Орыстандыру саясаты жне КСРО халытарыны ассимиляциялануы.

Орыстандыру — патшалы Ресей империясы мен Кеес Одаындаы халытарды ана тілінен, дінінен, салт-дстрінен, лтты болмысынан айырып, орыс лтына сііру, ассимиляциялау баытында жргізілген саясат. Ресей империясында орыстандыру шоындыру ісімен тыыз байланыста жргізілді. Отарланан айматарды халытарын православиеге кшіруде патша кіметі бастапы кезде кш те олданды. 16 асырда жауланан азан, Сібір жне Астрахан хандытарыны халын орыстандыру барысында билік орындары жергілікті мешіттер мен ислами білім беру орындарын зіне аратуа тырысты. Кш олдану нтижесінде Сібір мен Орал ірі халытарыны кпшілігі христиандыты абылдауга мжбр болды, шоынган татарлар, марийлер, мордвалар ауымдары алыптасты. Орыстандыруды кштеп жргізу халы наразылыын ршіте тсетіндіктен патша кіметі 19 асырдан жаа діс олдана бастады. Осы ретте 1865 жылы«Православие миссионерлік оамы» рылып, оны басты масаты ретінде Ресей империясында зге лттарды шоындыру жне оларды арасында христианды мір салтын ныайта тсу екендігі белгіленді. Бл оам рыланнан кейінгі 15 жыл ішінде бкіл империя клемінде 86 мы, ал 1881-94 жылдары аралыында 129 мы адам православиеге тті. аза халын орыстандыру шін 1895 жылы«ырыз православиелік миссионерлік оамы» рылып, 20 асырды басында Семей облысында - 5, Амола облысында - 3 жергілікті блімшесі ашылды. Орыстандыру жер мселесімен де тыыз байланыстырылды. Мселен генерал- губернатор Е.Колпаковский ішкі Ресейден келген орыс шаруаларын азатармен аралас оныстандыруа ерекше мн берді. Христиан дінін абылдап, орыстанан азатара орыс мжытарына берілетін жеілдіктерді жасауа тырысты. Билік орындарыньщ шенеуніктері отар айматарды халытарын орыстандыруды нтижелі жргізу шін миссионер алымдардан «братаналарды» дінін, тілін, дебиетін, дет-рпын, тарихын, этнографиясын, психологиялы ерекшеліктерін жан-жаты тере танып мегеруді басты шарт ретінде талап етті. Мселен 1881 жылы Ташкентте ашылан Шыыстану оамы алдында Шыыс халытарын орыстандыру міндеті транын Тркістан скери округі басшысы генерал Мациевский баса ескерткен. «Братана» халытарды орыстандыру жолындаы патша кіметіні айла-рекеттеріні бірі - мсылман халытарыны асырлар бойы олданып келе жатан араб ліпбиі негізіндегі жазуын олданыстан шыару болды. Араб ліпбиін мсылман халытарыны олдануынан алайда ыыстырып, оньщ орнына кириллицаны енгізуді жзеге асыруда Н.И.Ильминский белсенділік танытты. Оны ойынша мсылман халытарыны жазуын кириллицаа кшіру арылы «бір опен екі оян лтіруге болады». Біріншіден, оларды ислам дінінен айыруа, екіншіден, православиеге кшіруге жол ашылады. Ильминский «братана» халыты ылым-білімге мтылан Ы.Алтынсарин секілді талантты жастарын орыстандыру жолында пайдаланып алуа тырысты. Миссионер алымдарды араласуымен патша кіметі оу-аарту ісін орыстандыру арнасына бра бастады. Халы агарту минстрлігіні 1870 жылы 26 наурыздагы ережесіне сйкес мсылманды мектептер мен медреселерде орыс тілін оыту міндеттелді. Сонымен атар осы ереже бойынша орыс - тземдік аралас мектептер ашылатын болды. Мндай мектептерге орыстандыруды жргізу міндеті бркемелене жктелді. Патша кіметі сауаттылыты лшемі орыс тілінде оу жне жазу деген кзарасты орыстандыру саясатыны тірегіне айналдырды. Кеестік дуірде де орыстандыру саясаты з жаласын тапты. Бан Кеестер Одаындаы тркі-мсылман халытары олданан араб ліпбиіні кириллицаа кшірілуі айын длел. лтты мектептер тек ауылды жерлерде саталып, жоары оу орындарындаы оу процесі орыс тілінде жргізілуі патша кіметі станан лт саясатыны зады жаласы іспеттес болды. кімшіл-міршіл кеестік жйе жадайында И.Сталинні лттарды лтты тегі мен рухани азыналарынан айырып, оларды «бірттас кеес халына» айналдыру саясаты мірге келді. Соны кесірінен Кеес Одаында 98 тіл біржола жойылды, аза тілі де жойылуды аз-а алдында алды. Ты игеру жылдары республикада аза мектептеріні саны крт кеміді. сіресе Солтстік облыстарында азатар балаларын ана тілінде оыта алмай, амалсыздан орыс мектептеріне берді. Халы арасында аза тілінде оыан бала болашата кн кре алмайды деген теріс ым калыптаса бастады. 1989 жылы республикадаы мектептерді 33%-ы ана аза мектептері болып алды. азастан туелсіздігін жариялааннан кейін орыстандыру саясатыны зардаптары біртіндеп жойыла бастады.

