Мемлекеттегі этнодемографиялы рдістер. Шетелдердегі аза ирриденталары мен диаспораларыны пайда болуыны тарихы.

Диаспоралогия – диаспора мселелерін зерттейтін ылым дейтін болса, е алдымен «диаспора» деген нені атауы, арастыратын мселесі не, терминологиялы жйесі андай деген сратар туындары да аны. Осы ретте кнделікті лексиконымызда, БА жзінде диаспора сзіні біршама кбірек олданылатындыын да еске стаанымыз дрыс болма. сіресе, шетелдерде тратын андастара байланысты «диаспора» термині жиі олданыланымен, оларды басым блігіне тн «ирредент» термині кп олданыла бермейді.

«Диаспора» деген сзді зі грек тілінде «шашырау», «шашырай орналасу» дегенді білдіреді [1], яни лт шашырандысы деп олдануа болады. у баста Палестинадан тыс жерлерге тарап кеткен еврейлерге байланысты олданылан болса, бгіндері лемдегі кллі діни жне этникалы топтара атысты терминге айналан. Диаспора міндетті трде кші-онны нтижесінде немесе салдарынан болады жне осыан сйкес алыптасуы да ртрлі болуы ммкін.

Кші-он тіршілік амына байланысты, атыыс-жанжал мжбрлегендіктен жне трліше баса да жйелі сипаттар негізінде туындайтындыы белгілі. Кші-онны зі кшу ашытыына (алыса немесе жаына), алу мерзіміне (траты немесе уаытша), шекара сызыын кесіп туіне (ішкі жне сырты), тратын мекенжайына (аладан ауыла немесе, ауылдан алаа т.б.), кету себебіне (з еркімен немесе зорлыпен, экологиялы жадайа байланысты), кетушілерді санды ауымына (жаппай немесе жекелей), леуметтік рылымы мен сипатына байланысты болып келетіндігі белгілі. Бізді аза лтыны кші-онды сипатына да осы аталандарды барлыы тн. Ішкі жне сырты миграция атар жрілетін демографиялы былыс жне азір ол аза халыны пайдасына жмыс істеп жатыр деп ны сеніммен айта аламыз. Оны длелі жергілікті лтты соы санатаы 67 пайызды крсеткіші.

Тіршілік амымен шетелдерге барып тратап алу – барлы лттара тн. Мысалы, ытай, ндістан, Африка елдерінен шыан жздеген миллион диаспора кілдері байыры мекенінен шет жерлерде тіршілік етуде. Осындай ахуал азастан Республикасында да алыптасан. Жоарыда аталан ш трлі оныс аударуды нтижесінде ке-байта аза жеріне р трлі кезедерде орын тепкен 130-дай лт диаспорасы мір сруде.

лем халытары арасында зіні байыры мекеніндегілерге араанда шеттегі диаспораларды пайызды лесі басым тсетін жадайлар кптеп кездеседі. Мысалы, 12 млн армянны 4 миллионнан астамы ана азіргі Арменияда мір срсе, татар бауырларымызды саны да осымен шамалас, ал Татарстанда барлы татарларды штен біріне жуыы ана трады. Саны осыншама еврейлерді де жартысынан астамы Израильде трмайды.

Енді ирреденттер жайында арастыралы. Диаспора – жоарыда атап ткеніміздей, миграция нтижесінде пайда болса, ирреденттер – соыс аннекция, даулы шекара сызытары немесе отарлау саясаты нтижесінде айта бірікпей з еліні шегінен тыс, тарихи автохтонды лтты шекаралас лкелерде алып ойан блшектері болып табылады. «Ирредент» сзі, грекше — «айта бірікпеген» деген маына береді .

Енді аза диаспорасы мен аза ирреденттері турасына кшелік. лемдегі кллі азаты саны шамамен 15 млн-дай болса, соы санаты алдын-ала орытындысы бойынша 10 млн.-нан астамы азастанда, 5 млн.-дайы 40-а жуы шетелдерде мір сріп жатыр жне осы 5 млн.-ны 4 млн.нан астамы «ирредент», алан блігі «диаспора» болып табылатыны аны.

