 мы Ku болатын газ шыты.

Келесі жарылыстар кезінде газ шыарындысы 11 айа дейін жаласты.

Полигон 80-жылдарды зінде де жабы болатын. Алайда Азыр полигоны аймаындаы радиациялы ахуал траты емес, ластануы жеткілікті биік.

Ядролы жарылыстардан кейін алан жер асты уыстары атты ластанан биологиялы ауіпті радиоактивті заттарды сатау шін «зираттар» ретінде пайдаланылады. Оларды кейбіреуі су дегей жиектерінен тз ерітіндісімен толтырылды жне осы уаыта дейін з радиоактивтілігін сатайды. Бл ретте ластанан топыра клемі 24000 м райды.

 

Капустин Яр ракеталы-арышты полигон Ресейде Астрахан облысында орналасан жне Батыс азастан мен Атырау облыстарына жазы сына полигоны трінде енеді, бл 3 млн.га астам жерді алып жатыр. Атмосферада 11 ядролы жарылыс жргізілді, 24000 зенитті-басарылатын ракета іске осылды жне жарылды, 177 ару лгісі сыналды. райсысыны массасы 50 тонна болатын СС-20 типтес 619 ракета жер сті жою барысында атмосфераа улылыы жоары шамамен 30 мы тонна заттар шыарылан.

Радиациялы жне улы ластануа мына аудан ауматары шырады:

ызылоа, аратбе, Тайпа. Орда жне Жааала аудандарыны трындары жне табиат кешені бірнеше жылдар бойы Азыр жне Тайсойан полигондарыны иылысан серлеріне шырады (жер сті ядролы жарылыстар сері жне алыстыы орташа латырылатын ракеталарды гептил шлейфтері). Саыз зенінде жне Миялы кентіндегі ды суларыны ауыр металдармен ластануы ШРК асып кетеді: таллий бойынша – мы рет, кадмий – 20 есе, орасын – 10 есе, мыс – 10-15 есе арты, фтор – 1,5-4 есе арты.

Никель, алайы, мырыш, кобальт, кміс, орасынны сімдіктердегі рамы сындарлы дегейден асып кетеді.

Радиациялы ластану – иондаушы суле шыару серін тудыратын физикалы ластану трлеріні бірі, оны кздері осындай суле шыару рылылары немесе радиоактивтілікті мегерген кейбір химиялы заттар болуы ммкін, яни осы химиялы элементтерді атомды ядроларыны абілеттілігі, иондаушы суле шыаруды шыара отырып, оларды изотоптарыны здігінен еркін ыдырауы ммкін.

азіргі уаытта мамандарды йарымы бойынша азастан аумаындаы радиоактивті ластануды жалпы дегейі Чернобыль АЭС апаты нтижесінде зардап шеккен ауматара араанда 1,5 есе жоары.

Жер сті ядролы жарылыстары ауада жарылан жарылыстара араанда лкен серін тигізді.

Атмосфералы сынатар нтижесінде радиоактивті материалды бір блігі сына алаынан алыс емес жерге тседі, андай да бір блігі атмосфераны, тменгі абатында кідіріп алады да желмен бірге шады, лкен ара ашытыа орналасады. Ауада орташа аланда бір ай шамасында бола отырып, радиоактивті заттар осы орын ауыстырулар кезінде жерге біртіндеп тседі. Алайда радиоактивті заттарды бір блігі атмосфераа шыарылады (10-15 км биіктікте жатан атмосфераны абаты), сол жерде кптеген айлара дейін алып ояды, жер шарыны барлы бетіне баяу тсіп, шашырап тарайды.

Радиоактивті шгінділер бірнеше жздеген р трлі радионуклидті амтиды, алайда оларды кпшілігі жылдам ериді.

азіргі кезде лтты ядролы орталы деректері бойынша Семей полигонында жер асты ядролы жарылыстар кезінде блу німдерін шоырлаумен жне оларды топыра бетіне еріген ар суларымен жне кшкін суларымен шыарумен байланысты ауматы ластануыны екінші реттік серлері байалуда.

18.12.1992 жылы азаматтарды леуметтік орау туралы Зада полигонны ызмет ету нтижесінде радиациялы серге 1,2 млн. адам шырады. Оларды бір блігі Шыыс азастан облысында – 1,1 млн., 0,048 млн. – араанды облысында жне 0,052 млн. – Павлодар облысында трады.