 

Азастан Республикасыны Конституциясы (30 тамыз 1995 ж.) мемлекетті сипаты, азаматты ытар, бостандытар мен міндеткерліктер туралы.

«Конституция» термині «constitutio» – «орнатамын, таайындаймын» деген латын сзінен туындаан. Олбізді дуірімізге дейінгі бірінші асырда Ежелгі Рим занамасында, детте, мемлекет рылымын бекітетін императорды ралуан актілерін белгілей отырып, кездеседі.

Мемлекеттер мен ынтыматас лттарды лемдік ауымдастыындаы егеменді мемлекеттік дамуды жаа дуіріназастанны алдындабкілхалыты талылаудан кейін ел парламенті абылдаан азастанРеспубликасыны 1993 жылы Конституциясыжнехалыаралыріішкі саяси мір шындыына сйкес азастанРеспубликасыны 1995 жылы Жаа Конституциясыашып берді.

Н..Назарбаев 1993 жылыР Конституциясыны белгілі бір о рлін атап крсетті–яки, олазастанныегемен мемлекетжнелемдік ауымдастыты толы мнді мшесі ретінде алыптасуыны аяталуын ресімдеді, орытынды жат, конституциялы за шыаруды 1990-1992 жылдардаыбірінші толынына зінше бір белгі болдыжне «…азастанды конституциялы рылыс жолындаы елеулі кезе болды»

Сонымен бірге, тпелі кезеде, туелсіздік алу, мемлекеттікытыжйені ауысужнеелді демократиялы даму жолында бекіту жадайындажасалан 1993 жылы Р Конституциясы азіргі заманы дамуды ажеттіліктерін анааттандыра алмады.Бл жаа Конституцияны абылдауды негіздеді, оны басымдытарын ел Президенті Н..Назарбаев 1995 жылы наурыздаазастан халы Ассамблеясыны отырысында мазмндады. 1995 жылы 30 тамызда ткізілген жалпыхалыты референдум нтижесінде, брынымемлекеттік рылымны кемшіліктерін жойдыран азастан Республикасыныжаа Конституциясы абылданан еді.

 

Конституциянымемлекеттібасты, негізгі заы деп діл атайды. Егерелімізде олданыста жрген кптеген ыты актілерді белгілі бірйымдастырыланжнезара байланысанттас, лдебіржйе ретінде абылдаса, онда конституция – бкіл ыты негізі, зегіжнебір мезгілде оны дамуыны айнар кзі. Конституция негізіндеткенде олданыста болан дстрлі, сондай-ажаа, экономикадаы, леуметтік дамудаы, саясаттаыжнемдениеттегі згерістерді есепке ала отырып жасалан ыты ралауан салаларыны алыптасуы жреді.

