Ластаушылар, пестицидтер жне оларды классификациясы

Уикипедия — ашы энциклопедиясынан алынан млімет

Ластаушы - оршаан ортаа сер ету млшері табии дегейден жоары субьектілер (физикалы агент, химиялы зат, биологиялы тр). Ластану кез-келген агентпен болуы ммкін. Тіпті е таза агент те ластаушы болуы ммкін, яни,

ластаушы дегеніміз табиатты з тепе-тедігінен шыуына алып келетін фактор.
Жоарыда айтыландай, шыу тегі бойынша ластану табии жне антропогенді (адамны атысуымен) болып келеді. Табии ластану - табии, детте лкен апаттар, зілзалалар (жанартау атылауы, жер сілкіну) нтижесінде пайда болады.
кінішке орай, нерксіпті дамуына байланысты оршаан ортаны ластануы антропогендік ластану болып отыр. Оларды з кезеінде жергілікті жне аламды деп блуге болады. Жергілікті ластану нерксіп айматарында немесе ала тірегінде болуы ммкін. аламды ластану лкен ашытытара тарап биосфералы процестерге, Жерге сер етеді. Антропогендік ластану адам атысуымен, олардын тікелей немесе жанама сер етуінен пайда болады.

Атмосфералы ауаны ластаушылар - механикалы, химиялы, физикалы, жне биологиялы болып блінеді.

Механикалы ластаушылар - ша, оыс. Олар органикалы отынды жа анда жне рылыс материалдарын дайындау процестері кезінде пайда болады. Мндай ластану кезіндегі е ауіптісі диаметрі 0,005 мм-ге дейінгі блшектер. Кптеген аурулар ауаны ша болуымен байланысты: кпе рт ауруы (туберкулез), кеірдекті аллергиялы аурулары жне т.б. ауадаы шаны жоары конентрациясы мрынны шырышты абыыны жмысын нашарлатады, мрыннан ан кетеді.

Американды алымдар халыны саны 1 млн-нан асатын алалардаы трындарда ауаны ластануы мен тыныс алу жолдарыны атерлі ісік (рак) ауруыны жиілігі арасында тікелей байланыс бар екенін анытады. Кз ауруы, созылмалы коньюнктивит кбіне ауаны ластануымен байланысты. Сондай- а атмосфералы ауадаы ша Жер бетіне тсетін ультраклгін сулелердін млшерін де азайтады.

Жасыл сімдіктер ауадаы шады тазартып баса оспаларды серін тмендетеді. Мысалы, шыршалы ааштар ауадан 1 гектардан 32 тонна, араайлар 36,4 т, шамшаттар - 68 т ша жинайды.

Химиялы ластаушылар - экожйедегі концентрациясы нормадан жоары немесе баса жатан енген заттар. Ауаны мейлінше ластануы нерксіп ажеттілігі шін отындарды жау, йлерді жылыту, транспорттарды жмысы кезінде, трмысты жне ндірістік алдытарды жау, айта деу кезінде байалады.
Атмосфераны атты ластайтын улы заттара: кміртегі осылыстары (кмір ышыл газы, кміртегі тотыы, альдегидтер, ышылдар), ккірт осылыстары (ккіртті ангидрид, ккірт ышылы), азот тотытары (NO жне N02) жатады.
Екпе ааштар газдар шін механикалы бгет жне атмосфераны химиялы ластануына ораныш бола алады. Ккірт оксидін жасы жтатын ааштара: терек, жке, айы ааштарын жатызуа болады. Фенолдарды мамыргл, аюбадам жасы сііреді. Сондытан жерге тскен жапыратарды ртемей, жерге кміп тастаан дрыс.
Орман экожйелері ядролы жарылыстарды зардаптарын тмендетуде лкен роль атарады. Ааштарды ыландары мен жапыратары радиоактивті йодты 50% жинатай алады. Орманы жо жерде радиоактивті тнбаларды белсенділігі 32 есе жоары болады.
оршаан орта ндірістік алдытар мен автоклік ттіндерінен ластананда ауыл шаруашылыы німдеріні сапасы тмендеп, сол арылы адамдарды денсаулыы зардап шегеді. сіресе минералды тынайтыштар мен зиянкестерге олданатын аестицидтер жеміс-жидек арылы адам организміне нитрат ретінде тседі. Мерзімінен ерте піскен ккністерде (арбыз, ауын, картоп, пияз, сбіз жне т.б. нитраттар кп болады. Мысалы, мамыр айларында піскен ккністерде кбіне зиянды заттарды шекті млшері 2-3 есеге артып тседі. Сондытан ерте піскен ккністерді пайдалананда са болан жн.

Физикалы ластаушылар - Бл биосфераа техногендік себептерден тсетін энергияны арты кздері. Мысалы, жылу (атмосфераа ызан газдарды блінуі); жары (жасанды жарыты серінен табии жарыты нашарлауы); шуыл (шуылды ммкін дегейден артуы); электромагнитті (электр желісі, радио, теледидар); радиоактивті (атмосфера радиоактивті заттарды блінуі); озон бзыш (фреондарды атмосфераа блінуі).

ала шін жаымсыз факторларды бірі физикалы табиаты ртрлі дыбыс тербелісінен пайда болатын шуыл. детте тменгі жиіліктегі автокліктерді шуылы жоары жиіліктегі шуыла араанда алыса тарайды. Зерттеулер крсеткендей, тіпті ыс а уаытты шуыл организмні барлы жйелеріне (сіресе жре- ан жне жйке жйелеріне) жаымсыз сер етеді. Адам 30-40 дБ шуылда зін олайлы сезінгенімен, 120 дБ-ден жоары шуыл оранизмге лкен ауыртпалы тсіреді.
сімдіктер шуылдан орауда да лкен роль атарады. й абырасыны жартысына дейін сіп тран жзім сімдігі птердегі шуылды екі еседей тмендетеді. сімдіктерді шуылдан орау асиеті сімдікті еніне (габитусына), алы болуына, рамына, биіктігіне байланысты. Шуылдан арнайы (бетонды, металл, йнекті аашты) ондырылар жасы орайды.

Биологиялы ластаушылар - экожйеде брын болмаан немесе млшері алыпты жадайдан аспаан организмдер трлері. Микрорганизмдермен ластануды бактериологиялы ластану деп атайды. сіресе кейбір елдерді арулы кштеріні лабораторияларында жасалатын арнайы немесе кездейсо ауру тудырыш микроорганизмдерді штаммдарымен атмосферанын ластануы те ауіпті.
Экожйедегі сімдіктер бтен трлермен здері бліп шыаратын фитонцидтер деп аталатын арнайы заттармен кресе алады. Кейбір фитонцид трлері кп клеткалы организмдерге атты сер етіп тіпті жндіктерді лтіріп те жібереді. Олар сіресе бактериялы жне саыраулаты флораа атты сер етеді. Емен аашыны фитонциді ашытан дизентерия мен паратиф оздырыштарын лтіреді. Эвкалипт аашыны жапыратары блетін фитонцидтер стрептококты, май араай ыландары - дифтерия оздырышын, араайды ыландары - кпе - рт ауруы оздырыштарын лтіреді. 1 га арша тоайы кніне 30 кг фитонцидтер бледі. Олар зиянды микроорганизмдерді лтіріп ана оймай, шыбындарды жне баса да жндіктерді жолатпайды.