Азастандаы саяси-оамды белсенділікті басталуы, алашы саяси, оамды йымдар.

1993 жылды соында азастанда 4 саяси партия тіркелді. Олар – Социалистік партия, азастанны республикалы партиясы, "азастанны халы Конгресі” жне Коммунистік партия. оамды озалыстардан – ядролы жарылыса арсы "Невада-Семей”, азаматты "Азат” жне "азастанны халы бірлігі” одаы, 11 республикалы лтты мдени топтар тіркелді.Сондай-а республикада 300-ден аса оамды-саяси йымдар, 68 р трлі орлар тіркеуге алынды. 1993 жылды соына арай оамды-саяси озалыстар берік саяси кшке айналды.

1994 жылы желтосанда "азастанны халыты-кооперативтік париясы”, 1995 жылы атарда "азастанны рлеу партиясы”, 1995 жылды басында "азастанны аграрлы партиясы”, 1995 жылы жазда "азастанны демократиялы партиясы” рылды.

1998 жылы арашада "А жол” оамды озалысы рылды. Жетекшісі – Н. Оразалин. Масаты: Президент Н.. Назарбаевты саяси баытын олдау. "азастан-2030” стратегиясын жзегег асыру. Зиялы кілдер мдделерін орау.

1999 жылы атарда "Отан” партиясы рылды. Тарасы – Т. Терещенко. Бл партия Н.. Назарбаевты Президенттікке кандидатурасын олдау оамды штабы негізінде рылды.

1999 жылы 14 атарда "азастанны отаншылар” партиясы рылды. Жалпы 1999 жылы республикада барлыы 14 саяси партиялар мен 30-а жуы саяси оамды озалыстар, бірлестіктер рылды. 2001 жылы арашада "азастанны демократиялы тадауы” атты оамды-саяси бірлестік рылды. 2000 жылы республикадаы ресми тіркелген партиялар саны –15.

Елімізде саяси партияларды жне партиялы жйелерді орныуына, туелсіз баспасзді дамуына кп кіл блінді. Бл жадай республиканы ркендеуіне, оамны демократиялануына, реформаны тередеуіне, экономиканы жне халыты трмыс-тіршілігіні жасаруына ыпал етті.

"Нр Отан" Халыты Демократиялы Партиясы – саяси партия.

азастандаы саяси жйені жетілдіріп, партияларды ірілендіру шін “Отан” партиясыны зімен масат-мддесі бір баса партиялармен бірігуі нтижесінде рылан. 2006 жылы желтосан айында “Отан” РСП-ны 10-съезінде партияны аты “Нр Отан Халыты Демократиялы Партиясы” болып згертілді. Бл партияны атарына “Отан”, “Асар”, “Азаматты” жне “Аграрлы” партиялар бірікті. 2007 жылы тамызда ткен парламент сайлауында “Нр Отан” партиясы айын басымдылыпен жеіске жетіп, билік партиясы аталды.

Трааны бірінші орынбасары – Байбек Бауыржан ыдыралилы. «Отан» республикалы саяси партиясы 1999 жылды атарында рылып, сол жылы 12 апанда азастан Республикасыны ділет министрлігінде тіркеуден тті.

«Нр Отан» партиясыны блімшелері азастанны барлы облыстарында, Астана жне Алматы алаларында бар.

Партия оамды одан рі демократияландыруа баытталан экономикалы жне саяси реформаларды жзеге асыруа; азаматтарды мір сру дегейін ктеруге; леуметтік ділеттік орнатуа жне елімізде тратылыты сатауа; лтаралы жне конфессияаралы келісімді ныайтуа; азастан Республикасыны жан-жаты жне йлесімді дамуы шін азаматтарды отансйгіштігі мен жауапкершілігін трбиелеуге белсенді ыпал етуді басты масаттары етіп жариялады. Мжілісте «Нр Отан» парламенттік кпшілікке ие.

2007 жылы ткен Мжіліс сайлауыны орытындылары бойынша «Нр Отан» 88,41% дауыс иеленіп, Парламентті тменгі палатасына партиядан 98 депутат сайланды.

 

Туелсіз мемлекеттегі этнодемографиялы рдістер жне лтаралы келісімді ныайту саясаты. Республика халыны демографиялы рамы.

