Жылдардаы азастан («Хрущев жылымыы», Ты игеру: жетістігі мен салдары).
50-жылдар мен 60-жылдарды ортасы еес еліні міріндегі маызды кезе болды.
КСРО ОК-ні Бас секретары, КСРО министрлер Кеесіні траасы И.В.Сталин 1953 жылы 5 наурызда айтыс болды. Сталинні лімімен ттас бір дуір аяталды. Сталин айтыс болысымен-а елде болуы ммкін згерістерді мні туралы ш баыт айын крінді: бірінші баыт кімет басына Берияны келуімен байланысты болса, екінші баыт Молотов немесе Булганин, шінші баыт Хрущевті кімет басына келумен байланысты еді. Жадай Хрущевті пайдасына шешілді.
1953 жылы ыркйекте Н.С.Хрущев КОКП Орталы комитетіні бірінші хатшылыына (1953-1964 жж.) сайланды. «Жылымы жылдары» аталан 50-жылдарды екінші жартысынан бастап елде игі істер атарылды. 1953 жылы шілдеде КОКП ОК-ні пленумында брыны КСРО-ны Ішкі істер халы комиссариатыны халы комиссары, КСРО Министрлер Кеесі траасыны бірінші орынбасары, уын-сргінді йымдастырушы, саяси авантюрист Л.Берия (1899-1953 жж.) ісі аралып, барлы лауазымды ызметтерінен босатылып, атылды. Осылай Кеестер Одаында ширек асыра созылан тоталитарлы дуір аяталды.
Бюрократ ксемдер биліктен кеткенімен, олардан мраа алан міршіл-кімшіл жйе жойылмады.
1956 жылы апанда болан КОКП XX съезінде КОКП ОК-ні бірінші хатшысы Н.С.Хрущев «Жеке адама табыну жне оны зардаптары туралы» баяндама жасады. Баяндамада жеке адамны басына табынуды жай – жапсарды туралы айтылды. Баяндамашы И.В.Сталин, Л.Берия, Н.Ежовты атты сынай отырып, саяси уын – сргінді жргізудегі з жауапкершілігі туралы ештее айтпады. Молотов, Каганович, Ворошиловты орады. Съезде «Жеке адама табыну жне осыны салдары туралы» аулы абылдап, ол 1956 жылы маусымда жарияланды, ал Съездін баса жаттары, талыланан мселелері кп уаыта (33 жыл) дейін пия трде саталды.
1953- 1955 жылдарда Н.С.Хрущевті бастамасымен ГУЛАГ жойылды. Бл кенес оамын сталинизмнен утарудаы адамгершілік акт, маызды адам еді. Лагерьлерге жазысыз отырызылан мыдаан адамдарды босатып, белгілі партия айраткерлері Я.Рудзудаты, А.Рыковты, В.Губарьды актааннан кейін мемлекеттік аппарат реформаны жаластыруды таыда аясыз алдырды. лі де болса, з ызметтеріні ділетті баасын алмады. Крістерды, немістерді, ырым татарларыны, месхіт тріктеріні ытары алпына келтірілмеді. Мемлекеттік дрежедегі кптеген маселелер тек ана бірінші адамны колында болды. Одатас республикаларды ыын кеейтуге баытталан реформа толы жзеге асырылмады. Республикаларды зырында ештее болмады.
Саяси кзарасы шін удалау орын алып, халы жауы немесе лтшіл айыптарыны орнына згеше ойлайтындар айыбы таылды. Мысалы, Шыыс азастан облысы бір мектебіні малімі М.Елікбаев Н.С.Хрущевке ашы хат жазады. Хатта азастанны туелсіздігі жо екенін, аза мектептері, аза тіліндегі оу кралдары мен баспасзді тым аз екені туралы айтылан. Осыда кейін М.Елікбаев МК тарапынан ына шырап, азап тартады. 1957 жылы М.Елікбаев партия атырынан шыарылып, жындыханаа тыылды. Н.С.Хрущев басаран кезде де бюрократиялы жйе згермеді. 1959 жылы болан КОКП–ны XXI съезінде Н.Хрущев социализмны толы жегені, енді коммунизмге ая басаны туралы з баяндамасында айтты. Елде осындай ияли болжама сйенген утопиялы социализм саталды, ал 1961 жылы ткен КОКП XXII съезде коммунизм 20 жылды мерзімде орнайтындыы туралы тжырым жасалды.
