Жылдардаы азастан халы.
Кеес кіметі орнаан кезде патшалы оныстандыру саясатыны салдары мен нтижесі з кшінде еді. азастандаы оныс аударатын бес аймата ашылан оныстандыру мекемелеріні кші-он дерісін реттеудегі отарлаумен штастырылан діс-амалдары мен олданылатын терминдері кеес кіметіні алашы жылдарында ерекше згеріске шырамады. Кші-она атысты абылданан арар-жаттарда оныстандыру-отарлау термині жапсарлас олданылса, кші-он дерісіне атысты мемлекеттік органдар да патшалы кезенен халы санасына сіірілген оныстандыру-отарлау деген атаулармен ызмет жасады. Яни, кші-он дерісіне атысты ымдар ХХ . 20 жж. ортасына дейінгі барлы кеес кіметіні декреттерінде, аулылары мен шешімдерінде отарлау деген сзбен баламаланып, ашы олданылып отырды. Тек, лтты езгіні жою мддесіне айшы келуіне орай, оныстандыру ымын отарлау ымымен теестіруге болмайтындыы туралы пікірлерді серінен со, 1925 ж. кші-он дерісін баылап-реттеуші орган – Орталы отарлау комитеті (Центрколком) Бкілодаты оныстандыру комитеті болып, Мемлекеттік отарлау ісі ылыми-зерттеу институты (Госколонит) – Жерге орналастыру жне оныстандыру институты болып атауларын згертті. Біра, асырлар бойы отарлауды арасында жргізілген оныс аударулар бірдей маынада олданыла берді. Мысалы, аза Егіншілік халы комиссариаты жанындаы оныс аудару ісімен айналысатын Жерге орналастыру блімінде Отарлау бюросы, Отарлау жне оныстандыру бюросы немесе оныстандыру блімшесі деп атауын бірнеше рет згерткен блімше ызмет жасады. Ал, жергілікті жерлерде отарлау мен оныс аудару ісімен айналысатын облысты жне губерниялы жер басармалары мен осы масат шін арнайы рылан отарлау экспедициялары, оныс аудару пункттері, орталы кілдік берген агенттер ызмет жасады [19, 19 б.]. Яни, кеес кіметіне дейін империяа баынышты халытарды санасын деформациялаан отарлаушыларды стем идеологиясы кеес билігі орнааннан кейін де аза жеріне оныстандыру ісінде басымды танытты. азастана сырттан келімсектерді келуі кшейген сайын, аза лтыны дербестігіне нсан келетінін, езілген халын жасарта алмайтынын тсінген лт зиялылары аза халын рухани сатау мен жаыртуды бір жолы ретінде аза жеріне орыс шаруаларыны оныс аударуларын тотатуды сынып, кші-оншыларды келтіруге ртрлі дегейде арсылы жасап отырды. 1916 ж. лт азатты ктеріліс, кеес кіметіні орнауы мен азамат соысы жылдарында ытайа кеткен босындарды айтару шаралары 1925 ж. аяталды. 1924-1925 жж. аза ОАК мен ХКК азастана сырттан кшіп келушілер мен з ішіндегі кшіп-онуды тотату туралы шешімдер абылдайды [20]. Біра, лкелік партия басшылыына Голощекин келгеннен кейінгі шешім-шаралар кші-он дерісіні жаа кезеін бастап береді.
«1917-1926 жж. кші-он дерістері: негізгі факторлары, трлері жне халы рамына тигізген сері» деп аталатын блімде 1917 ж. мен 1926 ж. Бкілодаты халы санаы арасын амтыан бірінші кезедегі кші-он дерістеріні негізгі факторлары, трлері мен халыты рамына тигізген серлері, демографиялы салдарлары талданады.
Бл кезеде саяси оиаларды ыпалымен жне нтижелерімен ттасан экономикалы, леуметтік, мдени, діни, этносты жне трмысты факторлар кешені кші-он озалысыны белсендірілуіне ерекше сер етті.