азастан Республикасында 1989 жылы халы санаында 16199,2 мы адам тіркелді. 1999 жылы санаа дейінгі аралыта азастан халы 1246,1 мы адама кеміген. Мны басты себебі брын уын-сргінге шырап, азастан жеріне кшіріліп, оныстандырылан зге лт кілдеріні, сіресе, орыстарды, украиндарды, немістерді, кавказ халытарыны, т.б. з ата мекендеріне кшіп кетуі болды. су тек Отстік азастан, ызылорда, Атырау облыстарында, Алматы, Астана -ларында байалды. Ерлерді саны 7201,8 мы болса, йелдер 7751,8 мыды рады. Соы он жылда лтты рамда да айтарлытай згеріс болды. Мыс., аза лты 1468,1 мы адама (22,9%) кбейіп, республика халыны жартысынан астамын (53,4%-ын) рады. Сондай-а, крд (29,1%-а), днген (23,3%-а), йыр 15,9%-а), збек (12%-а) халытарыны саны да сті. Оны есесіне орыс лты кілдеріні саны 1582,4 мы адама (26,1%-а) кеміді, немістер 593,5 мы (62,7%), украиндар 328,6 мы (37,5), татарлар 71,7 мы (22,4%), беларусьтер 66 мы (37,1%) адама кеміген.

 

1897 ж. бкілресейлік халы санаыны мліметі бойынша, азіргі азастан аумаындаы халыты 80%-ын азатар, 12%-ын славян тектес халытар раан. 1897 – 1913 ж. аралыында мндаы халы саны оныс аударан орыс, украин, беларусь, татар, йыр, днген, т.б. шет жрттытар есебінен 1 264,0 мы адама кбейген. азастан аумаындаы халы саныны су крсеткіші мынадай: 1897 ж. 4333 мы адам, 1913 ж. – 5597 мы, 1939 ж. 6082 мы, 1959 ж. 9295 мы, 1970 ж. 13009 мы, 1979 ж. – 14684 мы. Кеестік дуірде, сіресе, 1930 жылдан кейін азастан жеріне сырт лкеден халы толассыз келумен болды. 1937 – 44 ж. ттас халытарды ата жрттарынан азастан аумаына кштеп кшіру науаны жргізілді. 1937 ж. алашыларды бірі болып иыр Шыыстаы корейлер кшірілді. Олар негізінен азастанны от. жне от.-шыыс аудандарына оныстандырылды. Сол жылы Армения жне зірбайжаннан, 1944 ж. Грузиядан кштеп кшірілген крдтер азастан мен Орта Азияа оныстандырылды. 2-дниежз. соыс арсаында КСРО ХКК-ні 1940 ж. 18 азандаы аулысымен азастана Украина мен Беларусьті батыс облыстарынан поляктар кшіріліп келінді. Олар Атбе, Амола, останай, Павлодар, Солт. азастан, Семей облыстарына ірге тепті. Соыс басталысымен 1941 ж. КСРО-ны батыс айматары мен Еділ бойынан неміс жртшылыы, сонан со 1944 – 45 ж. Украинада, Беларусьте, Балты жаалауында тратын немістер кшірілді. 1943 ж. азанда арашайлар Жамбыл, Отстік азастан облыстарына, сондай-а, ырызия мен збекстана кшірілді. Одаты кіметті 1943 ж. кзде абылдаан шешімі бойынша келесі жылды кктемі мен кзінде азастана Солт. Кавказ бен брыны алма АКСР-нан арнайы оныс аударушылар азастана траты мекендеуге кшірілді. 1944 ж. апанда азастан аумаына чечендер мен ингуштер жер аударылды, ал наурыз айында азастанны от. аймаына жне ырызияа баларлар келінді. Л.Берияны “ырым АКСР-ны аумаынан Кееске арсы элементтерді тазарту туралы” 1944 ж. 13 суірдегі бйрыымен ырым татарларын, болгарлар мен гректерді кшіру науаны жргізілді. Олар збекстана жне азастанны от. айматарына оныс тепті. 1944 ж. 13 маусымда Мемл. ораныс к-тіні аулысымен Грузиядан кшірілетін арнайы оныс аударушыларды респ. аумаына оныстандару туралы азастан кіметіне кім берілді. 1944 ж. арашада Грузиядан Алматы, Жамбыл, ызылорда, Талдыоран, Отстік азастан облыстарына месхеттік тріктер мен крдтер кштеп оныстандырылды. Бдан кейін азастана баса халытарды кп млшерде кшіп келуі ты жне тыайан жерлерді игеру кезеінде (1954 – 56 ж.) жне нерксіп нысандарын арынды салу жылдары (1959 – 65) кбейді. Осы жылдары азастанда тратын жергілікті халы саналатын азатарды лесі е тм. дегейге жетті (30%). азастан аумаы жзден астам лттар мен лыстарды кілдері тратын мекенге айналды. 1960 жылдан бастап кшіп келушілер млшері біршама азайып, жыл сайыны млшері 60 – 70 мыдай адам болды. 80-жылдарды екінші жартысынан, сіресе, 1990 жылдан кейін азастанды мекендеген шет жрттытардан кшіп кетушілер саны се бастады. азастан халыны саны 2003 ж. атарда 14862,5 мы адама жетті (. 4-кесте).

