Ресми жне бейресми топтар
Ресми топ (рылым) басшыны з еркімен рылады. Бл жнінде алдыы тарауларда толыыра баяндалан болатын. Адамдарды зара рекет ылуы басшыны жарлыымен болмайды.
Бейресми топтарды (рылымдарды) пайда болуы да басшыны бйрыымен рылмайды. Мндай бейресми топтармен басшыны санасуына тура келеді. йткені, олар жеке адамдара жне ызметшілеріні жмыстаы жріс-трысына кшті ыпал етеді.
Кез келген жымда адамдарды арым-атынас жасауы, орта мддені ойластыру, бір-біріне рмет крсетуі немесе бірін бірі сынап-мінеуі табии нрсе, рі мны зі ешбір ережеде, нсауда крсетілмейді.
Бейресми арым-атынас – бл бірін бірі рметтеуден, орта мддеден, сыйластытан туындайтын досты, бауырласты байланыс. Мндай арым-атынас адамдарды зіне ажетті боландытан пайда болды жне де оны зі жмыс бабына, жымдаы психологиялы ахуала ыпал етеді.
Басшы шешім абылдарда жымдаы осындай бейресми рылымымен санасуына, аылдасып кеесуіне тура келеді. Басшы мен бейресми топ арасындаы арым-атынас нерлым алшатаан сайын, жымдаы байланыс сорлым крделене, шиеленісе тседі.
Жргізілген зерттеулерде жымны тсінушілігі, топтасандыы, ауызбірлішігі бейресми жне ресми рылымдарды ынтыматасты дрежесіне байланысты екендігі аныталан. Жне де ынтыматасты дрежесі нерлым жоары болса, жым сорлым табыса жетеді. Мселен, адамдарды жмыс орнын операцияларды бірлесіп істеуге тілек білдіруіне арай орналастыруды зі ана ебек німділігін 10-12 пайыздай арттырады екен.
жымны бейресми рылымына адамдар арасындаы арым-атынасты айындауда, жымда болып жатан жайттара тере ілуде социометриялы зерттеулер (социометрияны негізін алаан американды алым Дж. Морено) едуір кмек береді. Социометрияны тсінігі мынадай: «Социо» - жолдас, «метрия» - лшеу.
Мселен, мынадай сра ойылады: «Сіз кіммен бірге жмыс істегііз келеді?». «Сіз бос уаытыызды кіммен бірге ткізгенді алайсыз?». Социологтар з зерттеулерінде тек олайлы межелеуштерді ана емес, олайсыз межелеуіштерді де пайдаланады. олайсыз межелеуіштер арым-атынастаы натпаушылыты кбірек, рі дл анытауа жрдемдеседі.
Бір топ американды алымдарды Хоторн заводында жргізген зерттеулерінде, адамдарды бейресми топта болуында жалаыдан грі психологиялы йлесімділік маызды рл атаратындыын крсетті.
Топа кіруді басты себептеріне жататыны: рамында болу сезімі, рамы, топты нормасы, топтасандыы келіспеушілігі, статусы жне ондаы мшелерді ызметтік рлі.
Отанды жне шетелдік зерттеулерде топ клемі лайан сайын ондаы мшелерді арым-атынасы крделене тсетіндігін осыан орай топ ызметіне жне атарылатын міндеттерге байланысты мселелер иындай тсетіндігін крсетті. Топ клеміні лаюы бейресми топтарды жеке блінуін де арттыра тседі.
рам дегеніміз жеке адамдарды проблема шешудегі пікірлері мен кзарастарыны йлесімділігі. Топтаы адамдарды бір-біріне самауы сынылады, мны зі олайлы шешім абылдаан кезде р трлі пікірді пайдалануа ммкіндік береді.
Зерттеулерді крсеткеніндей, топ абылдаан топты норма жеке адамдарды баыт-бадарына жне йымны масата жетуіне ерекше зор ыпал етеді.
Топты норма былайша жіктеледі: 1) йым шін матаныш сезімі; 2) масата жету; 3) табыстылы; 4) жымды ебек; 5) жоспарлау; 6) тапсырушылармен арым-атынас; 7) адалдыты орау.
Топты йымшылдыы – топ мшелеріні бір біріне кіл блуі. йымдаы йымшыл топ жасы жмыс істейді, рі мны зі бкіл йымны тиімділігін арттыруа ыпал етеді.
Топты пікірлестік – жеке адамдарды кзарасы, ойы бір жерден шыатын, ниеттес, кілдес болуы, топ бірлігін, йымшылдыын, ауызбірлігін жатауы. Топ мшелеріндегі келіспеушілік адамдар арасында іріткі тудырады, сондытан бан жол бермеу ажет деп есептейді.
Алуан трлі пікірді болуы, детте, топ жмысыны тиімділігін арттыра тседі, сонымен оса келіспеушілік туызуы да ммкін. Топтаы келіспеушіліктерді себептері жне оны шешу жолдары тменде арастырылады.
йымдаы немесе топтаы кез келген жеке адамны статусын ызметі жаынан жоарылыы, лауазымды орны, кабинетіні орналасуы, білімі, леуметтік таланты, хабардарлыы жне тжірибелігі бойынша айындайды. Бл факторлар топтаы адамдарды статусын ктеруі немесе кемітуі ммкін. Топтаы статусы тмен мшелерге араанда, статусы жоары мшелер топ шешіміне едуір ыпал ете алады. Алайда, мны зі оларды статусын ктеруге рдайым ыпал ете бермейді.
Топты тиімді жмыс істеуін айындайтын шешуші фактор, ондаы мшелерді іс-рекетіне байланысты. Топ тиімді жмыс істеуі шін оны мшелеріні ынта-ыыласы, жмыса деген дрыс кзарасы ажет. Топты алыпты жмыс істеуі шін психологтар негізгі екі баытты сынады. Біріншісі, масатты баыт рлі, мнда топ міндеттерін тадау жне оны орындау ммкіндігін ойластыру кзделеді. Екіншісі, сйемелдеу масаты ойылады.
Топтаы іс рекетті мынадай трлері болды:
масатты рлі, млімет іздестіру, пікір жинау, мліметті алу, пікір айту, талылау, йлестіру, сймелдеуші роль, ктермелеу, атысуды амтамасыз ету, лшемдерді белгілеу, орындаушылы, сезімін білдіру.
Кпшілік американды басарушылар масатты рлді, ал жапондытар – масатты жне сйемелдеуші рлдерді орындайды.
Сонымен, е тиімді топа жататыны – бл клемі міндетіне сай келетін, рамында мінез-лы бір-біріне сай келетін алуан трлі адамдар болатын, олара белгіленген норма йым масатына жетуге, рі йымшылдыа шаыруа ыпал ететін, ынтыматасып жмыс істейтін, масаты, сондай-а сйемелдеуші рольдер жасы орындалатын топтар жатады.
Басарудаы адамды арым-атынастар мектебіні масатын анытап жне оны басару теориясына осан лесін баяндаыз