Азастандаы ашаршылы, оны демографиялы салдары.

азастандаы 1932-1933 жылдардаы ашаршылы салдарынан болан адам шыыны туралы мселені азіргі заманы тарихнама р трлі ырынан баалайды. арапайым рсімге (аза халы саныны жргізілген санатар арасындаы арифметикалы алшатыты анытауа) негізделген зерттеулерде шыын, детте, 1 млн адам шегінде аталады. Крінеу кбейтілген баалаулар да кездеседі, мысалы, белгілі америкалы маман Марта Олкотты «леуметтік ткенді баамдау: Орта Азия азатары» атты кітабында екі миллионды рбанды туралы айтылады.

Батысты кеес кезеін зерттеушілеріне назар аудара отырып, оларды ізденістері бір жадайларда аиата мтылысты бейнелесе, екінші бір жадайларда онда объективтілікті арасы да крінбейді, йткені барлы назар негізінен «таы бір ілгешекті айтып алу» ниетінен туатын аса пікірлерге аударылады. Біра алай боланда да отанды тарихымызды проблемасын бізді зімізден арты ешкім шеше алмайды. Сондытан осы баыттаы зерделік ізденістерді жеделдететін уаыт келді. Жне бл ретте тарихи демография, оны тиімді танымды ралдарымен жне зерттеуді мбебапты дістерімен оса, елеулі рл атаруы тиіс.

Кейінгі кезге дейін проблеманы талдау шін бірінші жне екінші Бкілодаты халы санаы (тиісінше 1926 жылы 17 желтосанда жне 1939 жылы 15 атарда жргізілді) деректері бірден-бір жат кзі болып келді. Оларды арасындаы ашыты толы 12 жыл жне бір айды райды. Халыты кемуі на осы санатар аралыындаы кезеде тті. Егер адамдарды демографиялы кемуінін шыны 1932—1933 жылдарды ысына тура келетінін ескерсек, тиісінше халы саныны аламат ысаруы бірінші сана ткеннен кейінгі шамамен оны алтыншы жылында жне екінші санаты на сондай алдыны жылында болан. Басаша айтанда, айылы оианы шыны екі санаты дл ортасына келеді, бл есепті жан-жаты арастыруа ммкіндік береді.

1926 жылы бірінші сана орытындысына сйкес, аза АКСР-і аумаында 3 млн 628 мы трылыты халы мекендеді.[1]. Біра 12 жыл ткеннен кейінгі 1939 жылы саната халы саныны 1 млн 321 мы адама, яни жинатап айтанда 36,7%-а азайаны тіркелген.[2]. Тарихшы-демографтарды айтуы бойынша тіпті осы цифрды зі азайтылып крсетілген, демек ол факторлы талдау аясында елеулі трде тзетуді ажет етеді деген сз.[3]. 1930 жылды ортасына, халыты санды рамы шартты трде траты болан кезде республика аумаындаы трылыты халыты саны 4 млн 120 мы адамды рады.[4].

Осы деректер трысынан есептесек, сол злмат жылдарда азастан зіні трылыты халыны орны толмас кп блігінен, атап айтанда 2 миллиона жуы адамынан айырылан.[5].

аза халы шаруашылыы есеп (Казнархозучет) басармасы М. Соматовты жрта млім млімдеме хатында (1937 жылды 14 атары) азастанны ауыл трындары 1930 жылды 1 шілдесінен 1933 жылды 1 маусымы аралыында 3,4 млн адама кеміп, ал ала трындары 766,8 мы адама скен. Млімдеме хатта осы екі аралытаы айтыс боландар айырмашылыы (263,3 мы адам) ашты, індет, жер аудару рбандары крсетілмейді.[6].

Осыдан келіп тарихшы-демографтар мынадай орытынды шыарады, демек аштыты жне сонымен байланысты ауруларды салдарынан аталан жылдарда республиканы бкіл трылыты халыны 1 млн 750 мыны немесе 42%-ы рбан болды.[7].