 

1995 ж. РКонституциясыонырылтайшысипатын білдіретін кіріспе сзбасынан, жне 9 блім бойынша топтастырылан 98 баптан трады:

1-блім. «Жалпы ережелер»мемлекеттік рылыс негіздерін белгілейтін аидаттара арналан.

2-блім. «Адамжнеазамат»жеке тланы ытымртебесіні негіздеріне арналан, бл блімдеадамменазаматты ытары мен бостандытары, сондай-а азаматты институтыны негіздеріреттемеленеді.

3-блім. «Президент» блімінде президенттік басару нысаны бекітіледі, бапа сйкес, президент билікті бірде бір тармаына жатпайды, мемлекет басшысы, халыпен Конституция бірлігіні нышаны жне кепілі болып табыладыжнемемлекеттік билікті барлы тарматарыны келісіммен жмыс істеуін амтамасыз етеді.

4-блім. «Парламент» за шыару функцияларын жзеге асыратын Парламенттіжоарыкілетті орган ретіндегі ытымртебесін белгілейді, Парламент ызметінійымдастыру-ыты трлерінжне оны депутаттарыны мртебесін бекітеді.

5-блім. «кімет» Республикадаы атарушы билікті жзеге асыратын кімет ызметіні негіздеріне арналан, кіметпен Премьер-министрді зыретін бекітеді.

6-блім. «КонституциялыКеес» КонституциялыКеесті ыты аидасыны негіздеріне арналан, оны негізгі функцияларыны бірі Конституция нормаларына ресми тсіндірме беру болып табылады.

7-блім. «Соттаржнеділсот»сот жйесіне арналан, КонституциялыКееске нормативтік-ыты актіні конституциялы емес деп тану шін жгіну ммкіндігін бекітеді. Бл блімде Конституция анытауменалдын алатергеуді сотпен прокуратурадан бледі.

8-блім. «Жергіліктімемлекеттік басару жнезін-зі басару» 85-бапа сйкесжергіліктімемлекеттік басарудыжергіліктікілеттіжнеатарушы органдар жзеге асырады. 89-бапа сйкесазастан Республикасындажергіліктізін-зі басару мойындалады, оны міндеті –жергілікті маызы бар мселелерді шешу кезінде трын халыты дербестігін амтамасыз ету.

9-блім. «орытынды жне ауыспалы аидалар» (90-98 баптар), жекелеген конституциялы длелдемелерді іске асыру рсімін жзеге асырады.

Конституциядаы крсетілген Р азаматтарыны міндеттері мен ытары

Республика азаматыны негізгі ытарымен атар міндеттері де 1995 жылды 30 тамызындаы бкілхалыты талылаудан тіп абылданан Конституцияда аны тжырымдалан.

Адам тумасынан зіне ажетті ытар мен бостандытара ие. Ал ол з мемлекетіні азаматтыын аланнан кейін азаматты ытара ие болып, тиісті міндеттерді оса атаруа тиіс. Конституцияда адамды астерлеу, рметтеу, адамгершілік сезімдеріне лкен маыз берілген. ркімні зіні жеке басыны бостандыы за жзінде оралан. За бойынша адамны жеке басыны адір-асиетіне ол сылмайды.

Конституцияны 19-бабында “ркімні зіні ай лта, ай партияа жне ай дінге жататынын зі анытауа жне оны крсету-крсетпеуге хаылы” деп жазылан. Адамдарды ар-ождан бостандыына за жзінде толы кепілдік берілген.

Республика азаматтарыны зады трде алан андай да болсын млкін жеке меншігінде стауында, оны мраа алдыруына конституциялы кепілдік жасалан.