Республиканы индустриялы дамуы.
Соыстан кейін алпына келтірілген нерксіп 50-жылдардан кейін жаа згерістерді ажет етті.
Бесінші бесжылды (1951-1955 жж.) ішінде 200-ге жуы жаа ксіпорын салынды экономиканы даму арыны сіп, 1954-1958 жылдары 730 нерксіп орындары мен цехтар іске осылды. 1957 жылы тыш тепловоздар араанды темір жолыны Ерейментау депосында пайда болды. Осы жылдары салынан нерксіптер: Атбе хром заводы, Шымкент гидролиззаводы, Семей цемент заводы, Жезказан кен байыту фабрикасы, Соколов – Сарыбай комбинатыны алашы кезектері, скемен таукен жабдытарын шыаратын машина жасау заводыны 1-кезегі т.б.
1958 жылы жалпы нім ндіруден азастан КСРО-да 3-орына шыты. 1956-1958 жылдар аралыында елімізде клік жне коммуникация жйелерін дамытуа 146,4 млн. сом жмсалды. Республикада темір жол рылысына ерекше кіл блінді.
1960 жылы аза КСР теміржолына зындаы 11,42 км. болды. 1958 жылы аза КСР-де аза теміржол басармасы рылып, республикадаы барлы теміржол осы басармаа баындырылды. 1951-1955 жылдар аралыында Одата салынан теміржолды 30%-ы азастан аумаында салынды. 1960 жыла арай Одата ндірілген темір кеніні 5,4%-ы азастана тиесілі болды. азастан «магниткасы» аталан араанды металлургия заводы азастан мен Орта Азияны, Сібір мен Оралды темір німдерімен амтамасыз етті. Республикада электр энергиясы ндірісі де біршама жасы дамыды. 1960 жылы азастанда 10,5 млн. кВт/саат энергия ндірілді. Дегенмен индустрияны дамуы болмаса, сапа жаы згеріссіз алды.
КСРО Жоары Кеесіні 1957 жылы мамыр айындаы сессиясы Н.С.Хрущевті баяндамасы бойынша «нерксіп пен рылысты басару ісін йымдастыруды одан рі жетілдіру туралы за абылдады, осыан орай экономиканы басаруда реформа жргізілді. Брыны салалы министрліктер мен ведомстволарды кпшілігі таратылды». нерксіп пен рылысты басару ісіні негізіне территориялы принцип алынды. Экономикалы кімшілік аудандарда халы шаруашылыы кеестері (совнархоздар) рылды, нерксіп пен рылыса тікелей осылар (совнархоздар) басшылы етті. Сйтіп, реформа негізінде 1) экономикалы кімшілік аудандар йымдастырылды, 2) брыны салалы министрліктері мен ведомстволарды орнына халы шаруашылыы кеестері йымдастырылды. Сонымен баскаруды екі трін круге болады.
1. Орталытандырылан басару Территиориялы басару
2. Салалы халы шаруашылы министрлік Кеестері
1957 жылы реформаны кемшіліктері :
1957 жылдан бастап ауматы принциптер негізінде экономикаа басшылы ету ісін айта ру ойдаыдай нтижелер бермеді. Керісінше, 1) экономиканы жекелеген салаларына ттастай басшылы жасауа ммкіндік болмады, 2) жекелеген салаларды техникалы жаынан айта жабдытау ісіне нсан келтірді, 3) ндіруші мен ттынушы арасында брыннан орын алан атынастар згеріссіз алды, 4) брын ксіпорындар министрліктер тарарапынан баылауда болса, енді оларды халы шаруашылы кеестері жргізетін болды, 5) экономикалы тетіктер дрыс жмыс істемеді. азастан коммунистік партиясыны съездері мен пленумдарында ксіпорын жетекшілері жзеге асырылып жатан экономикалы реформаларды тиімсіздігін ашы айтып жрді.