Ашты рбандарыны саны туралы мселе зірге ашы кйінде алып отыр деп ойлаймыз. Елеулі тзетуді, шамасы, МКК мен ІІБ, Орталы партия органдарыны «К» (пия) белгісі соылан, республикалы жэне облысты мрааттарда саталан мраат оймаларынан айналыма енгізілген материалдардан алуа болатын шыар. Тбегейлі жаа деректерді «уын-сргін санаы» деген атаумен белгілі 1937 жылы Бкілодаты халы санаыны материалдарынан алуа болады. Тп-тура бір-а кнде (5 атардан 6 атара араан) жргізілген ол сталинизм саясаты тудыран орасан зор демографиялы апатты бейнелейді. Іле-шала оны зірлегендер мен орындаандарды ттындаланы, ал кпшілігінін атыланы тсінікті (тоталитарлы жйе кулерді алдырудан орыты). Сана материалыны зі за жылдар бойы жойылан деп есептеліп келді. Енді, міне, жуырда ол Халы шаруашылыы Орталы мемлекеттік мрааты (ХШОММ) орынан табылып отыр. Осы материалдардан крінгендей, 1937 жылы атарда КСРО-да азатарды саны 2 862 458 адамды раан.[8].

азастанда осы кезде баса халытар мен этностарды саны: украиндар - 859,4 мынан 658,1 мыа, збектер - 228,2 мынан 103,6 мыа, йырлар — 62,3 мынан 36,6 мыа азайанын да айтан жн. Ауыр тадыра тап болан осы халытарды кілдері йреніскен жерін тастап, азы-тлікке атысты олайлылау аудандара - Сібірге, збекстана кетуге мжбр болды.

Келтірілген деректерден байаанымыздай, шаруашылыты ктемдікпен таландауды салдарынан туындаан ашаршылы ауымы жаынан жан шошытарлытай болды. Малдан жрдай болан ыр халы здеріне тн дстрлі таамдары еттен айырылды. Балышылы, ашылы жне баса жиын-терім жадайды тзей алмады. Егін шыпаандытан ауылда асты болмады (ал болса, асты дайындау науаны кезінде сыпырып алды).

Интеллектуальды лт - 2020» Президенттік бадарлама жне оны мні. «Назарбаев - университет» жоары оу орны базасында инновациялы жобаларды алыптастыру.

2010 жылы 1 апанда азастанда "Интеллектуалды лт - 2020" мемлекеттік бадарламасы абылданды. Бл бадарламаны негізгі масаты туралы мемлекет басшысы 2008 жылы 30-атарда "Болаша" бадарламасыны стипендиаттарына арналан форумда млім еткен еді. Оны негізгі масаты - азастандытарды жаа формацияа трбиелеу, азастанды бсекелестікке абілетті адам капиталына бай елге айналдыру.

Бл мемлекеттік бадарлама ш басым баыт негізінде жзеге асырылуы тиіс. Бірінші басым баыты – білім беру жйесіні инновациялы дамуы.

азіргі тада жастар тек білім алып ана оймай, оларды здігімен ізденуіне баыттау ажет. Бгінгі білім алудаы басты ндылытар шыармашылы ой, алан білімді орыта білу, тынан шешім абылдау, технологиялар мен инновациялар болып табылады. Ол шін жаа дістер, оытуды тымды трлері, ізденімпаз мамандар керек.

Бл жобаны жзеге асыруды екінші басым баыты – апаратты революция болуы тиіс. Атап айтанда, апаратты технологиялар паркі базасында жетекші жоары оу орындары мен шет елдік беделді мамандарды атыстыра отырып айматы университет ашу.

Жобаны шінші басым баыты жастарды рухани ндылытар негізінде трбиелеу ісіне ерекше мн беру. Бл жерде жаандану дерістерін назара ала отырып, оан арсы труды бірден бір жолы ретінде жас буынны рухани трбиесіне, лтты-мдени ндылытарымызды ныайтуа кіл блу керек.

«Интеллектуалды лт» жне «бсекеге абілетті лт» ымдары азастандаы лтты модернизацияны басты категорияларына жатады. лтты модернизация – ркениетті лемдік ауымдастыты озы талаптарына жауап беретін дамуды сапалы трыдаы жаа дегейі.

лтты модернизацияны уаыт талабына сай дамуды лгісі ретінде арастыруа болады. Бл те нзік процесс. йткені, ол кез келген лтты алдына мынандай тадау ояды - зіндік лтты ректі жоалту арылы немесе зіндік лтты ерекшелігін сатай отырып, заман талабына сай даму жолына тсу.

лтты модернизация, яни бсекеге абілетті лт пен интеллектуалды лтты алыптастыруды негіздері азастан егемендігін жариялаан кезенен бастау алады. Мысалы, азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты 1993 жылы 5 арашадаы № 1394 Жарлыымен азастанды жастарды шет елдерді жетекші жоары оу орындарында жоары білім алып, алан білімі мен тжірибесін елімізді игілігіне пайдалану шін «Болаша» халыаралы стипендиясын таайындааны белгілі. Бл стипендия бойынша студенттер лемні 32 еліндегі 630 жетекші жоары оу орындарында білім алуа ммкіндік алды.