1916 ж. лт азатты озалыса атысандарды удалаудан ашандардан басталан азатар кші-оны кеес кіметіні жеісінен кейін де байалды. Кеес кіметі орнааннан кейін 1917-1918 жж., 1921-1922 жж. ашаршылытар нтижесінде сырты кші-ондаы трылыты халыты кші-оны азастаннан сырта арай баытталса, европалы лт кілдеріні кші-оны, керісінше, азастана аылуын жаластырды. Бл кезеде брыны патша кіметіні отарлауынан бастау алан кші-он жаа кеестік трге ауысты, біра патша кіметі кезіндегідей кші-оншыларды лек-легімен келуі ндірістендіру басталана дейін тотатылды. азастана з бетінше кші-она тыйым салынды. Соан арамастан, орыс, украин жне т.б. лт кілдеріні аза жеріне кші-оны тотаан жо. Біра, азастана арай баытталан кші-он арыныны саябырсуына орай, бл кезеде азатар халы рамындаы артышылы лесін сатады. 1926 ж. саната – 58,5% болды. Сондытан, бл кезеді, салыстырмалы трде, азастана сырттан баытталан кші-онны саябырсу кезеі деп атаймыз.
1916 ж. лт-азатты ктеріліс кезіндегі халыты сырта кші-оны
1917-1918 жж. Тркістан Республикасын жайлаан ашты пен 1921-1922 жж. азастан аумаын тгел амтыын ашаршылытан туындаан стихиялы кші-онмен ласты. Бл кезеде де азастаннан сырта ашандар – ысым крген жергілікті лт кілдері де, сырттан келгендер – патшалы билік кезеінен отарлы оныстандыру ымы бойына сіген европалы кші-оншылар.
1917-1918 жж. Тркістан жеріндегі ашаршылы пен оны халыа келген демографиялы апатты салдары, халыты табии жне механикалы озалысыны барысы, баыттары, нтижелері осы блімде талдауа тсті.
Сонымен бірге, жмыста кші-оншыларды сырттан аылуын тотатуа атысты мселеде мдделес болан М. Тынышбаев, Т. Рыслов, С. ожанов, О. Жандосов, Ж. Мыбаев, С. Садуаасов жне т.б. лтты саяси элита кілдеріні кші-она байланысты кзарасы мен іс-шаралары ашылады.
Осы жерде Столыпинды оныс аударулардан кейін 1925 ж. дейін ірі кші-он аындары болан жо жне 1920 жж. кші-он дерістері азастанны халы саныны згерістеріне ерекше сер етпеді деген кейбір тарихшыларды пікірімен келіспейтіндігімізді айта кетейік [21]. Себебі, 1926 ж. сана 1,6 млн. кші-оншыларды тіркесе, оны 800 мыы 1916-1926 жж. кшіп келген. Яни, жылына орта есеппен 80 мынан адам келіп отыран. Ал, 1897-1916 жж.
1301,4 мы адам немесе жылына орта есеппен 68,5 мы адамнан келген еді. Яни, 1925 ж. дейін де кші-он озалысына тскен кші-оншылар аз болмады. Соны ішінде, азатарды да сырта жне ішке кші-оны бар.
1917 ж. кейінгі есептерде жаппай кшіп-онбаанымен, крші республикалара кшкен азатар саны крсетіледі. Сонымен бірге, 1920-1921 жж. ашаршылы кезіндегі лім-жітім мен сырта кші-он елдегі шаруашылыты 14%-ын (119970) жойды: 1920 ж. 857480 болса, 1921 ж. 737510 шаруашылы алды.
Бл кезеге тн сипат – тууды тмендігі, лім-жітімні кбеюі жне халы сіміні азаюы. Біра, алдыы кеземен салыстыранда, табии сім біршама ктерілді. 1924 ж. орыстар мен азатарды табии сімі, тиісінше, 25‰ мен 16,1‰, 1927 ж. 32,9‰ жне 27,1‰ болды.
1926 ж. сана материалдарын халы рамын жасты-жынысты белгілеріне сйкес талдау республиканы ртрлі кезеде тітіренткен тарихи оиаларды серін крсетеді. асырды саяси, экономикалы катаклизмдері жылдары туыландар мен сол кезеді басынан ткізгендер, здерінен кейін туыландара араанда, сана материалдарында аз млшерде болды: 0-4 жастаы
1923-1926 жылылар 1921-1922 жж. аштытан кейінгі компенсаторлы кезеде туыландар баса жас топтарындаылардан анарлым кп. Ал, 1921-22 жж. балалар мен крі жастаылар кп лген. Бдан кейінгі санатарда да
1921-1922 жж. туыландар мен ерлер лесі тмен болды. Ашаршылы пен жт жылдарыны нтижесі санатарда лдырау кезедері болып крінеді.
