Лтты-мемлекеттік межелеуді ресми дегейлерде жаласуы
лтты-мемлекеттік межелеуге жатызылан республикаларда мселені талылау ресми дегейлерде де жаласты. Мселен, Бхар халыты Кеестік республикасы кеестеріні 1924 жылы 19 ыркйектегі бесінші рылтайында: «Бхар халытарыны ерік-жігерін білдіре отырып, Тркістан мен Хорезмні збектерімен бірге збек Кеестік Социалистік Республикасын руа келісім білдіреміз. рылтай збекстан мен Тркістанны КСРО рамына кіру ажеттігін бірауыздан олдайды» деген аулы абылданды. 10 кннен кейін Бкілхорезм Кеестеріні бесінші рылтайы на осындай аулы абылдады.
Тркістан ОАК-ні 1924 жылы 16 ыркйектегі III Ттенше сессиясында абылданан аулыда былай деп жазылды: «ырыз (аза. — авт.) халыны жмысшылары мен дианшыларыны бкіл ерік-жігерін олдау шін ТАКСР-іні киргиз (аза) облыстарын ырыз (аза) Кеестік Социалистік Республикасыны рамына біріктіру масатында ырыз (аза) халына ТАКСР рамынан шыуа ы берілсін».
Жаадан рылан республикалар мен облыстар кілдеріні атысуымен РК(б)П ОК Саяси Бюросыны 1924 жылы 11 азанда ткен кезектен тыс отырысында жаа республикалар мен облыстар бойынша мемлекеттік орлар мен капиталы экономикалы межелеу мен блу тртібі айындалды.
Шешімде Ташкент жніндегі дауа нкте ойылды (бан дейін аза пен збек халытары кілдеріні арасында осы ала туралы айтыс болып келген еді) - Ташкентті збек КСР-іне жатызу бекітілді. Осы кілетті кеесте, сондай-а збекстан рамында Тжік АКСР-ін ру туралы мселе шешілді, ал Памир туралы мселені зірлеу арнаулы комиссияа тапсырылды, кейін КСРО OAK Траласыны сынысымен Тжік АКСР рамында Таулы-Бадахшан автономиялы облысы рылды.
КСРО ОАК-ні 1924 жылы 27 азандаы екінші сессиясында Орта Азияны лтты-ауматы межелеу мен «лттарды зін-зі басару принципі бойынша» рамындаТжік АКСР-і кіретін збек КСР-ін,Тркімен КСР-ін жне РКФСР рамында араырыз автономиялы облысын ру туралы аулы абылданды. Осы аулыа сйкес, этникалы азатарды бір блігін амтитын Тркістанны жекелеген ірлері аза АКСР-іні рамына осылды. КАКСР-іні рамына жаадан рылан араалпа облысы кірді. Жаа республикалар мен облыстарды рылуына байланысты Тркістан, Бхар жне Хорезм Орталы атару кеестері 1924 жылы арашадаы сессиясында здеріні ызметін тотататыны туралы шешім абылдады. Республикалар мен облыстарды экономикалы межелеу жне жекелеген йымдар мен мекемелерді тарату шін Орта Азияда укілеггі Ебек жне ораныс Кеесі жанынан Тарату комитеті рылды. Брыны республикалар рамынан блінген ауматарды уаытша басару жне жаадан рылатын республикалар мен облыстар кеестеріні рылтай съездерін зірлеу уаытша билік органдарына - революциялы комитеттерге (ревкомдара) жктелді. 1924 жылы 21 арашада аза АКСР ОАК-і ТАКСР-інен аза АКСР-І рамына берілген аудандарды басару жніндегі революциялы комитет туралы Ережені бекітті.
лтты-ауматы межелеу нтижесінде Тркістан АКСР-іні брыны Жетісу жне Сырдария облыстарыны біраз блігі аза АКСР-іні рамына тті. 1924 жылы арашадан бастап осы облыстарды басаруды КАКСР-іні кіметі ран, жоарыда аталан ревкомдар жзеге асырды.
1924 жылды соы мен 1925 жылды басы аралыында аза АКСР-іне осылан жекелеген уездер мен болыстарды шекараларын натылау одан рі жргізілді.
араалпа автономиялы облысы кеестеріні 1925 жылы апанда Трклде ткен бірінші рылтай съезінде араалпа автономиялы облысыны рыланы жне оны аза АКСР-іні рамына енгізілгені зады трде ресімделді.
Межелеу барысында азалы, Амешіт, Тркістан, Шымкент уездері, улиеата уезіні лкен блігі, брыны Сырдария облысыны Ташкент жне Мырзашл уездеріні бір блігі азастана тті. Сонымен атар КАКСР-іне Жетісу облысыны Алматы, Жаркент, Лепсі, апал (Талдыоран) уездері, Пішпек (Бішкек) уезіні Георгиев, Шу, аранкіс болыстары осылды. Нтижесінде аза АКСР-іні аумаы 700 мы шаршы шаырыма, яни штен біріне лайды, сйтіп 2,7 млн шаршы шаырымды рады, ал халы 1468 мы адама сіп, республикадаы жалпы саны 5230 мы адама жетті. Халыты 1926 жылы санаы бойынша азатар бкіл республика халыны штен екісіне жуыын (61,3%) рады.
Экономикалы бай ресурстарымен жне тарматалан ирригациялы желілерімен, сан миллион малымен оса ауымды ауматы осылуы азастанны ндіргіш кштеріні дамуына олайлы сер етті. Осыан байланысты республиканы жаадан аудандастырылуы туралы мселе аралды. Талылау барысында республиканы астанасын Орынбордан баса алаа ауыстыру мселесі туындады. Орынбор аза АКСР-іні алыптасуында елеулі рл атарды, біра жаа тарихи жадайлара байланысты оны географиялы орналасуы азастанды леуметтік-экономикалы жне мдени жаынан дамыту талаптарына жауап бере алмады. Оны стіне Орынбор аза халыны негізгі блігінен ауматы трыда ошау орналасты, ал экономикалы жаынан Орынбор губерниясы Отстік Оралмен байланысты еді. Сонымен бірге Орынбор аласы трындарыны жне осы аттас губерния халыны басым блігін орыстар рады.