Семей ірі полигонны серін сипаттайтын аурулар мен денсаулы жадайыны негізгі крсеткіштері бойынша айматаы олайсыз аудандарды бірі болып алуда. 1989 жылдан бастап трындарды денсаулы жадайына кешенді зерттеу жргізіліп келеді, Семей аласында радиациялы медицина жне экология азЗИ ашылды жне Курчатов аласында емдеу-диагностикалы орталыы ашылды.

Полигон аумаында лтты ядролы орталыы мекемелерімен радиоэкологиялы ахуалды натылау жне оны трындар денсаулыына серін баалау бойынша зерттеулер жргізілді. Бл материалдар Б 53 Ассамблеясы резолюция жне ССЯП іріндегі трындарды сауытыру жобасын даярлау кезінде пайдаланылды.

ССЯП ядролы сынаты сынау нтижесінде азастан халыны денсаулыына залал келтірген шыындарды баалау жйесі тпкілікті лі шешілген жо. Сулеленуді осынды дозасына жне сулеленуге шыраан контингент санын негізге ала отырып, ауруды жекелеген нозологиялы трлеріне жне демографиялы ахуала сер етуді ммкін крсеткіштерін талдау арылы халы денсаулыына жргізілген ядролы сынатарды келесіз серіні атерін баалауа ммкіндік беретін дістеме бар.

1992 жылды мамырында 52605 орындалан есептелген эквивалентті дозалы жктемелер жне Р Экология жне биоресурстар министрлігі йымдастыран комиссия абылдаан негізде Семей іріні 711 елді мекенінде сулеленуді тиімді дозасы 0,10 бэр те жылды нормадан асып тсті. Максимум тиімді доза 448 бэрден асып тсті [3, 28 б.].

Республикалы СЭС есептеулері бойынша ССЯП ірінде атмосферадан сына мерзімі ішінде трындарды алан жымды дозасы шамамен 100 мы адамды райды, ал бл 100 мыдаан адам мірін иды.

 

Бдан баса, сулеленуді шаын дозасы алша серлерді тудырады, жеке индивидумда тексеру ммкін емес, біра жымды доза бойынша оларды шыаруын жобалауа болады. Болжамдалан серлер ретінде бгінгі кні атерлі ісіктер жне іштен туа біткен аурулар танылан. Шаын доза иммунитет жйесіне ысым тсіреді, халыты сулеленуге шыраан тобыны жне оны рпатарыны иммунитетін азайтуа, барлы патогенді факторларды рекет етуіне, ауруа шалдыуына келеді. Бл барлы нозологиялы пішіндер жне демографиялы крсеткіштерді нашарлауы бойынша ауру трлеріні суіне келеді.

Шыыс азастан облысыны Абай, Абыралы, Бесараай жне Жаа семей аудандары трындарында ан аздыы жадайыны жоары жиілігі белгіленген. ан аздылыа кбінесе кішкене сби балалар, соны ішінде жасы шке дейінгі сбилер барынша жиі шырайды.

Семей ірінде жйкені тозуы жне баса психикалы ауру трлеріні жиілігі тым жоары.

Азыр кентіні трындары арасында орташа облыстыпен салыстыранда ауру трлері жоары: туберкулез бойынша – 608 есе арты, эндокринді ауру – 19 есе, асазан жарасы ауруы – 16 есе жоары. мір сру затыы те ыса, ауру саныны жалпы сімі ршу стінде.

Осылайша, азастан з аумаындаы геологиялы рылыс ерекшеліктеріні кшімен, табии уран жне кмірсутекті ресурстарымен, сондай-а брыны КСРО жйесінде ядролы сынатара арналан скери нерксіптік кешендер мен полигондарды шикізат базасы ретінде лемдегі бірде бір мемлекет ХХ асырды лы жаалыы – радиоактивтілік атынасында бай жне айылы тжірибе жинатады. Еліміз аумаыны бір блігі ластанан табии жне жасанды радионуклидтер болып табылады

Бгінгі кні мемлекет шін е басты проблема ауматы ластанан радионуклидтерден сауытыру жне радиоактивті алдытарды пайдаа асыру жне кму проблемалары болып табылады. Оларды шешу лемдік ауымдастыты атысуынсыз ммкін емес. Сонымен атар, азастанда алыптасып алан радиоэкологиялы ахуал радиоэкологиялы зерттеулерді ке шеберін жргізу шін жне оларды нтижесін наты іске асыру шін бірегей ммкіндікті сынады.