1921-1922 жж. ашаршылытан кейін, жаппай сипат алмаанымен, азастанны кптеген айматарында халыты ашыуы тотамады. 1920-жж. н бойындаы саяси-экономикалы реформалардан есесін ктере алмаан аза елі 1920-жж. соында осы дерісті шарытау шегі болатын ашаршылыа шырады.
1917-1926 жж. кші-он дерісін зерттегенде анытаанымыз, осы кезедегі кші-он былыстарыны патшалы дуірден мралыа алан оныстандыруды баыттарымен, нтижесі мен саяси мнімен састыы. Тапты езгіні жоюа баытталан жаа оам орнату жолындаы крес барысында азастана баытталан кші-он аза лты мен ел халыны алыптасуы мен дамуында, халы рамындаы санды жне сапалы крсеткіштер мен лестік арасалмата дуірлік згерістер туызды. Ал,
1917-1926 жж. саябырсыан кші-он дерісі лкелік партия басшылыына Голощекинні келуімен жаа арын алып, кші-он дерісіндегі жаа кезені басталуына келді. Сонымен, 1917-1926 жж. брыны патша кіметіні отарлауымен ттасан кші-он саясаты жаа кеестік трге ауысты
«1926-1939 жж. кші-он: жалпы сипаттамасы, халыты леуметтік-лтты рамына тигізген сері мен демографиялы салдарлары» атты блімде азан ткерісінен кейінгі азастана кші-онны айта рлеген 1926-1939 жж. аралыын амтитын екінші кезені дерістері талданады.
оныстандыру шараларыны белсендірілу кезеін бастаан орталыты арнайы аулылары мен республикадаы іс-шаралары [22], 1929 ж. республика кіметі жанынан рылан оныс аудару басармасы мен кшіру-оныстандыру мекемелеріні рылымы, жмыс істеу принциптері мен ызметі сараланады [23].
1929 ж. 13 апанында азлкелік БК(б)П бюросы жанынан рылан оныстандыру басармасы лкедегі оныстандыру шараларын жргізу жоспарын жасайды. Кеес кіметіні кші-он саясатында бірден екі – ерікті жне мжбрлі баыттары пайда болды. ХХ . 1920-30 жж. азастан Кеес Одаын аграрлы елден индустриалды елге айналдыру жоспарындаы негізгі ндірісті-шикізатты лке болды. Ауыл шаруашылыына згерістер енгізіп, лкені пайдалы азбалары мен энергетикалы ресурстарын шаруашылы айналыма тарту сырттан жмыс кшіні здіксіз келуіне жол ашты. Ебек ресурстары азаты дстрлі шаруашылыын жымдастыру, отырышыландыру арылы жою жне белсенді кші-он саясатын жргізу мен Лагерлерді бас басармасы (ГУЛАГ) жйесіне баындырылан ебек оныстарын, трмелер, ебекпен тзеу лагерлері мен колонияларын йымдастыру секілді екі жолмен жинаталды.
ндірістік кші-он. 1927 ж. азастанны ауыр индустриясындаы жмысшылар саны 10,2 мы адам болса, 1939 ж. арай 192,4 мы адама жетті. ндірістендіру нтижесінде ерекше Орталы жне Шыыс азастанны шаруашылыын жааландыру шаралары жргізілді. Мысалы, 1913 ж. салыстыранда 1939 ж. ндіріс німі азастан бойынша 16,9 есе, Солтстік азастанда 6,8 есе, араанды облысында 27,7 есе скен. Бл жерде Солтстік азастанны ндірістендірілу дегейі тмен крінгенімен, азастанны баса айматарымен салыстыранда жоары болды. 1932-1940 жж. республиканы индустриялы саласына жмысшыларды йымдасан абылдау негізінде 559 мы адам келді [24]. Трксіб, араанды, Балаш жне баса крделі рылыса арай аылан жмысшыларды стихиялы кші-онын есепке алып, реттеу ммкін болмады. 1928-1939 жж. механикалы сім 1,8 млн. адамнан асты, оны 1150 мыы (69%-ы) ірі индустриялы орталытара орналасты [25]. азастана сырттан халыты йымдастырылан жне стихиялы трдегі кші-оны азатарды темір жолдар мен ірі ксіпорындарды рылыстарына тартылуына кедергі келтірді. Міне, осындай жадайлар ндірісте, алалар мен жмысшы поселкелеріндегі лтты мамандарды саныны суі ммкіндігіне теріс ыпал жасады.