 

1990 жыла дейін азастан халыны демогр. жадайы трындар саныны дайы арынды суімен, алада трушылар лесіні шыл артуымен, лтты рамыны арынды араласуымен, халы тыыздыыны біркелкі болмауымен сипатталды. 1990 жылдан кейінгі кезеде славян, герман тектес трындарды з еліне оныс аударуы кбейіп, республика халы едуір азайды, аза жне баса тркі тектес халытарды лесі артты, сондай-а, нарыты атынастара байланысты ішкі кші-онны серімен ала трындарыны саны се бастады.

 

Ткеріске дейін азастан алаларында жалпы халыты 9,7%-ы трды. Соыса дейінгі жылдарда ала халыны суіне азастанны бай минералды шикізат орларын игеру, ірі т. ж. рылыстарын салу, т.б. факторлар сер етті. 1939 ж. ала халы 3,3 есе сіп, алалы елді мекендер саны 81-ге жетті. Соыс жылдарында жаадан 28 алалы елді мекен пайда болды. 100 мынан астам трыны бар алалар халыны лесі 1939 ж. 28,8%-дан, 1986 ж. 62,6%-а артты. 1986 ж. азастанда 83 ала (21 ірі, 11 орта, 51 кіші), 204 кентте жалпы халыты 58,0%-ы трды. 1985 жылды басында азастанда ауыл-село халыны саны 1970 жыла араанда 5,0%-а артып, жалпы халыты 42,9%-ын амтыды (. 3-кесте).

 

азастан жер аумаы лкен (2724,9 мы км²) боланымен халы сирек оныстанан елге жатады. Оны аумаыны сйкес трде 1 км²-не 5,4 адамнан келеді. Трындар шін табиат жадайы нерлым олайлы ірлер – Отстік азастан, Жамбыл, Алматы облыстары (Алматы аласын оса аланда). Мнда республика трындарыны 37,8%-ы орналасан, трындар тыызд. 1 км²-ге 16,9; 6,9 жне 7 адамнан келеді. Салыстырмалы трде трындары кп келесі айматар – Солт. азастан аймаы: останай, Солт. азастан, Амола жне Павлодар облыстарыны аумаы. Мнда ел трындарыны 24,8%-ы орналасан, трындар тыыздыы 1 км²-ге 5,2; 7,4; 5,7 жне 6,5 адамнан келеді. Шыыс азастанда республика трындарыны 10,2%-ы трады, трындар тыыздыы 1 км²-ге 5,4 адамнан. Орт. азастанда (араанды облысы) республика трындарыны 9,4%-ы орналасан. 1 км²-ге 3,3 адамнан келеді. Халы е аз оныстанан аудандар батыс айматар – Маыстау, Атырау, Батыс азастан, Атбе облыстары жне Отстік азастан аймаындаы ызылорда облысы Мнда бкіл трындарды 17,7%-ы орналасан, 1 км²-ге келетін орташа тыыздыы, тиісінше, 1,9; 3,7; 4,1; 2,3 жне 2,6 адамнан. 1999 жылы сана жргізілген кездегі Р-ны кімш.-аумаы бірлігінде 84 ала, 200 кент, 2036 ауылды округ, 7684 ауылды елді мекен болады. Ресми статист. млімет бойынша, азастан трындарыны 56%-ы алалы елді мекендерде, 44%-ы ауылды елді мекендерде трады.

 

ала трындары е кп облыстар: араанды (ала трындарыны лесі 82,2%), Маыстау (78,4%), Павлодар (63,4%), ызылорда (60,5%), Атырау (58,2%), Атбе (56,2%), останай (54,2%). Республиканы е ірі алалары – Алматы (1129356 адам), араанды (43664), салыстырмалы трде ірілері: Шымкент (360078), Тараз (330125), Астана (312965), скемен (310950), Павлодар (300503), Семей (269574), Атбе (253088), останай (221429), Петропавл (203533), Орал (195459), Теміртау (170481), ызылорда (157364), Атырау (142497), Атау (143396), Екібастз (127197), Ккшетау (123389), Рудный (109515). алан алалардаы трындар саны 100 мы адамнан кем (. 3-кесте).