Осы кезеге дейін “Болаша” стипендиясы арылы 20 мынан астам жас мамандар даярланды. Бгінгі кні “Болаша” стипендиясы арылы білім алан жастар экономиканы, мемлекеттік басаруды жне баса да салаларды жауапты бліктерінде ебек етіп жр/2/.

лтты модернизацияны наты жзеге асырылуы мен лтты бсекеге абілеттілігін арттыру міндеттері Президентті 2004 жылы «Бсекеге абiлеттi азастан шiн, Бсекеге абiлеттi экономика шiн, Бсекеге абiлеттi халы шiн» атты азастан халына жолдауында, 2005 жылы «азастан экономикалы, леуметтік жне саяси жедел жаару жолында» атты азастан халына жолдауында жне 2006 жылы «азастан з дамуындаы жаа серпіліс жасау арсаында. азастанны лемдегі бсекеге барынша абілетті 50 елді атарына кіру стратегиясы» атты азастан халына жолдауында ойылды.

Сонымен, бсекеге абілетті лтты алыптастыруды наты міндеттері азастан Президентіні 2004 жылы 19 наурыздаы халыа жолдауында айындалды. Жолдауда 2003 жыл индустриалды-инновациялы стратегияны жзеге асыруды алашы жылы боландыы жне 2003 жылы туелсіз ел ретіндегі даму кезеінде алаш рет деуші, яни дайын нім шыаратын ндірісті даму арыны ндіруші ксіпорындарыны даму арынынан асып тскендігі атап крсетілді /3/.

Соы жылдары азастан халыны мір сру дегейіні траты суі мен леуметтік-экономикалы дамудаы жетістіктер Орталы Еуропаны біратар елдеріні даму параметерлеріне мейлінше жаындай тсуге ммкіндік жасады. Дниежзілік банкті жіктемесіне сйкес, бізді еліміз кірісі орта дегейден жоары мемлекеттерді тобына енгізілді.

Б Даму бадарламасыны (Б ДБ) адам дамуы жніндегі деректеріне араанда, 2006 жылы азастандаы адам дамуыны индексі (АДИ) 0,774 раан. 2007 жылы азастан адам дамуы дегейі бойынша лемдік рейтингте 117 мемлекетті ішінде 73 орынды иеленген.

Даму дегейі бойынша лемдік кшбасшы елдер атарында Исландия, Норвегия, Австралия, Канада жне Ирландия болды. Біратар жылдар бойы даму крсеткіштері бойынша Норвегия кш басында келген болса, 2007 жылы Исландия ала шыты. Адам дамуыны жоары крсеткіші бойынша Швеция алтыншы, Швейцария жетінші, Жапония сегізінші, АШ 12 орында, лыбритания 16 орында орналасан. Ал посткеестік республикалар арасында Украина 76 орында, Армения – 83, Грузия – 96, зербайжан – 98, Тркменстан – 109, Молдова – 111, збекстан – 113, ырызстан – 116 жне Тжікстан – 122 орында болан.

Б ДБ болжамдарына араанда, азастан адам дамуыны жоары дегейі тн елдерді атарына жуы арада енуіне толы ммкіндігі бар. Бл егер адам басына шаандаы ішкі жалпы нім сіміні жоары дегейі (9% жоары) саталан жадайда ммкін болады. АДИ крсеткіші 0,8 болан жадайда, бл елдер адам дамуыны жоары дегейіне ие елдерді тобына жатызылады. Ішкі жалпы німні жоары дегейі бл крсеткішті баындыруа ммкіндік береді. 2009 жылы АДИ бойынша азастанны крсеткіші 0,794 раан.

Б ДБ адам дамуы жніндегі 2007-2008 жылдара арналан баяндамасындаы мліметтерге сйенсек, азастан жан басына шаандаы жалпы ішкі нім крсеткіші бойынша ТМД елдері ішінде шінші орында болды жне ол 7857 АШ долл. раан. 5 жастан 24 жас аралыындаы халыа білім беру крсеткіші бойынша азастан ТМД елдері ішінде І орынды иеленді. Бл крсеткіш бойынша халыты 93,8 % амтылан

Елбасы 2011 жылы азастан халына жолдауында: «1991 жылды желтосанында, зі­міз­ді стратегиялы масатымыз ретінде орнытылы пен табыса жетуді та­дап ала отырып, біз р жаа ке­зе­ні дамуына жаа бадарламалар жасап, ала жылжыды. Біз кеуделі міндеттерге мтылып, олара ол жеткіздік. ...1994 жылы жан басына шаандаы ішкі жалпы нім жеті жз доллардан сл ана асатын. 2011 жылды 1 арашасына арай бл крсеткіш 12 еседен арты сіп, 9 мы АШ долларынан асып тсті. Біз бл дегейге тек 2015 жылы ана жетеміз деп есептеп едік.