аза диаспорасыны пайда болуы, алыптасуын зерттеген алым Г.М. Меділова «Исторические судьбы казахской диаспоры. Происхождение и развитие» атты монографиялы ебегінде былай деп атап крсетеді: «За пределами территории Казахстана около 4 млн 500 тыс. казахов проживают в 14 государствах бывшего СССР и 25 странах мира, из которых лишь около 800 тыс. представляют собой диаспору, остальные 3 млн 700 тыс. являются казахской ирредентой, т.е. проживают на сопредельных с Казахстаном землях, оторванных от него и присоединенных к России, Китаю, Узбекистану в разные исторические периоды вследствие аферистических игр и амбиций политической элиты тех времен». Тарихи шынды солай боландыын айту — бгінгі тадыр табыстыран тату кршілерге, лемдік саясатта лкен беделі бар державалара андай да бір ауматы талаптар ою, олардан жер даулау емесі аны. Біра алым тжырымы наты фактілермен длелденген.

Аталан монографияда автор ирредент азатар мір сретін ауматы былай деп крсетеді: «К ирреденте относятся казахи, проживающие в Астраханской, Оренбургской, Курганской, Омской, Горно-Алтайской автономной областях России, районах Алтая, Тарбагатая, Или, Кульджи, Еренкабырги, Барколь-Кумула – Синьцзян-Уйгурского Автономного района Китая, Баян-Ульгинском аймаке Монголии, районах Сырдарьи, Чирчика, Кызылкумов и Мырзашол в Узбекистане» — деп крсетеді [3].

Демек, жоарыда крсетілген ланайыр лкелерде трып жатан азатар здерін атам заманнан бері сол жерді автохтонды трынымыз деп есептейді жне осы ірлерде азіргі аза халыны лт ретінде алыптасуына аса зор лес осан кптеген айтулы тлалар мгілік тыныс тапан. Мысалы, Ташкент, Нратадаы Тле, йтеке билер, Жалатс баадрлер, Астрахандаы кй атасы рманазы, Ангрен бойындаы Клтбеде «кнде кеес жасаан» би бабаларымыз, білммбет ханнан тараан, Майлы-Жайырды еркін жайлаан Кгедай рпатары, кешегі Аыт аындар бір замандар ткенде жат елді шегінде алармыз, сол жерді мекендеген рпаымыз «оралман» деген ресми атауды иеленіп, туелсіздік алан ара шаыраа ат басын шегіне брар деп болжады ма екен? Бл жердегі айтылар тйін — ирреденттер – шеттегі азатарды негізгі блігі дегенді рдайым есте ттуымыз ажет.

Осы ретте айта кететін бір жайт – «оралман» деген ресми билікті тауып берген ресми атауыны шетелдерден келіп жатан азатарды тарихи табиатын толы танытпайтындыын, оны зге атаумен алмастыруды Елбасы Н..Назарбаев біреше рет адап айтан болатын [4].

Біздіше азатарды біраз блігін, диаспора деп тануа болады. аза диаспорасы кім, олара кімдер жатады дегенге келетін болса, олар — атаонысынан трлі саяси науандар мен нубеттерді, трлі соыстарды, бертінгі замандарда табыс пен білім кзін іздеушілерден пайда болан аза кшіні нтижесінде алыс-жаын шетелдерге кеткен азатар. аза диаспорасыны алыптасу тарихына ілетін болса, кбінесе лтымызды зіне еріксіз баынышты еткен алып державаларды кштеп мжбрлеуіні басты фактор екеніне кз жеткіземіз.

лкен державаларды лкен ойыны салдарынан екі жз жылдан астам уаыта созылан аза-ойрат соысыны ауыр зардаптары салдарынан кптеген азатар Орталы Азияны ішкері бліктеріне оныс аударуа мжбр болуы — аза диаспорасыны пайда болуыны басы болан сияты. Мнымен оса, ІІ Александр патшаны Ресейдегі басыбайлылыты жою туралы декретінен со Ресейді, Украина мен Белоруссияны ішкі губернияларынан аылан шаруалара, казактара, алпауыт капиталистерге жне басалара аза жерін мемлекет меншігі есебінде еріксіз молынан таратуынан азатар арасында шетелге ауа кшу рдісі ХІХ асырды басынан здіксіз жаласа берген.