азастанны алдаы кімшілік-ауматы аудандастырылуыны бірнеше нсасы зірленді. Республиканы болаша астанасы ретінде Атбе, Шымкент, улиеата, ызылорда алалары аталды. 1925 жылы 26 атарда РК(б)П ОК-і азастанды аудандастыру жніндегі комиссия сынан жобаны арады жне мселені одан рі зерделеу шін БОАК-ні орталы кімшілік комиссиясына тапсырды. аза АКСР-іні астанасы ызылорда аласына кшіру туралы шешім абылданды. РКФСР-ны кіметі КАКСР-іні басшылы органдарын орналастыруа арналан имараттар рылысына 4 млн сом блді. 1925 жылы 6 суірде БОА К Траласы Орынбор губерниясын аза АКСР-і рамынан шыару туралы аулы абылдады, сйтіп ауматы-экономикалы мселелерді натылауды БОАК-ті арнаулы комиссиясына тапсырды. аза АКСР-і рамынан бліп шыарылан Орынбор губерниясына оны басым блігін орыс халы райтын аудандар мен Орал губерниясы Елек уезінінбір блігі арады.
аза АКСР-іні кімшілік блінісін айта ру 1925 жылды бас кезіне аяталды. аза АКСР-і енді Адай уезін (губернияа тенестірілген), Атбе, Амола, Орал, Семей, останай, Жетісу, Сырдария губернияларын жне араалпа автономиялы облысын біріктірді.
1925 жылды бірінші жартысында республиканы негізгі мемлекеттік мекемелері ызылордаа кшірілді.
аза жерінін айта бірігуі оны халыны міріндегі те манызды оиа болып табылады. Осы айта бірігу оамды блуді тапты принципіне рылан жне кн ткен сайын коммунистік идеология стем бола тскен кеестік аза мемлекеттілігі аясында жргізілгенімен, ол ірді трылыты халытарыны, оны ішінде азатарды лтты йысуыны жаа кезеіне, оларды мемлекеттілігіні кеестік негізде алыптасуы мен ныаюына жол ашты.
1925 жылы 15-19 суірде республиканы жаа астанасында Кеестік азастанны V съезі тті. Съезд байыры халыты - азатарды тарихи атауын алпына келтірді, ырыз А КСР-іні аты аза Автономиялы Кеес Республикасы деп згертілді. [15]. Съезд сонымен бірге республиканы жаа астанасыны атауын да згертті: Перовск аласы ызылорда деп аталатын болды.
Съезд республика трындарына арнап мынадай сздермен аяталан ндеу тастады: «Алдымызда — аза Республикасы айта рлеуіні ккжиегі, елімізді ндіргіш кштерін дамытуа арналан крес ккжиегі, КАКСР-і ебеккерлеріні, оны бкіл халыны материалды жадайы мен мдени денгейін ктеруді жаа ккжиегі ашылды».
аза КСР-іні рылуы. 1920 жылдарды аяы мен 1930 жылдарды бас кезінде, КСРО-ны дамуындаы леуметтік-экономикалы тоырауды ршуіне сйкес, кінлілерді — «халы жауларын» «зиянкестерді», антикеестік астанды элементтері мен жасырын йымдар деп аталатындарды іздестіру ке анат жайды. азастанда жер-жерде жауларды «шкерелеу» науаны басталды, КСРО-ны жаа Конституциясын талылау міне, осындай жадайда жргізілді. Конституция 1936 жылы 5 желтосанда Кеестерді VIII БкілодатыТтенше съезінде абылданды. Жаа Конституцияа сйкес, 1937 жылы 26 наурызда аза АКСР-і одаты республика болып айта рылды. 1937 жылы наурызайында азастан Кеестеріні Ттенше X съезі аза КСР Конституциясын бекітті.
КСРО жаа Конституциясы жаа республикалы одаты конституцияларды абылдаумен тікелей байланысты болды. Онда да, одатас республикалар конституцияларыны рылымы мен мазмны КСРО Конституциясымен бірдей болды. р республиканы КСРО рамынан еркін шыу ыы саталды, оларды келісімінсіз одатас республикасыны аумаы згертілмейтін болды. Конституция барлы одатас республикалар аумаында бкілодаты задарды кші бірдей жретіндігі туралы ережені бекітті: одатас республикаларды заы мен бкілодаты заы алша келген жадайда бкілодаты за олданыса алынды. Одан шыатыны, Конституция одатас республикаларды стінен ода заыны басымдыын тбегейлі бекіткенін круге болады. Онда республикалы органдарды одаты органдар актілерін бгеу немесе арсылы білдіру ыы арастырылмады. КСРО азаматтарына бір ана одаты азаматты белгіленді, одатас республикаларды рбір азаматы КСРО азаматы болып табылды.
Осынау жатта деклорацияланан барлы ы атаулыа арамастан, республикалар наты туелсіздікті жне де зін-зі басаруды да ала алмады. алай дегенмен, азастанны суверенитеты формалды трде мойындаанны зінде жне оны жерін за жзінде бекітіп беруі бізді мемлекетімізде те лкен рл атарды. 1937 жылы 12 желтосанда республика Жоары Кеесіні сайлауы ттi. Сайлау демократиялы сипатта болмады, халы жоарыдан бекітілген кандидаттара дауыс берді.