лемдік тжірибе туелсіздікті ал­ашы 20 жылында мндай нтижеге ешандай ел ол жеткізе алмаанын крсетеді. Мысалы, егемен дамуды алашы жиырма жылында жан басына шаан­даы ішкі жалпы нім Отстік Кореяда 3 есе, Малайзияда – 2 есе, Сингапурда – 4 есе, Венгрияда – 5 есе, Польшада 4 есе скен» деп, атап крсетті /5/.

Мемлекетіміз “азастан - 2030” Стратегиялы бадарламасы негізінде орныты даму жолын жаластырып келеді. Сондытан бгінгі тада елімізді лемдік ауымдастытаы, экономикадаы бсекеге абілеттілігі, жалпы бкіл азастандытарды – алымдарымызды, менеджерлерімізді, ксіпкерлерімізді, жмысшы мамандарымызды бсекеге абілеттілігі кн тртібіне ойылып отыр.

лтты бсекеге абілеттілігі е алдымен, білім дегейімен, интеллектуалды ммкіндіктерімен айындалады. лемдік білім кеістігімен тере интеграциялы деріс елімізді білім беру жйесін халыаралы стандарттар дегейіне сйкестендіру міндетін талап етеді. Сол себепті елімізді білім беру жйесіні материалды-техникалы базасын одан рі ныайта беру міндеті бірінші кезекке ойылып келеді.

2010 жылы 7 желтосанда азастан Президенті “Назарбаев университетінде” оыан дрісінде бгінгі кні бізді еліміз шін халыаралы дегейдегі мамандар даярлайтын ылым мен білім индустриясы ажет екенін млімдеді. Сонымен бірге, Президент: «… Бкіл еліміз бойынша жаратылыстану-математика циклі пндерін тередетіп оытатын дарынды балалара арналан болашаты 20 Интеллектуалды мектептерін ашу бадарламасы жзеге асырылуда. ...ЮНЕСКО мліметтеріне араанда, 2009 жылы азастан білім беруді дамыту индексі бойынша лемні 129 мемлекетіні ішінде 1 орын алды» деп, атап крсетті /6/.

Интеллектуалды лт пен бсекеге абілетті лтты алыптастыруды маызды міндеттерін жзеге асыруда мемлекеттік бадарламалар мен ел дамуыны стратегиялы жоспары шешуші рл атаруы тиіс. Мндай негізгі бадарламалы жаттара: «азастан Республикасыны 2020 жыла дейінгі Стратегиялы даму жоспары» (азастан Республикасы Президентіні 2010 жылы 1 апандаы №922 Жарлыымен бекітілген), «азастан Республикасыны демелі индустриялы-инновациялы дамуыны 2010-2014 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасы» (азастан Республикасы Президентіні 2010 жылы 19 наурыздаы № 958 Жарлыымен бекітілген) жатады.

“азастан – 2030” Стратегииялы бадарламасын жзеге асыру шеберінде азастан Республикасыны 2020 жыла дейінгі стратегиялы даму жоспары жасалды. Бл жоспар бойынша келесі онжылдытаы елімізді дамуыны басым баыттары мен стратегиялы масаттары айындалды:

 

1) дадарыстан кейінгі дамуа дайынды;

 

2) инфрарылымды индустрияландыру мен дамыту арылы ртараптандыруды жеделдету есебінен эконо­ми­каны траты суін амтамасыз ету;

 

3) болашаа салынан инвестициялар – орныты экономикалы суге, азастандытарды ркендеуі мен леуметтік л-ауатына ол жеткізу шін адами капи­тал­ды бсекеге абілеттілігін арттыру;

 

4) халыты сапалы леуметтік жне трын й-коммуналды ызметтермен амтамасыз ету;

 

5) лтаралы келісімді, ауіпсіздікті, халыаралы атынастарды тратылыын амтамасыз ету /7/.

 

Ал елімізді индустриалды-инновациялы дамуына арналан мемлекеттік бадарламалар лтты модернизацияны, яни лтты бсекеге абілеттілігі мен интеллектуалды ммкіндіктерін жаа сапалы дегейге ктеруді амтамасыз етеді.