Атам заманнан бері рулы сипаттаы орта пайдаланыса негізделген асиетті аза жеріндегі кшпенді мал шаруашылыына бейімделген кші-он циклі рескел бзылды. Коммунистік дуірдегі деби туындылар мен ылыми ебектерде айтылатынындай, шаруалар ктерілісіні шыу себептері ешашан тапты сипатта болан емес еді. Сонау Сырым Датлынан бастап, Исатай-Махамбет, Есет, Жаножа, Саржан – Кенесары, арара, Соза, Шбартау ктерілістері – барлыы да «ара азан, сары бала амы шін» еріксіз ола ару алдыран лт-азатты сипаттаы, аза халыны азатты жоындаы блыныстар болатын.

аза халыны басына ара блт йірілген 1916 жыл оиасынан бастап отызыншы жылдара дейін жаласан азамат соысы, байларды мал-млкін тркілеу, «жапонны т.б тышыларын шкерелеу», злмат нубет ашты (лы нубет емес), лтымызды аиаты мен ары іспетті бар аймаын сыпырып алан 37-ні асіретті ырыны – аза диаспорасыны алыс-жуы шетелдердегі саныны еселеп артуына келді.

«1932 жылы азастан байыры халыны 64 процентінен айрылан. азастан халыны саны 1930 жылы 5,9 миллион адамнан 1933 жылы 2,5 миллион адама дейін азайды. Алапат ашаршылы жылдары азастан шекарасынан шыып, босыншылыа шыраан шаруалар саны – 1 миллион 31 мы. Оларды 165 мыы брыны Кеестер Одаыны шекарасынан рі асып, ытайа, Монолияа, Ауанстана, Ирана, Тркияа тіп кеткен. Сйтіп туан жерлеріне айтып орала алмаан. Ал крші республикалара, Ресейге оныс аударып, орныып аландар саны – 450 мы»,- деп крсетеді «ызылдар ырыны» атты деректі зерттеу маалалар жинаында. Дегенмен, осынау дрбеле жылдары шетел асан азатарды кбісі, сіресе ытайа ткендері ткен асырды 60-жылдарына дейін туан жерлеріне айта ораланы млім. Ал Ауанстан, Тркіменстан, збекстанны ішкі аудандары, Тжікстана, Ресейге ткен азатарды бірсыпырасы траты мекендеп алды. Міне, осылар – аза диаспорасыны негізгі шоыры.

Моолия азатары арасында 1916-1937 жылдар аралыында азіргі азастан аумаынан ауып баран аза отбасылары санаулы ана ттін екендігін ескерген жн. Яни, оларды жалпы саны 1991 жыла дейін мекендеген Баян-лгий азатары арасында 100 отбасынан аспайды. Мысал шін, 8000 аза мекендеген Улаанхус лкесінде жан-жатаы отауларын оса есептегенде 4 ттіннен тратын бір ана тобыты рулы улет болатын. азастан аумаынан еріксіз ауандар азатар шоырлана отыран Баян-лгийге араанда, ланбатыр маында, ішкі лкелерге сіуді жн санаан. Себебі, 1938 жылы оларды отанынан ашандар есебінде удалады. Аман аландары ру срап, тегін тектеп жатпайтын моол арасына кетіп жан сатауды олай крген.

аза диаспорасын раушы келесі бір топ – ІІ дниежзілік соыста неміс ттынына тсіп, кейіннен Одатастар азат еткен со Сталинні ататы бйрыынан со, елге келгенде алдан ктіп тран сенімсіздік, уын-сргін мен жазалаудан аймыып, Еуропада алып ойан, одан рі лемге тараан азатар.

Келесі бір шоыры – Шыжа азатарынан шыан аза диаспорасы. Ежелгі Шыыс Тркістан, кейіннен ытайлар Жаа лке (Синь-Цзянь) атандыран шрайлы мекенде мір срген ш айма азатарыны гоминданшылар мен олардан со билік басына келген маошыл коммунистік билікке арсы ктерілген кресі жеіліс тапан со, біраз блігі Гималай асып, ндістан, Пкістанды басып тіп, оншаты жыл жзінде ре дегенде Тркияа ірге тепкен за та азапты кші – аза диаспорасыны елеулі блігін рады. азірде Тркия мен Еуропаны кптеген мемлекеттерінде трып жатан азатарды кбісі осы азатарды рпаы болып табылады. ХХ асырды «Елім-айы», туан жерден еріксіз ажыраудан туан зарлы шер– «Аажай, Алтай» ні сол асіретті жылдарды халыты туындысы.