Стсіздіктер кйгеліктік туызды, экономиканы басаруда ылыма негізделмеген ойластырмай жасалан субъективтік шешімдерге жол берілді. Мндай шешімдер кп жадайда Н.С.Хрущевті жеке басымен байланысты болды. 1962 жылы азастанда халы шаруашылыын ірілендіру масатында реформа жасалды: партия орындары ндірістік белгі бойынша айта рылды. Олар нерксіптік жне ауылшаруашылы партия йымдары болып блінді.
Сйтіп, жасалан реформалар басару аппаратындаы абдыраушылыты, бесжылды жоспарды орындалуындаы іркілістерді туызды. 1956-1960 жылдара арналан (6-шы) бесжылды жоспар 1959-1965 жылдара арналан жетіжылды жоспармен ауыстырылды. Жан басына шаанда нім ндіруден дамыан капиталистік елдерді е ыса мерзімде уып жетіп, басып озу міндеті ойылды.
Ауыл шаруашылыы
1953 жылы ыркйекте болып ткен КОКП-ны ОК Пленумы ауылшаруашылыында орын алан жадайа талдау жасап, оны даму болашаын анытады. Мемлекет тарапынан ауыл шаруашылы саласына кп кіл бліне бастады. Колхоздара біраз дербестік берілді, ауыл-село ебеккерлеріні нім ндіруге деген материалды ынталылыы арттырылды, ауыл шаруашылы німін дайындау жне сатып алу баасы ктерілді, аграрлы секторды техникамен жабдытау біршама жасарды, онда электр уаты кеірек олданатын болды, колхоздар мемлекетке тлеуге тиісті арыздарынан босатылды. Біра елде алыптасан басару жйесі ауыл шаруашылыыны дамуын экстенсивті жолмен жргізе берді.
Азы-тлік тапшылыын шешу, асты ндіруді арттыру масатында ты жне тыайан жерлерді идеясы пайда болды.
1954 жылы антарда болып ткен азастан Компартиясыны VII съезінде азастан Компартиясы ОК-ні бірінші хатшысы Ж.Шаяхметов (1948-1954 жж.) ызметінен босатылды. Бірінші хатшылыа– П.Пономаренко (1954-1956 жж.), екінші хатшылыа – Л.И. Брежнев (1955-1956 жж.) сайланды.
1954 жылы антар-наурыз – КОКП ОК-ні Пленумы «Елімізде асты ндіруді одан рі арттыру, ты жне тыайан жерлерді игеру туралы» аулы абылдады. Ты жерлер игерілетін айматар: азастан, Сібір, Урал, Солтстік Кавказ, Есіл бйы. 1954-1955 жылдары 1 млрд. 200 млн. пт асты алу белгіленді. азастандаы ты жерлерді игеретін аудандар: Ккшетау, Акмола, Солтстік азастан, останай, Трай, Павлодар облыстары.
Ты игеруге баса республикалардан адамдар кшіріліп келініп, олара кптеген жеілдектер жасалды: дние-млкімен тегін кшірілді, р отбасына 500-1000 сом млшерінде бір реттік кмек крсетілді, 10 жылды мерзімге й салу шін 10 мы сом несие берілді, оны 35%-н мемлекет тледі. Бдан баса да материалды, азы-тлік т.б. кмектер берілді. Ты игеруге келгендер ауылшаруашылы салыынан босатылды.
