ХХ .б. азастандаы лтты ауматы межелеу.

Ежелгі заманнан бері азаты жері саналатын отстік пен отстік-шыыстаы ірлер (Сырдария жне Жетісу облыстары) р трлі объективтік жне субъективтік себептермен 1918 жылы желтосанда жарияланан Алаш автономиясыны, сондай-а 1920 жылы азанда рылан аза АКСР-і рамына енгізілмеді. Олар Тркістан лкесіні рамында алды, ал кейін 1918 жылды кктемінде рылан Тркістан АКСР-і рамына кірді.

Азамат соысыны аяталуы жне 1922 жылы Кеестік Социалистік Республикалар Одаыны (КСРО) рылуы елде лтты-мемлекеттік рылыс процесін одан рі дамытуа о ыпал етті. Атап айтанда, РКФСР рамындаы барлы кеестік республикалар мен облыстар рылды. лтты-ауматы мемлекеттік рылымдарды рушы халытарды, оны ішінде аза АКСР-іні басшылары мен жекелеген кілдері Орталыты алдына айсыбір халыты лтты-мемлекеттілігі аясында бкіл этникалы аумаа бірлесуі (айта бірігуі) туралы мселе оя бастады.

Бл проблема Орта Азия мен азастанда да крделі сипат алды. Атап айтанда, Сырдария жне Жетісу облыстарын азаАКСР-і рамына осу ажеттігі туралы мселе жйелі трде ктерілді. Осымен бірге кп лтты Тркістан АКСР-ін блу жне збектерді, тркімендерді, тжіктерді, араалпатарды, ырыздарды лтты-мемлекеттік рылымдарын ру туралы мселе де кн тртібіне ойылды. Осы кезде Тркістан АКСР-і Орталы Атару Комитетіні (ТрАОАК) Траасы міндетін атарушы Трар Рыслов 1920 жылы атардаы Тркістан Компартиясыны V лкелік конференциясында Тркістанны дербес лтты коммунистік йымдарын бірттас «Трік халытарыны коммунистік партиясына біріктіру» туралы мселе ктерді жне Тркістан АКСР-ін Тркістан Кеестік Республикасы деп атауды сынды, ал сол жылды 27 мамырында ол Тркістан АОАК-ні Траасы ретінде РК(б)П ОК мен РКФСР ХКК-не негізі жоарыда аталан идея-сыныстар болып табылатын «Ресей Социалист Федерациясыны рамындаы Тркістан Автономиялы Кеестік Социалистік Республикасы ережелеріні» жобасын сынды.

Ел басшылыы атынан В.И. Ленин мен оны ріптестері БОАК пен РКФСР Халы Комиссарлары Кеесіні Тркістан істері жніндегі комиссиясы мшелеріні айтуымен Т. Рысловты сынысын абылдамай тастады. 1920 жылы 13 маусымда РК(б)П ОК-і «РК(б)П-ны Тркістандаы міндеттері туралы» шешімдеріні жобасына ол з ескертпелерін жазды, онда: «Меніше, комиссияны жобасы дрыс, Т. Рысловты жобасын абылдамау керек...», - деп атап крсетті. з ескертпелерін В.И. Ленин мынадай сйлемдермен аятады: « збек, ырыз жне Тркімен блімшелерімен Тркістанны картасын (этнографиялы жне т.б.) жасау тапсырылсын. # Осы 3 бліктін осу мен ажырату шарттары егжей-тегжейлі аныталсын».

ажетті саяси жне экономикалы жадайларды алыптасуына (Азамат соысыны аяталуына, шартты трде тратылыты орныуына, лтты басшы кадрларды даярлануына, ірде халы шаруашылыыны алпына келе бастауына, ауматы этникалы ттастыын алпына келтіру негізінде, Кеес кіметіні принциптері бойынша болса да, Орта Азия халытарыны зіні лтты мемлекеттілігін ру ажеттігін сезінуіне) арай Орта Азияны лтты-мемлекеттік межелеу жніндегі крделі жмыса тікелей кірісу ммкіндігі туды. Мндай межелеу, бірінші кезекте, ірдегі рбір халыты лта йыстыру процесін кшейту мен орнытыру шін ажет болды. Осы ретте, Орта Азияда межелеуге дейін мір срген мемлекеттік рылымдарды (Тркістан АКСР-іні, Бхар жне Хорезм халы республикаларыны) революцияа дейінгі (1917 жылы азана дейінгі) Тркістан генерал-губернаторлыы, Бхар мірлігі мен Хиуа хандыы кімшілік шекарасында рыланын жне Орта Азияны негізгі халытарыны этникалы орналасу шекарасына сйкес келмегені, Тркістан АКСР-іні (1918 жылы мамыр), Хорезм (1920 жылы суір) жне Бхар (1920 жылы азан) республикалары рылуыны этникалы жадайды згертпегенін атап ткен жн. Орта Азиядаы бірде бір халы осы республикалар трындарыны ттаса орналасуын амтамасыз ете алмады.

Айталы, збектерді кпшілік блігі (66,5%) Тркістан АКСР-інде трды, алайда олар трындарды жартысынан аз блігін (41,4%) рады, збек халыны 22,2%-ы Бхар жне 11,3%-ы Хорезм республикасын мекендеді.

Тркімендерді 40%-ынан астамы Тркістан АКСР-інде, 29,8%-ы Хорезм республикасында жне 27%-ы Бхар республикасында оныстанды, біра еш жерде халыты кпшілік блігін рай алан жо; Тркістан АКСР-інде оларды тек 4,7%-ын, Бхарада — 10,6%-ын, Хорезмде 28,7%-ын ана рады. Тжіктер негізінен екі республикада трды: оларды лесі Тркістан АКСР-інде - 7,7%, Бхарада - 31% ана болды. ырыздар негізінен Тркістан АКСР-інде (98,6%) орналасты, біра республика халыны бар боланы 10,8%-ын ана рады. араалпатарды штен екісінен астамы Тркістан АКСР-ін мекендеді, дегенмен олар ондаы халыты тек 1,4%-ына ана те болды. Орта Азияда тран азатар ш республикада да шашырай орналасты, ол барлы жерде де азшылы блікті рады: Тркістан АКСР-інде - 19,3%, Бхарда - 1,5%, Хорезмде - 3,5% ана болды.