аза ирреденттері де здеріні байыры мекенінен тыс, зі тратын мемлекеттерді астаналары мен ірі алаларында, нерксібі дамыан лкелерінде диаспора трінде мір сріп жатыр. Атап айтанда, Мскеудегі 12 мы аза соан себеп бола алады.

Сонымен, ирредент пен диаспораны састытары мен айырмашылытары андай дейтін болса – екеуі де азастаннан тыс жерлерде трады. Мдени-рухани проблемалары да бірдей. Жне олара лтты ндылытарды сатаудаы ммкіндігіне арай ркелкілік сипат тн деуге болады. Ал айырмашылыы – ирреденттер – ата-бабасыны мраа алдыран жерінде отыран азатар, диаспоралар – тадыр талайымен шетелде жрген лт шашырандылары.

азіргі кні аза диаспоралары мен ирреденттері атажрт азастан арасында тыыз арым-атынас орнап отырандыын айтып ткен жн. Дниежзі азатарыны ауымдастыы аясындаы іс-шаралар оларды зге елде этникалы топ ретінде саталып алуына ыпалын тигізіп отыр. ткен жылы Норвегияны астанасы Ослода рылтай, Франция астанасы Парижде аындар айтысы ткізілді. азастан Республикасы шетелдегі андастарын траты оныстануа абылдайтын лемдегі трт мемлекеті бірі ретінде оншаты жылды жзінде жоарыда аталан ирреденттер мен диаспораларды ресми трде 700 мыдайын, бейресми сана бойынша миллиона жуыын ара шаыраа жинай алан екен. 2008 жылы мамырды соындаы аза газеттері редакторларымен болан схбатында Елбасы Н.. Назарбаев та осы деректерді келтіре отырып, аталан шараны одан ары арай дамытуды шегелеп айтуы да аза диаспорасы мселелерін оынан шешуге ыпал ете тсері аны.

аза еліні зін-зі лт ретінде сатап алуа ммкіндік беретін жері азастан Республикасы боландытан, этнодиаспоралы кеістіктерден Атамекенге оныс аудармашы болан лт кілдеріне мемлекет трысынан зады трде кмек крсетілгені жн. Бл былысты реттеуді зіндік исыны мен баыт-бадары рбір тланы мірлік тадау еркіндігімен сйкестенгенде ана тымды жзеге асады [6].

Соы жиырма жылда сырттаы андастарымыз здері трып жатан елдерді саяси-леуметтік жадайларыны трасыздыы мен кейбір ажеттіліктеріні орындалмауына байланысты (аза мектептеріні жабылуы, басшылы орындара алмау, жмыссызды т.с.с.) тарихи Отана оралуда. Осыан байланысты елімізде кші-он департаменті, Дние жзі азатарыны ауымдастыы, Нрлы кш, т.с.с мемлекеттік жне оамды орындар жмыс істеуде.

Орталы Азия елдерінен оралан андастарымызды басым блігі мселен, збекстан, араалпастандаы азатар Отстік облыстара орналасса, Тркіменстан, араалпастандаы азатар Атау, Атбе облыстарына орналасуда. Дегенмен де мемлекетті аулысымен оларды азастанны солтстік айматарына да орналастырылып жатандыы жаттардан белгілі. За жобасына оралмандарды бейімдеу мен кіріктіру орталыы бойынша осымша бап енгізілді. За жобасы абылданан жадайда оралмандар мен оларды отбасы мшелеріні осы орталытарда болу мерзімі жне олара бейімдеу ызметтерін крсетуді тртібі айындалды. Оралмандарды бейімдеу мен кіріктіру орталытарын ру е алдымен, тжірибе жзінде, республика бойынша оралмандар едуір кп оныстанан Маыстау облысында жзеге асырылуда. Бл орайда Елбасымыз Н.. Назарбаев Республика кіметіне, барлы облыстар мен Астана, Алматы аласы кімдеріне ммкіндігінше з бетімен кшіп келгендерге де арайласу, аморлы жасау ажет екендігін немі ескертіп келеді. Сонымен осы андастарымызды бауырмалдыпен арсы алып, оларды з елінде гейсімей, ортамыздан орын тауып, елге сіісті болып кетуіне жадай жасау. Мселен, оларды р аудана, р ауыла р блімшеге орналастыраннан грі бір жерге топтастыра орналастыруа тырысу керек. Себебі, аймаы бзылмаан халымызды игі дстрлерін сатап алан олар елімізде болып жатан крделі згерістерді таразылап, жааша ойлау мселелеріне сер етумен атар, халымызды мытыла бастаан тамаша асиеттерін тірілтуге, ткенні негесінен йренуге баулиды. Бірттас орналастыру оларды бейімделуін тездетеді.