1954-1959 жылдары ты жне тыайан жерлерді игеруге 20 млрд. сом жмсалды. 1954-1962 жылдары республикаа 2 млн.-а жуы ты ктерушілер келді, оны ішінде механизаторлар мен партия, кеес, ауыл шаруашылыы мамындарыны саны 600 мынан асты.
1954 жылы Кеес Одаында 13,4 млн. гектар жаа жер, оны ішінде азастанда 6,5 млн. гектар жер игерілді. 1956 жыла арай КСРО-да егістік клемін 28-30 млн. гектара жеткізу кзделді. Ты жерлерді игеру ісі ерекше арыкмен, асыыс трде жргізілді. 1955 ж. 9,4 млн. гектар жер жыртылды. Ал жоспар бойынша 7,5 млн. гектар болатын.
Ты игеруді пайдасы. Ты игеру азастанда ерекше арынмен жргізілді;
1) Ты игеру жылдары азастанда 25 млн.га жер игерілді. (Ода бойынша 41 млн.га).
2) азастанда егістік жерлерді клемі артты.
3) Асты ндіру клемі жаынан азастан одата 2-орына шыты. Соны арасында азастан Орта Азия мен Сібірді, Оралды астыпен амтамасыз етті.
4) Ты игеру жылдарында азастан кп лтты республикаа айналды.
5) Экономиканы баса салаларыны дамуына сер етті.
6) азастан жерінде кптеген трын йлер, рылыстар, мдени объектілер салынды. Он мыдаан шаырым жолдар тселді.
7) Жздеген совхоздар рылды, (1954 ж. 120-дан астам) елді мекендер кбейді.
8) Халыты азы-тлікпен амтамасыз ету біршама жасарды.
Ты игеруді салдары: Кптеген жылдар бойы ты жерлерді игеру партия крегендігі, мемлекет жеісі ретінде дріптеліп келді. Ал оны клекелі жаы туралы ештее айтылмады жне айтылуы да ммкін болмады.
Е алдымен азастана келген ты ктерушілер арасында арамтаматар мен ылмыскерлер де болды. 1954-1955 жылдарда азастана келген 650 мы ты игерушіні 150 мыы ана механизаторлар болды. Нтижесінде, кптеген тртіп бзшылдытар, ылмыстар болып трды.
1) Ты игеруге байланысты жайылымдар мен жем-шп дайындайтын алаптарды клемі тарылды.
2) Мал шаруашылыыны дамуы артта алды. Мал шаруашылыыны азаюына байланысты ет, ст німдеріні клемі де азайды.
3) 1956 жылы Отана тапсырылан млрд. пт азастан астыы уаытында жиналмай ар астында алды, біразы іріп-шіріп кетті.
4) Сырттан келген мамандарды тратамауы жаппай етек алды.
5) Сырттан келушілер кп болып, азатар ата онысында азшылыа айналды: 1954-1962 жылдыры 2 млн. адам келді. азатар республика трындарыны штен бірінен де аз болды. Мысалы, 1897 жылы - 85%-н болса, 1962 жылы - 29%-ана болды.
6) Ауылшаруашылы ндірісі мен халы саныны суінен трын й салу ырыны жне мдени-трмысты ызмет крсету артта алды.
7) Экологиялы жадай крт нашарлады. Аса кп территория жыртылып, нтижесінде кп жерлер тіршілікке жарамсыз болып алды. Топыра эрозияа шырап, жерді нарлылыы азайды.
8) аза халыны лтты ерекшеліктері аяа тапталды. Ты игерушілер арасында аза халыны лтты намысын орлайтын теріс пікірлер тарады.
9) Ты игеру жылдары аза халыны салт-дстрлері, мдениеті, лтты руханияттары ескерілмеді.
10) аза мектептері, балабашалар, аза тіліндегі газет-журналдар азайды. аза тіліні олдану аясы тарылды. Осыны барлыы аза халыны бір блігіні з ана тілін мытуына кеп соып, халыты ерекшеліктері, лтты намысы біртіндеп жоала берді.