1920-жж. соы мен 1930-жж. басында кулактарды тап ретінде жою ісін жзеге асыру масатында, Ресей мен Украинадан репрессияланан шаруалар келініп, аграрлы оныстандыру саясаты да атар жрді. 1928-1930 жж. азастанда рылан кешарлар жмысына КСРО-ны ралуан ткпірінен 65 мы отбасы кшіп келді.
Бл кезедегі азатарды сырта аылтан ірі кші-он жымдастыру кезіндегі 1929-1933 жж. ашаршылыты зардабынан туындады. 1929-1931 жж. азастанда 80 мы адам атынасан 372 ктеріліс азатарды республикадан тыс жерлерге кшуімен жаласты. Ашаршылы жылдары республикадан
1130 мы адам кетті, оларды 676 мыы айтпай алды, 454 мыы кейінірек азастана айта оралды. 1930-1933 жж. азастанда ауыл халы 2351,6 мы адама кеміді [27]. Ресми мліметтер бойынша, 1930 ж. 121,2 мы, ал 1931 ж. 1074 мы аза немесе азатарды штен бірі кшіп кеткен. Ірі ктерілістерге атысаны шін 1929-1931 жж ОГПУ органдары арылы 5551 адам жазаа тартылды, оны 883-і атылды [28, с. 14]. Кштеп жымдастыруды алдында 4836 мы адам болан азастандаы азатарды ашаршылыта 1933 ж.
1149 мынан астамы босына айналан болып шыады.
Жмыста босыншылыа шырап, шетке кеткен азатарды айтарып, орналастыру жніндегі азастан басшылыыны 1932-1933 жж. жне
1935-1936 жж. шешім-шаралары жан-жаты талданады [29].
Ебек кші-оны. 1918-1920 жж. «скери коммунизм» саясаты кезінде де, 1920-21 жж. да азастаннан Ресейлік орталытаы шаруашылы ажетіне адам ресурстары алынды.
азастана келген кші-оншыларды негізгі дені з еркімен келген жо. Мжбрлі кші-она 1929 ж. бастап келе бастаан саяси жазаланандар, брыны кулактар, арнайы оныстанушыларды кші-онын жатызамыз. ндірістендіру арыны, ке клемдегі рылыс, инфрарылымны жотыы арзан, е дрысы, тегін, тртіпті жне кез келген уаытта айдап алып кете беретін жмыс кшін ажетсінді. Міне, осы кезде ірі рылыстара ке клемде «халы жаулары» тартылды. ОГПУ-ІІХК-ны ГУЛАГ-таы арнайы оныстанушылар бліміні мліметі бойынша республикаа 46091 отбасы немесе 180 мынан аса адам жер аударылан [28, с. 12]. 1936 ж. саяси «сенімсіз» поляктар, 1937 ж. 21 тамыздаы ылмысты бйрыты шешімі бойынша (№ 1428-326 Е) корейлер, 1938 ж. араша-желтосан айларында зірбайжаннан 1621 иранды отбасы кші-оны жекелеген халытарды уын-сргін депортациясын бастады. Лагерлер контингенті шамадан тыс толып кетті. Мысалы, арлагта ттындар саны 1935-1936 жж. 12 мыа (25127 адамнан 37958 адама) сті [30].
Осы кезедегі ашаршылыты зардабыны таы бір ыры - республикаа келген кші-оншылар легі халы санын 1,3%-а ана сірді. Салыстырса, Украинада 6,6%-а, РКФСР-да 16,0%-а, ырызстанда 45,6%-а, Тжікстанда 43,8%-а, Арменияда 45,5%-а, ал, КСРО-да 16,0%-а скен [31, с. 21-22].
Сонымен, 1926-1939 жж. кші-он дерістері аза халын демографиялы апата келген саяси оиалармен зара байланыста рбіді. Демографиялы катаклизмдер басым блігі аза лты болып табылатын азиялы лт кілдерін азастаннан сырта кшірсе, ірі нерксіптік жне аграрлы кші-ондар, репрессиялы сипаттаы кулакты жер аударулар европалы лт кілдеріні азастана арай баытталан кші-онын кшейтті. Бл кезені соына арай республикадаы азатар лесі тмендеп, 38,0%-а тсті.