Конституцияны 39–бабында адамдарды ытары мен бостандытарына оамды тртіпті, адамны ыы мен бостандыын, халыты денсаулыын орау масатында ана шектеу ойылуы ммкін екендігі крсетілген.

39 бапты 3 пунктінде азаматтарды ытарын, яни азаматты ыы, мір сру ыы, жеке міріне, зіні жне жанясыны пиясына ол сылмауына, мемлекет органдары мен лауазым иелеріні кінсінен шеккен зиянды айтарып алуына т.б ытарын тіпті е ттенше жадайларды зінде де шектеуге рсат бермейтіні айтылан.

Конституцияда жеке, азаматты жне саяси ытара, осы ытарды кепілдігіне айтарлытай кіл блінеді.

Жеке меншік ыы замен оралады (6 бап.). Жерді меншіктеу ыы бекітіледі (21,25 бап.), сонымен оса зіні ммкіндіктерін жне мліктерін ксіпкерлік ызметте жне замен тыйым салынбаан экономикалы ызметте еркін пайдалануына ытары бар. Бл нарыты экономиканы траты дамуы, экономикалы реформаны ала жылжуы шін сенімді конституциялы негіз жасауды амтамасыз етеді.

азастан Республикасыны Конституциясыны 13 бабында р адамны зіні бостандыы мен ыын сот арылы орай алатыны крсетілген. р адамны за мамандарынан кмек алуа, кімді Жоары сота айта аратуа, жазаны жеілдетуді срауа ыы бар.

Азаматтарды медициналы кмек алуына, мемлекеттік оу орындарында тегін орта білім алуына кепілдік беріледі. Ал орта білім алу Конституция бойынша міндетті деп табылан.

Республика азаматтарыны ыы мен міндеттерін сз еткенде, екі мселені ерекше атап туге болады. Бірі – зады трде белгіленген салытарды, алымдарды жне зге де міндетті тлемдерді тлеу ркімні борышы рі міндеті болып табылады, екіншісі – Отан орау рбір азаматты асиетті парызы жне міндеті. Азаматтарды ыы мен міндетін сз еткенде бл талаптарды адамдарды з ытарын кбірек біліп, міндеттерін орындауа келгенде мытшаты танытатыны жиі кездеседі.

Орытынды

Халы зі дауыс беріп абылдаан заын рдайым діл деп есептейді. Заа рмет болмайынша, оны астерлеу ішкі ажеттілікке айналмайынша, заны діреті шамалы болады. Конституция мртебелі болуы шін, оны принциптері, аидалары оам, мемлекет, халы кіметіні туы, азыы, мні болуа тиіс.

За жасы жмыс істеуі шін, оны блжытпай орындау азаматтарды кнделікті дадысына, йреншікті детіне айналуа тиіс. ртрлі амал-айламен зады айналып туге тырысушылы ркениетті елді мдениетіне жатпайды.

Бізде ылмыс, рлы-арлы, жеморлы кп. Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы за бекерден-бекерге шыып отыран жо. Бл ылмысты дрежесі оама, мемлекетімізге, едуір ауіп тндіріп, ала басуымыз бгет бола бастады.

Зады абылдааннан со оны млтіксіз орындау ажет. алы кпшілікті зады жаппай мойындауын, іштей тйсініп сезінуін, з міріні басты ережесіне айналдыруын амтамасыз ету оай шаруа емес.

За беделге, мансапа, лауазыма, ашаа, байлыа сатылмай, тек аиата бас иеді. Біз де келешекте осыан жетуіміз керек.

Бізді Негізгі За дние жзіндегі е жас Конституцияларды бірі. Наыз сби шаы. Оан згерістер енгізуге кейде сыныстар болады. Блай згерістер енгізе беру Конституцияны беделін ктермейді. Уаыты келгенде, пісуі жеткенде ана згерістер енгізген жн.