Орта Азиядаы леуметтік-экономикалы даму процесі
Орта Азиядаы леуметтік-экономикалы даму процесі лт болып йысумен бірге Орта Азия халытарыны лтты мемлекеттілігін ру рдісін де кшейтті.
1924 жылы атарда аза АКСР-іні кіметі іс жзінде Жетісу жне Сырдария облыстарыны аза аудандарын азастана осу туралы мселе ктерді. Орта Азияны межелеуге Тркістанны барлы трылыты халытары мдделілік танытты.
1924 жылы 31 атарда РК(б)П ОК-ні йымдастыру бюросы межелеу туралы мселені алдын ала арап, РК(б)П ОК-ні хатшысы Я. Рудзутаа Ташкентте осы мселе бойынша кеес ткізуді тапсырды. Кеес 1924 жылы 10 наурызда тті. Онда «Тркістанды лтты-ауматы межелеу туралы» Тркістан Компартиясы Орталы Комитетіні хатшысы А. Раымбаев баяндама жасады. з баяндамасында ол Орта Азияны лтты-ауматы межелеу ажеттігіні басты себептеріні бірі ретінде Тркістан АКСР-ін, Хорезм, Бхар халы республикаларын амтыан ірде лтаралы атынастарды шыып отыранын атады. Осы пікірін длелдеу шін ол Тркістан Республикасы азатарыны 1921 жылы съезінде здеріне автономиялы республика беру, сондай-а РК(б)П-ны 1922 жылы XI съезінде аза АКСР-іне Тркістанны аза аудандарын осу туралы сыныстарын, аза АКСР-і басшыларыны РК(б)П ОК-ні алдына бірнеше айтара ойан талаптарын, Орта Азия трікмендеріні з республикасын рысы келетінін жне т.б. фактілерді келтірді.
Орта Азияны лтты-ауматы межелеудін таы бір себебі КСРО-ны большевиктік басшыларыны ірде лтты республикалар жне лтты-мемлекеттік рылымдарыны баса да нысандарын ру арылы оларды ай-айсысында болсын тапты арама-айшылыты кшейту, сйтіп р трлі леуметтік топтарды, р трлі халытарды бірлігіне сйенген басмашылы озалысты лсіретуге тырысуы болып табылады.. з баяндамасында А. Раымбаев бл туралы ашы баяндады. Ол тп-тура былай деді: «Бізді партияны кзарасы трысынан аланда мндай йымдарды (яни біртекті лтты республикалар ру. - авт.) пайдалылыы мынада, егер збек кедейлері збек кулактарымен, тркімен кедейлері тркімен, ырыз кедейлері ырыз кулактарымен кресетін болса, онда бізде тапты крес лтты дстрмен тншытырылмайтын болады».
Кееске атысушыларды кпшілігі межелеу ісін олдады. Тркістан OAK Траасыны орынбасары Н. Айтаков з сзінде Орта Азияны лтты-ауматы межелеуді дрыстыын жне трікмен халын бірттас кеестік республикаа біріктіру ажеттігін атап крсетті. Тркістан Компартиясыны жауапты хатшысы, белгілі мемлекет айраткері жне алым С. Асфендияров з сзінде араырыз (ырыз. — авт.) автономиялы облысын руды дрыстыын длелдеді. Баса баыттаы да сыныстар болды. Мселен, Орта Азия экономикалы кеесіні траасы М. Паскуцкий ірді «экономикалы ттастыыны» тиімділігін ала тартып, Орта Азияны барлы республикаларын біріктіруді талап етті, сйтіп шын мнінде Орта Азияны лтты-ауматы межелеуге арсы болды. Тркістан АКСР-іні Жер халы комиссары жне «А жол» газетіні редакторы С. ожанов «трік тайпалары бірттас трік тілді халытарды райды», «оларды жасанды трде ажыратуа болмайды» деп млімдеді. М. Паскуцкийді, С. ожановты жне оларды кейбір жатастарыны сыныстары іс жзінде Тркістан АКСР-ін, Хорезм мен Бхарды Закавказье Федеративтік Республикасы сияты етіп саяси біріктіруді арастыратын еді.
Кеес М. Паскуцкий мен С. ожановты пікірін олдамай, ол А. Раымбаевты баяндамасындаы Орта Азияны лтты-ауматы межелеу жніндегі негізгі аиданы малдады.
1924 жылы суірді соында РК(б)П ОК Орта аз бюросы мен Тркістан Компартиясы ОК-ні бірлескен отырысында ш шаын: аза, збек жне трікмен комиссияларынан тратын Орта Азияны межелеуге дайынды жне оны ткізу жніндегі комиссия рылды. Жобаларды зірлеу барысында комиссияны жекелеген мшелері Орта Азия республикаларыны федерациясын ру туралы да айтты, біра мият талкылаудан кейін федерация рмай-а, Орта Азияны межелеу жнінде шешім абылданды.
Орта Азияны межелеу жніндегі комиссия материалдарды арап, РК(б)П ОК Орта аз бюросы 1924 жылы 12 мамырда екі одатас республика – збек жне Трікмен республикаларын жне екі автономиялы облыс - збекстанны рамында Тжік, РКФСР рамында араырыз облыстарын ру, ал Тркістанны аза аудандарын аза АКСР-іні рамына енгізу туралы шешім абылдады. Комиссиянын материалдары жне РК(б)П OK Орта аз бюросыны осы шешімі партияны Орталы Комитетіне жіберілді. 1924 жылы 12 маусымда РК(б)П ОК-і Орта Азияны лтты-мемлекеттік межелеу туралы аулы абылдады. Ауматы комиссияны рамында біратар шаын комиссиялар: саяси, экономикалы, статистикалы жне бірнеше лтты комиссиялар рылды. Оларды зыретіне: саяси салада — жаадан рылатын республикаларды конституцияларын, жаа лтты республикаларды шарттары мен декларацияларыны жобаларын дайындау; мемлекеттік аппаратты йымды жне рылымды мселелерін зірлеу; жаа республикалар Кеестеріні рылтай съездеріне баяндамалардын тезистерін дайындау; экономикалы салада - жаа шекараларында лтты республикаларды мемлекеттік бюджеттері мен шаруашылы жоспарларыны жобаларын жасау; кредитті йымдастыру нысандарын зірлеу мен белгілеу, банк капиталдары мен ирригация мселелерінде жне т.б. республика лесін айындау жатты.
1924 жылды жаз айларында Орта аз бюросы кешенді крделі мселелермен айналысты, сйтіп ауматы, сонымен бірге материалды-аржылы ндылытарды бліске салумен, сондай-а жаа кімшілік аудандастыру принциптерін белгілеумен байланысты біраз иындытарды есерді.
Межелеуге жатызылан барлы аудандарда, мраат жаттарыны бірінде айтыландай, «ерекше штарлыпен жне адамдарды мейлінше мол жне ыыласты атысуымен» [9]. айсыбір халытар кілдеріні ызу жиналыстары ткізілді. Осындай талылауларды барысында Тркістан АКСР-інде тратын араалпатар Хорезм республикасыны Ходжейлі облысындаы отандастарымен бірігу жне аза А КСР рамында араалпа автономиялы облысын ру ажеттігі туралы айтты.