 

Байыры трындарды лес салмаы кп облыстар: ызылорда (94,2%), Атырау (89%), Маыстау (78,7%), Атбе (70,7%) облыстары, е азы – Солт. азастан (29,6%), останай (30,9%), Амола (37,5%), араанды (37,6%) облыстары) (. 2-кесте).

 

детте азатар кбінесе ауылды жерлерде трады. Соы он жылдыта оларды алалара кшу арыны жоары болды. 1989 ж. алада тратын азатарды лесі 38,3% болса, 1999 ж. 45,3%-а жетті. Консулды ызмет департаменті басармасыны соы мліметі бойынша (2003) рбір шінші аза шет елдерде трады, оларды жалпы саны 3,5 млн. адам. Алыс шет елдерде: ытайда – 1258500, Моолияда – 83000, Ауанстанда – 28000, Тркияда – 20000, Иранда 3450; Балты жаалауы елдерінде – 2500, Германияда – 700, Жапонияда – 400, Австралияда – 400. Бельгияда – 28, Сауд Аравиясында 28, Норвегияда – 20, Кубада – 2 адам трады. Барлыы 1397028 адам. Сонымен бірге Францияда – 172, Швецияда – 51, Пкстанда – 36, АШ-та – 23; Австрияда – 18, Швейцарияда – 4, Данияда – 4 отбасы трады. Жаын шет елдерде 1814300 аза, оны ішінде збекстанда – 966000, Ресейде – 687800, Трікменстанда – 87600, ырызияда – 42600, Украинада – 10500, Тжікстанда – 10000, зербайжанда – 4000, Грузияда – 3000, Молдовада – 2000, Арменияда – 500, Беларусьте – 300 адам трады.

 

азастанда ер балаларды дниеге келуі басым боланымен йелдер саны 30 – 34 жастан бастап айтарлытай кбейеді. 60 – 69 жаста 1,5 есе, 70 жаста 3 есе артады. Ттастай аланда, республикада йелдер саны ерлерден басым.

 

аза халы жас лта жатады. Оны жас айырмашылыы рылымында 9 жаса дейінгі балалар 22,0%. Ал ттастай аланда, 19 жаса дейінгі жастар 43,9%; 60 жне одан жоары жастаы трындар лесі 6,1%. Орташа арифмет. жас – небрі 25 жас. Яни аза халыны басым блігі жастар мен балалар.

 

азастан халыны білімділік индексі мен сауаттылы крсеткіші жоары дегейде. 1990/91 оу жылы азастандаы 55 жоары оу орнында 287,4 мы студент оыан болса, 1999/2000 оу жылында жоары оу орындарыны саны 163-ке, ал ондаы оитындар саны 365,4 мыа жетті. Соы он жылдыта жергілікті трындарды білім алуында серпіліс пайда болды. рбір 1000 адамны 126-сы жоары білімді. сіресе, студенттер саныны аза жастары есебінен крт суі 90-жылдарды басынан басталды. азіргі кезде жоары оу орындарындаы аза студенттеріні лесі 67%. Экономика салаларында ебек ететіндер арасындаы жоары жне арнаулы орта білімділер лесі айтарлытай сті: егер 1989 ж. 1000 адама шаанда жоары білімділер саны орта есеппен 130 адам болса, 1999 ж. 212; арнаулы орта білімділер тиісінше 234 жне 296 болды.

 

азіргі кезде жалпы білім беретін мемл. мектептерде 3101,4 мы оушы оиды, оларды 1661,3 мыы ауылды жерлерде білім алуда. 1997 ж. республикадаы жалпы білім беретін жеке меншік (беймемл.) мектеп саны 124 болды, онда 13,5 мы оушы оыды. азіргі кезде 3455 мектеп мемл. тілде жмыс істейді. Онда 1530,1 мы оушы оиды. Сонымен бірге саба орыс тілінде жргізілетін 2522 мектеп (1462,4 мы оушы); збек тілінде – 78 мектеп (77,2 мы оушы); йыр тілінде – 14 мектеп (22,3 мы оушы); тжік тілінде – 3 мектеп (2,5 мы оушы), украин тілінде – 1 мектеп (0,1 мы оушы) жне аралас тілде оытатын 2112 мектеп бар. азастан шін табии сім трындар саны суіні негізгі кзі болып табылады рі аза халы сіміні басты факторы болып ала береді. Мыс., азатарды табии о сімі 1989 ж. азастан трындарыны бкіл табии сіміні 63,5%-ын раан болса, бл сім 1991 ж. – 72,4%, 1993 ж. – 88,2%, 1995 ж. – 88,0% болды;