Шетелдегі азатарды ата-мекенге оралуы азастан мемлекетіні даму стратегиясыны басым баыттарыны бірі болып саналады. лтты ауіпсіздігімізді ныайтуда жне экономикамызды жаа ебек ресурстары мен амтамасыз ету шін, Елбасымыз 2015 жыла дейін республика халы санын 20 миллиона жеткізуді міндет етіп отыр. Сондытан халыты санын кбейтіп, рамын ныайтатын, тарихи- демографиялы ылым айындаан екі жолды, табии сім мен сырттан келетін кші-онды тиімді пайдалану керек [7]. Табии сімді кшейту шін жастара сіресе, жаа отбасылара, кп балалы аналара, оларды жас рпатарына азастан кіметі тарапынан жан-жаты, натылы трде аморлы йымдастырылуы ажет. Ал, сырттан келетін о кші-она келсек, шет елдердегі азатарды елге айтару шін квотаны шектемей, азатар тран мемлекеттермен дипломатиялы жолмен кші-он рдістерін жеілдетіп, тездету, ал кшіп келгендер шін барлы жан-жаты жадай жасау ажет.

ытайдаы аза диаспорасыны алыптасуы XVII асыр мен XVIII асырды бірінші жартысындаы аза-жоар соысына тікелей байланысты болды. Жоарларды басыншылы шабуылы барысында азатар Жетісу, Тарбаатай айматарындаы шрайлы жайылымдарыны едуір блігінен айырылып алды. Мны зі лы жз бен Орта жз азатарыны брыннан дстрлі алыптасан кші-он баыттарыны бзылуына сотырды.

ытай-жоар жне аза-жоар соыстарыны барысында Жоар мемлекеті тарих сахнасынан кетті. азатар здеріні байыры дстрлі мал жайылымы жерлерін айтарып алуа тырысты. Біра жоарларды кзін жойан негізгі жеімпаз ретінде ытай кіметі азатарды ондай талабын абыл алмады. Жоар хандыыны орнына ытайда Синьцзянь атты айма рылды. Онда бекініс-амал тріндегі алалар салына бастады.

Абылай хан бастаан аза билеушілері ытай кімет билігі орындарымен бірнеше рет келіссздер жргізіп, азатарды ежелгі жерлерін айтарып беру мселесін айта-айта озаумен болды. Сонымен бірге азатар жаа ауматы рылымны жеріне з беттерімен оныстануын да тотатпады. Аырында ытай кімет билігі орындары 1767 жылы азатарды Синьцзяньа кшіп, оныс аударуына рсат етті. Біра оны есесіне азатар ондаы жайылымды пайдалананы шін аы тлеуге тиісті болды. Тлемаыны млшері р тлікті 100 басына жылына бір малдан беріп тру болып келісілді.

XIX асырды ая кезінде ытайда 100 мыа жуы аза трды. Бдан кейінгі жылдардаы халыты оныс аудару рдісі барысында ондаы азатарды саны арта тсті. азатарды ытай шекарасына дере оныс аударуыны басты себебі патша кіметіні жергілікті халыты олындаы нарлы жерлерін тартып алуы болды. Сонымен 1911 жылы ытайдаы азатарды жалпы саны 225 мыа дейін жетті. Ресейден ытайа 1911 жыла дейін ткен азатарды барлыы да 1914 жылы ытайды ол астына тіп, ытай азаматтыын алды. згелері ел аумаынан кштеп шыарылды. 1916 жылы лтазатты ктеріліс кезінде патша кіметіні удалауына тзе алмаан 300 мыа жуы аза ытайа тіп кетті.

ытайдаы азатар мал шаруашылыымен айналысты. Соы кезде Шыжа азатары шекара маындаы аза-орыс саудасын Дамытуда маызды рл атарды.